"शेख मुजिबुर रहमान" का संशोधनहरू बिचको अन्तर
Content deleted Content added
→ग्रन्थ: সুধার चिनोहरू: मोबाइल सम्पादन मोबाइल वेब सम्पादन |
कुनै सम्पादन सारांश छैन |
||
पङ्क्ति ५४:
[[चित्र:Bangabandhu in 1940.jpg|size|150px|thumb|सन् १९४० मा फुटबल खेलको उपाधि विजेता मुजिब]]
सन् १९२७ मा सात वर्षको उमेरमा शेख मुजिबले गिमाडाङ्गा विद्यालयबाट प्रारम्भिक शिक्षा सुरु गरेका थिए भने ९ वर्षको उमेरसम्म उक्त विद्यालयमा प्राथमिक शिक्षा हासिल गरिसकेपछि उनलाई सन् १९२९ मा गोपालगञ्जमा रहेको गोपालगञ्ज सरकारी विद्यालयमा भर्ना गरिएको थियो जहाँ उनले सन् १९३४ सम्म अध्ययन गरेका थिए।<ref name="Kadir" /> सन् १९३१ देखि उनले गोपालगञ्ज माथुरानाथ शिक्षण संस्थामा अध्ययन गर्न सुरु गरेका थिए भने त्यससम्मा उनी सात कक्षामा भर्ना भएका थिए। सन् १९३४ मा उनको आँखामा एक जटिल रोगको सङ्क्रमण देखिएका कारण उनको आँखाको सल्यक्रिया गरिएको थियो भने सल्यक्रिया गरेर आँखा ठीक हुनलाई चार वर्ष लागेको थियो। उक्त चार वर्षे अन्तरालमा उनी विद्यालय जानबाट बञ्चित हुनु परेको थियो। शेख मुजिबलेपछि गोलापगञ्ज विद्यालयबाट प्रवेशिका परीक्षा उतिर्ण गरेका थिए। मुजिबले सन् १९४४ मन इस्लामिया कलेज, कलकत्ताबाट (हाल माओलाना आजाद कलेज) आफ्नो आइए स्तरसम्मक अध्ययन र सन् १९४८ मा इतिहास तथा राजनीति विज्ञानमा स्नातकोत्तर प्राप्त गरेका थिए।<ref>{{वेब स्रोत|शीर्षक=প্রিয় শিক্ষকদের প্রিয় ছাত্র বঙ্গবন্ধু|प्रथम=অনুপম|अन्तिम=হায়াৎ|युआरएल=https://www.prothomalo.com/bangladesh/%E0%A6%AA%E0%A7%8D%E0%A6%B0%E0%A6%BF%E0%A7%9F-%E0%A6%B6%E0%A6%BF%E0%A6%95%E0%A7%8D%E0%A6%B7%E0%A6%95%E0%A6%A6%E0%A7%87%E0%A6%B0-%E0%A6%AA%E0%A7%8D%E0%A6%B0%E0%A6%BF%E0%A7%9F-%E0%A6%9B%E0%A6%BE%E0%A6%A4%E0%A7%8D%E0%A6%B0-%E0%A6%AC%E0%A6%99%E0%A7%8D%E0%A6%97%E0%A6%AC%E0%A6%A8%E0%A7%8D%E0%A6%A7%E0%A7%81|प्रकाशक=প্রথম আলো (কলাম)|मिति=१५ अगस्ट २०१७|पहुँचमिति=२ अक्टोबर २०२०}}</ref> कलकत्ता विश्वविद्यालयबाट सम्बद्ध यस कलेज त्यस समयको निकै प्रसिद्ध शिक्षण संस्थाहरू मध्ये एक थियो। इस्लामिया कलेजका एक विद्यार्थीको रूपमा उनी बेकार छात्रावासका २४ सङ्ख्याको कक्षामा बसोबास गरेका थिए।<ref name="Kadir">{{पुस्तक स्रोत |शीर्षक=দুশো ছেষট্টি দিনে স্বাধীনতা |अन्तिम=কাদির |प्रथम=মুহাম্মদ নূরুল |लेखक-সংযোগ=মুহাম্মদ নূরুল কাদির |वर्ष=२००४ |प्रकाशक=মুক্ত পাবলিশার্স |स्थान=ঢাকা |पृष्ठ=४४० |आइएसबिएन=984-32-0858-7}}</ref> सन् १९९८ मा पश्चिम बङ्गाल सरकारले २३ र २४ कक्षलाई शेख मुजिबुर रहमानको सम्मानमा "बङ्गोबोन्धु स्मारक कक्षको नाा दिएक थियो। सन् २०११ मा त्यस कक्षको अगाडि उनक मुर्ति खडा गरिएको थियो।<ref name="ই" /> भारतको विभाजन पश्चात् उनले कानुन विषयको अध्ययन गर्नका लागि [[ढाका विश्वविद्यालय]]मा भर्ना भएका थिए तर सन् १९४९ मा उनको उचित मागका लागि विश्वविद्यालयको अधिकारीहरूको उदासीनताको विरुद्ध आवाज उठाएको र चौँथो श्रेणीका कर्मचारीहरूलाई उक्साएको भन्दै उनलाई विश्वविद्यालयबाट निष्कासित गरिएको थियो।<ref name="বাংলাদেশ প্রতিদিন">{{वेब स्रोत |युआरएल=https://www.bd-pratidin.com/special-arrangement/2017/08/15/256282 |शीर्षक=বঙ্গবন্ধু ও কলকাতা বেকার হোস্টেল |अन्तिम=আলম |प्रथम=ফখরে |मिति=१५ अगस्ट २०१७ |वेबसाइट=বাংলাদেশ প্রতিদিন |पहुँचमिति=१३ मार्च २०२०}}</ref> यसपछि सन् १९१० अगस्ट १४ का दिन ढाका विश्वविद्यालयका अधिकारीहरूले निष्कासन आदेश फिर्ता लिएका थिए।<ref name="পিতা" /><ref name="ছাত্রত্ব বিবিসি">{{वेब स्रोत |युआरएल=https://www.bbc.com/bengali/mobile/news/2010/08/100814_mrkmujib |शीर्षक=শেখ মুজিবের ছাত্রত্ব বাতিলের আদেশ প্রত্যাহার |अन्तिम=মিরাজ |प्रथम=ওয়ালিউর রহমান |मिति=१४ अगस्ट २०१० |पहुँचमिति=१७ सेप्टेम्बर २०२० |प्रकाशक=বিবিসি বাংলা |स्थान=ঢাকা}}</ref><ref name="REF" /><ref>{{वेब स्रोत |युआरएल=http://www.thedailystar.net/news-detail-150811 |शीर्षक=DU rights historic wrong: Withdraws his expulsion order after 61 years |अन्तिम=আহमेদ |प्रथम=রাকিব |मिति=१५ अगस्ट २०१० |कार्य=দ্য ডেইলি স্টার |पहुँचमिति=२४ सेप्टेम्बर २०२० |भाषा=अङ्ग्रेजी |
== बेलायती भातरमा राजनैतिक सक्रियता ==
पङ्क्ति ६९:
सन् १९४० मा लाहोर प्रस्तावको उठान गरिएपछि मुस्लिम लिगले पाकिस्तानको स्थापना गर्न मैदानमा उत्रिएको थियो। मुस्लिम लिगका युवा विद्यार्थी नेता शेख मुजिब यस समय पाकिस्तान आन्दोलनमा सामेल भएका थिए।<ref name="মুনতাসীর" /><ref name="দাঙ্গা" /> सन् १९४६ को चुनावमा "पाकिस्तानको मागको लागि जनमत सङ्ग्रह" भनेर चिनिने आन्दोलनलाई शेख मुजिबले वृहत् फरिदपुर अञ्चलको लिगका कर्यकर्ता प्रमुखको रूपमा काम गरेका थिए। पछि मुस्लिम लिगले मुसलमानको बाहुल्यता रहेको क्षेत्रहरूमा चुनाव जितेको थियो यद्यपि चुनावमा बङ्गालमा मात्र एकल बहुमत प्राप्त गरेका कारण सोहरावर्दीको नेतृत्वमा सरकार गठन गरिएको थियो।<ref name="দাঙ্গা">{{वेब स्रोत |युआरएल=https://www.kalerkantho.com/print-edition/muktadhara/2019/08/26/807109 |शीर्षक=পাকিস্তান আন্দোলন, দাঙ্গা ও শেখ মুজিব |मिति=२६ अगस्ट २०१९ |पहुँचमिति=२० सेप्टेम्बर २०२० |प्रकाशक=দৈনিক কালের কণ্ঠ}}</ref>
सन् १९४६ अगस्ट १६ का दिन प्रत्यक्ष सङ्घर्ष दिवस उपलक्ष्यमा कलकत्तामा भयङ्कर हिन्दु-मुसलमान दङ्गा भड्किएको थियो। त्यस समयमा मुजिबले मुसलमानहरूलाई बचाउन र दङ्गालाई नियन्त्रणमा राख्न हुसेन सहिद सोहरावार्दीसँग विभिन्न राजनीतिक गतिविधिमा सहभागिता जनाएका थिए।<ref name="BAL">{{वेब स्रोत |युआरएल=http://www.albd.org/bangabandhu/bangabandhu.htm |शीर्षक=Political Profile of Bongobondhu Sheikh Mujibur Rahman |प्रकाशक=বাংলাদেশ আওয়ামী লীগ |भाषा=अङ्ग्रेजी |
== तत्कालीन पाकिस्तानको राजनैतिक नेतृत्व ==
{{मुख्य|पूर्व पाकिस्तान}}
बेलायत शासित भारतको विभाजन पश्चात् पाकिस्तान र भारत दुई स्वतन्त्रता मुलुक बनिसकेपछि शेख मुजिब पूर्व पाकिस्तान आएका थिए भने उनी [[ढाका विश्वविद्यालय]]को कानुन विभागमा भर्ना भएका थिए।<ref name="ই" /> उनी पूर्व पाकिस्तान जनप्रजातान्त्रिक जुबो लिगका संस्थापक सदस्य बनेका थिए जसको स्थापना सन् १९४७ सेप्टेम्बर ७ का दिन भएको थियो। उनले सन् १९४८ जनवरी ४ का दिन पूर्व पाकिस्तान मुस्लिम छत्र लिगको स्थापना गरेका थिए जहाँबाट उनी प्रान्तका अग्रणी छात्र नेताहरू मध्ये एक बनेका थिए।<ref>{{वेब स्रोत |युआरएल=https://m.dailyinqilab.com/article/177139/%E0%A6%86%E0%A6%9C-%E0%A6%9B%E0%A6%BE%E0%A6%A4%E0%A7%8D%E0%A6%B0%E0%A6%B2%E0%A7%80%E0%A6%97%E0%A7%87%E0%A6%B0-%E0%A6%AA%E0%A7%8D%E0%A6%B0%E0%A6%A4%E0%A6%BF%E0%A6%B7%E0%A7%8D%E0%A6%A0%E0%A6%BE%E0%A6%AC%E0%A6%BE%E0%A6%B0%E0%A7%8D%E0%A6%B7%E0%A6%BF%E0%A6%95%E0%A7%80-%E0%A7%AD%E0%A7%A8-%E0%A6%AC%E0%A6%9B%E0%A6%B0%E0%A7%87-%E0%A6%AA%E0%A6%A6%E0%A6%BE%E0%A6%B0%E0%A7%8D%E0%A6%AA%E0%A6%A3 |शीर्षक=আজ ছাত্রলীগের প্রতিষ্ঠাবার্ষিকী, ७२ वर्षে পদার্পণ |मिति=४ जनवरी २०१९ |पहुँचमिति=१७ सेप्टेम्बर २०२० |प्रकाशक=দৈনিক ইনকিলাব}}</ref> यस समयमा उनी समाजवाद तर्फ अग्रसर बन्दै गरीबी, बेरोजगारी र जीवन स्तर सुधारका लागि समाजवादलाई एकमात्र उपाय मानी अवलम्बन गरेका थिए।<ref>{{वेब स्रोत |युआरएल=http://www.daily-sun.com/printversion/details/75909/Bangabandhu-wanted-to-establish-socialism-within-Democratic-state-framework:-Amu |शीर्षक=Bangabandhu wanted to establish socialism within Democratic state framework: Amu |मिति=१४ सेप्टेम्बर २०१५ |कार्य=দ্য ডেইলি সান |पहुँचमिति=३ अगस्ट २०१७ |भाषा=अङ्ग्रेजी |
=== बङ्गाली भाषा आन्दोलन ===
पङ्क्ति ८९:
}}
शेख मुजिबको राजनीतिक गतिविधि बङ्गाली भाषालाई राष्ट्रभाषाको रूपमा स्थापना गर्ने आन्दोलनमा सहभागिताका साथ सुरु भएको थियो।<ref>{{वेब स्रोत |युआरएल=http://bn.banglapedia.org/index.php?title=%E0%A6%AD%E0%A6%BE%E0%A6%B7%E0%A6%BE_%E0%A6%86%E0%A6%A8%E0%A7%8D%E0%A6%A6%E0%A7%8B%E0%A6%B2%E0%A6%A8 |शीर्षक=ভাষা আন্দোলন |अन्तिम=আল হেলাল |प्रथम=বশীর |वेबसाइट=বাংলাপিডিয়া |प्रकाशक=বাংলাদেশ এশিয়াটিক সোসাইটি |पहुँचमिति=१९ सेप्टेम्बर २०२०}}</ref> सन् १९४६ फेब्रुअरी २० का दिन पाकिस्तानका तत्कालीन प्रधानमन्त्री खाजा नाजिमउद्दिनले मात्र उर्दु भाषालाई पाकिस्तानको सङ्घीय भाषा हुनेछ भनि घोषणा गरेका थिए।<ref name="s">{{সাময়িকী উদ্ধৃতি |युआरएल=http://www.keesings.com |शीर्षक=Mr. Chowdhury becomes President of Bangladesh. - Cabinet formed by Sheikh Mujib. |मिति=फेब्रुअरी १९७२ |সাময়িকী=কিসিং'স রেকর্ড অব ওয়ার্ল্ড ইভেন্টস |খণ্ড=१८ |সংখ্যা নং=२ |
[[चित्र:Founders of Awami League.jpg|thumb|220 px|२६ जुन १९४९ का दिन ढाका केन्द्रीय कारागारबाट रिहा हुँदै शेख मुजिब]]
२१ जनवरी १९४९ का दिन शेख मुजिब कारागारबाट रिहा भएका थिए भने कारागारबाट रिहा भएपछि उनी पुनः चतुर्थ श्रेणी कर्मचारीहरूको आन्दोलनमा सामेल भएका थिए जसका लागि उनलाई विश्वविद्यालय द्वारा जरिवाना लगाएको थियो तर उनले उक्त जरिवानालाई गैरकानूनी घोषित गर्दै जरिवाना तिर्नबाट बचेका थिए।<ref name="४६८२" /> त्यसपछि २७ अप्रिलका दिन मुस्लिम लिग विरोधी उम्मेदवार शामसुल हकले टाङ्गाइलको उपचुनाव जित्न सफल भएका थिए। शेख मुजिबले आफ्नो आन्दोलनको सफलताका लागि कुलपतिको निवास भवन अगाडि भोक हडताल गरेका थिए जसका लागि उनलाई पुनः हिरासतमा लिइएको थियो भने त्यतिखेर उनलाई ढाका विश्वविद्यालयबाट रिहा गरिएको थियो।<ref>{{वेब स्रोत |युआरएल=http://dailyasianage.com/news/11509 |शीर्षक=The lighthouse of Bengali mentality |अन्तिम=রহমান |प्रथम=ড. আতিউর |मिति=२१ फेब्रुअरी २०१६ |पहुँचमिति=३ अगस्ट २०१७ |प्रकाशक=দি এশিয়ান এইজ |भाषा=अङ्ग्रेजी |
=== आवामी लिगको स्थापना ===
पङ्क्ति १२१:
}}
सन् १९५५ अक्टोबर २१-२३ का दिनहरूको अन्तरालमा बाङ्ला आवामी मुस्लिम लिगको विशेष अधिवेशनमा यस राजनैतिक दलको नामबाट सर्वसम्मतिले "मुस्लिम" शब्द हटाउने निर्णय गरेको थियो। शेख मुजिब पछि पुनः उक्त राजनैतिक दलको महासचिवको रूपमन निर्वाचित भएका थिए। ३ फेब्रुअरीका दिन आवामी लिगका मुख्यमन्त्रीहरूको बैठकमा दलले संविधानको मस्यौदामा स्वायत्तता समावेशीकरणको माग गरेको थियो।<ref>{{वेब स्रोत |युआरएल=https://samakal.com/todays-print-edition/tp-muktomoncha/article/140882650/%E0%A6%87%E0%A6%A4%E0%A6%BF%E0%A6%B9%E0%A6%BE%E0%A6%B8-%E0%A6%A8%E0%A6%BE-%E0%A6%9C%E0%A7%87%E0%A6%A8%E0%A7%87%E0%A6%87-%E0%A6%87%E0%A6%A4%E0%A6%BF%E0%A6%B9%E0%A6%BE%E0%A6%B8%E0%A7%87%E0%A6%B0-%E0%A6%AA%E0%A6%BE%E0%A6%A0%E0%A6%A6%E0%A6%BE%E0%A6%A8 |शीर्षक=ফিরে দেখা: ইতিহাস না জেনেই ইতিহাসের পাঠদান |अन्तिम=সাইয়িদ |प्रथम=ড. আবু |मिति=३१ अगस्ट २०१४ |पहुँचमिति=२० सेप्टेम्बर २०२० |प्रकाशक=মুক্তমঞ্চ: সমকাল}}</ref> १४ जुलाईमा राज्य प्रशासनमा सैनिक उपस्थितिको विरुद्ध एक प्रस्ताव पेश गरिएको थियो भने उक्त प्रस्ताव उनले सरकार समक्ष पेश गरेका थिए। ४ सेप्टेम्बरका दिन उनको अगुवाईमा विरोधी जुलुसको आयोजना गरिएको थियो भने खटिएका प्रहरीहरूले धारा १४४ को उल्लङ्घन गर्दै जुलुस माथि गोली हान्दा कम्तिमा तीन प्रदर्शनकारीको मृत्यु भएको थियो। १६ सेप्टेम्बरमा शेख मुजिब गठबन्धन सरकारमा सामेल भए र यसका साथसाथै उद्योग, वाणिज्य, श्रम, भ्रष्टाचार विरोधी र ग्रामीण सहायता मन्त्रीको रूपमा काम गर्न सुरु गरेका थिए। उनले राजनैतिक दलको लागि पूर्ण समय समर्पण गर्न सन् १९६७ मे ३० का दिन उनले मन्त्रिपरिषद्बाट राजीनामा दिएका थिए।<ref>{{वेब स्रोत |युआरएल=http://www.thedailystar.net/supplements/independence-day-special-2017/sheikh-mujibur-rahman-our-bangabandhu-1381261 |शीर्षक=From Sheikh Mujibur Rahman to our Bangabandhu |अन्तिम=আফতাবুদ্দিন আহमेদ |प्रथम=মীর |मिति=२६ मार्च २०१७ |कार्य=দ্য ডেইলি স্টার |पहुँचमिति=३ अगस्ट २०१७ |भाषा=अङ्ग्रेजी |
[[चित्र:Mujib with Suhrawardy1949.jpg|thumb|right|200px|सन् १९४९ मा होसेन सहिद सोहरावार्दीको साथमा युवानेता शेख मुजिब]]
उच्च अदालतमा रिट निवेदन दिएपछि उनी सन् १९६१ मा कारागारबाट रिहा भएका थिए भने यस पटक उनले गोप्य राजनीतिक गतिविधिहरू सञ्चालन गर्न सुरु गरेका थिए। अन्य विद्यार्थी नेताहरूको साथसाथै उनले गोप्य रूपमा बङ्गलादेशको स्वतन्त्रताको लागि काम गर्ने लक्ष्य राखेर बाङ्फा बिप्लोबी परिषद्को स्थापना गरेका थिए। उनी सन् १९६२ मा सार्वजनिक सुरक्षा ऐन अन्तर्गत पुन: पक्राउमा परेकन थिए। जुन २ मा उनलाई चार वर्षको सैनिक कानून समाप्त भएपछि कारागारबाट रिहा गरिएको थियो। २५ जुनमा उनी अरू राजनीतिक नेताहरूसँगै अयुब खानले लगाएको विभिन्न राजनीतिक मुद्दाहरूको विरुद्धमा संघर्ष गर्न सुरु गरेका थिए।<ref>{{वेब स्रोत |युआरएल=https://www.jagonews24.com/economy/news/609775?__cf_chl_jschl_tk__=6e5e06e16bf3b3c7c18d044ca8b56d3657ae3a01-1600594283-0-AaoBbJ795eDto14z3bz7PGlCpfCDIQIEoy2Ygn0icUB1Rknia7cg3HYAAu-0VMjnAoi9aCumfyUNxwt9uIWz8otnv3SLYqoCDtUKS8pEQDsa-TLlr75rUNhz8lvvbU_ynma2eCWbCXH-v7sKti3L2C7m-OHaqBbkPU4ygIGypTM_N5e-ivWhIZCFD356DXnJzXtiDIDttBifImv7cZLGy6uNb0X-LnsbzWRUvD7k8GNVi0LoEDdvTVNMBv75atXGbFuYh663FM48up_eErvXucFSnI8x4uuXL_dWKyAb_loI |शीर्षक=কাগজে কলमे নয়, বাস্তবে ওয়ানস্টপ সার্ভিস চালুর নির্দেশ |मिति=१० सेप्टेम्बर २०२० |पहुँचमिति=२० सेप्टेम्बर २०२० |प्रकाशक=অর্থনীতি: জাগোনিউজ२४}}</ref><ref>{{वेब स्रोत |युआरएल=https://www.somoynews.tv/pages/details/236160 |शीर्षक=বঙ্গবন্ধুর মন্ত্রীত্ব গ্রহণের স্মারক ডাকটিকেট অবমুক্ত |मिति=१६ सेप्टेम्बर २०२० |पहुँचमिति=२० सेप्टेम्बर २०२० |प्रकाशक=সময় নিউজ (মহানগর সময়) |स्थान=ঢাকা}}</ref> ५ जुनमा उनले पल्टन मैदानमा आयोजित सम्मेलनमा अयुब खानको आलोचना गरेका थिए। २८ सेप्टेम्बरमा उनी पश्चिम पाकिस्तानको लाहोर गए र त्यहाँ सहिद सोहरावर्दीसँग मिलेर राष्ट्रिय लोकतान्त्रिक मोर्चाको गठन गरेका थिए। अक्टुबर महिनाभर सहिद सोहरावर्डीसँगै उनले संयुक्त मोर्चाको समर्थन जुटाउन बाङ्लाको विभिन्न ठाउँहरूको भ्रमण गरेका थिए।<ref name="ই" /> सन् १९५३ मा उनी सोहरावर्दीसँग छलफल गर्न [[लन्डन]] गएका थिए जहाँ सोहरावार्दीले स्वास्थ्य उपचार गराइरहेका थिए भने सोही वर्ष डिसेम्बरमा सोहरावर्दीको बेरुतमा निधन भएको थियो।
पङ्क्ति १३१:
[[चित्र:Mujib with Shaheed Shabeb.jpg|thumb|220 px|सहिद सोहरावार्दीको साथमा उनका प्रिय शिष्य शेख मुजिब]]
अक्टोबरको पुरै महिनाभरी शेख मुजिबले सहिद सोहरावार्दीको साथ संयुक्त मोर्चाको समर्थनका लागि बङ्गालमा विभिन्न स्थानहरूको भ्रमण गरेका थिए।<ref>{{वेब स्रोत |युआरएल=http://bn.banglapedia.org/index.php?title=%E0%A6%B8%E0%A7%8B%E0%A6%B9%E0%A7%8D%E2%80%8C%E0%A6%B0%E0%A6%BE%E0%A6%93%E0%A6%AF%E0%A6%BC%E0%A6%BE%E0%A6%B0%E0%A7%8D%E0%A6%A6%E0%A7%80,_%E0%A6%B9%E0%A7%8B%E0%A6%B8%E0%A7%87%E0%A6%A8_%E0%A6%B6%E0%A6%B9%E0%A7%80%E0%A6%A6 |शीर्षक=সোহ্রাওয়ার্দী, হোসেন শহীদ |अन्तिम=অর-রশিদ |प्रथम=হারুন |वेबसाइट=বাংলাপিডিয়া |प्रकाशक=বাংলাদেশ এশিয়াটিক সোসাইটি |पहुँचमिति=१९ सेप्टेम्बर २०२०}}</ref> सन् १९६३ मा उनी सहिद सोहरावार्दीको साथ वार्ताका लागि लन्डन प्रस्थान गरेका थिए जहाँ सहिद सोहरावार्दीको उपचार गरिएको थियो तर सोही वर्षको ५ डिसेम्बरका दिन सोहरावार्दीको बेरुतमा मृत्यु भएको थियो।<ref name="POLY" /> सन् १९६४ जनवरी २५ का दिन मुजिबको उपस्थितिमा बसिएको एक बैठकमा आवामी लिगलाई पुनर्गठन गर्ने निर्णय गरिएको थियो। यस बैठकको प्रस्ताव के आधारमा शेख मुजिबलाई आवामी लिगको महासचिवको रूपमा चुनिएको थियो भने माओलाना आब्दुर रशीद तर्कबागीशलाई पार्टीको अध्यक्षको रूपमा चयन गरिएको थियो।<ref name="JSTOR2" /> सन् १९६४ मार्च ११ का दिन एक सर्वदलीय सङ्घर्ष परिषद्को गठन गरिएको थियो जसद्वारा मुजिबले साम्प्रदायिक दङ्गा रोक्नका लागि विशेष उपायहरूको अवलम्बन गरेका थिए। शेख मुजिब सैन्य शासक अयुब खानको सैन्य शासनको विपक्षका नेताहरू, राजनीतिको नाममा आधारभूत लोकतन्त्रको परिचय र पाकिस्तानको संरचनामा एक इकाई प्रणालीको अग्रणी व्यक्तित्व थिए।<ref name="JSTOR2">{{पुस्तक स्रोत |युआरएल=http://links.jstor.org/sici?sici=0004-4687(197007)10%3A7%3C574%3ATALITP%3E2.0.CO%3B2-4 |शीर्षक=এশিয়ান সার্ভে |अन्तिम=রাশিদুজ্জামান |प्रथम=এম |मिति=जुलाई १९७० |प्रकाशक=ইউনিভার্সিটি অব ক্যালিফোর্নিয়া প্রেস |पृष्ठ=५७४–५८७ |भाषा=अङ्ग्रेजी |
=== छ बुँदे आन्दोलन ===
पङ्क्ति १३७:
सन् १९६४ मा सोहरावार्दीको मृत्यु पश्चात् शेख मुजिबको निवासमा भएको एक बैठकले आवामी लिगलाई पुन: एकीकृत गर्ने निर्णय गरेको थियो।<ref>{{पुस्तक स्रोत |शीर्षक=পাকিস্তান: ফেইলিউর ইন ন্যাশনাল ইনটিগ্রেশন |अन्तिम=জাহান |प्रथम=রওনক |लेखक-সংযোগ=রওনক জাহান |वर्ष=१९७२ |प्रकाशक=কলাম্বিয়া ইউনিভার্সিটি প্রেস |पृष्ठ=१६६-१६७ |आइएसबिएन=978-0-231-03625-2}}</ref>
यस बैठकको प्रस्तावको आधारमा शेख मुजिब तत्कालीन पाकिस्तानको एक प्रमुख राजनैतिक दल आवामी लिगको महासचिव र मओलानम आबदुर रशीद तर्कबागीशलाई दलको सभापतिको रूपमा निर्वाचित भएका थिए। सन् १९६४ मार्च ११ का दिन सर्वदलीय सङ्घर्ष परिषद्को पनि गठन भएको थियो जसको माध्यमबाट शेख मुजिबले साम्प्रदायिक दङ्गा रोक्न विशेष उपायहरूको अवलम्बन गरेका थिए।<ref>{{वेब स्रोत |युआरएल=http://www.defencejournal.com/2002/dec/demons.htm |शीर्षक=Demons of December – Road from East Pakistan to Bangladesh |प्रकाशक=ডিফেন্স জার্নাল |भाषा=अङ्ग्रेजी |
<blockquote>
पङ्क्ति १६३:
=== उनन्सत्तरीको जनआन्दोलन ===
परीक्षणको क्रममा सन् १९६९ जनवरी ५ तालिखमा केन्द्रीय विद्यार्थी सङ्घर्ष परिषद्ले आफ्ना एघार बुँदे मागहरू प्रस्तुत गरेको थियो जसमा शेख मुजिबका ६ बुँदे मागहरू समावेश थिए। यस परिषद्को निर्णयले आगरतला षड्यन्त्र मुद्दा फिर्ता लिने माग गर्दै देशव्यापी विद्यार्थी आन्दोलनको तयारीमा ल्याएको थियो। यस सङ्घर्षले एक समयमा जनआन्दोलनको रूप लिएको थियो भने यो जनआन्दोलन उनन्सत्तरीको जन विद्रोह भनेर परिचित छ।<ref>{{वेब स्रोत |युआरएल=http://bn.banglapedia.org/index.php?title=%E0%A6%8F%E0%A6%97%E0%A6%BE%E0%A6%B0%E0%A7%8B_%E0%A6%A6%E0%A6%AB%E0%A6%BE |शीर्षक=এগারো দফা |अन्तिम=খান |प्रथम=মুয়ায্যম হুসায়ন |वेबसाइट=বাংলাপিডিয়া |प्रकाशक=বাংলাদেশ এশিয়াটিক সোসাইটি |पहुँचमिति=२१ सेप्टेम्बर २०२०}}</ref><ref>{{वेब स्रोत |युआरएल=https://www.prothomalo.com/bangladesh/%E0%A6%9B%E0%A7%9F-%E0%A6%A6%E0%A6%AB%E0%A6%BE-%E0%A6%AC%E0%A6%BE%E0%A6%99%E0%A6%BE%E0%A6%B2%E0%A6%BF%E0%A6%B0-%E2%80%98%E0%A6%B8%E0%A7%8D%E0%A6%AC%E0%A6%BE%E0%A6%A7%E0%A7%80%E0%A6%A8%E0%A6%A4%E0%A6%BE%E0%A6%B0-%E0%A6%B8%E0%A6%A8%E0%A6%A6%E2%80%99 |शीर्षक=ছয় দফা বাঙালির 'স্বাধীনতার সনদ' |अन्तिम=শেখ হাসিনা, প্রধানমন্ত্রী, গণপ্রজাতন্ত্রী বাংলাদেশ সরকার |मिति=७ जुुन २०२० |पहुँचमिति=२१ सेप्टेम्बर २०२० |प्रकाशक=প্রথম আলো}}</ref> महिनौँको विरोध र प्रतिरोध आन्दोलनले धारा १४४ को उल्लङ्घन, कर्फ्यू, प्रहरीको गोलीबारी चरम सीमामा पुगेपछि र हताहतको सङ्ख्यामा वृद्धि आएपछि पाकिस्तान सरकारले सहुलियतहरू दिन बाध्य भएको थियो। उक्त मुद्दा तत्कालीन राष्ट्रपति अयूब खानले राजनीतिक नेताहरूसँग गोलमेच बैठक पछि फिर्ता लिएको थियो। मुद्दा फिर्ता भएपछि शेख मुजिब लगायत सबै अभियुक्तहरूलाई रिहा गरिएको थियो। केन्द्रीय विद्यार्थी सङ्घर्ष परिषद्ले शेख मुजिबको सम्मानमा सोही वर्ष २३ फेब्रुअरीका दिन ढाकाको रेसकोर्स मैदानमा (हाल सोहरावर्डी उद्यान) एक सभाको आयोजना गरेको थियो। लाखौँ जनता उपस्थित उक्त सम्मेलनमा शेख मुजिबलाई "बङ्गोबोन्धु" उपाधि दिइएको थियो भने तत्कालीन छात्र नेता तोफायेल आहमेदले उक्त उपाधिको घोषणा गरेका थिए।<ref name="Bangabandhu Sheikh Mujibur Rahman and Struggle for Independence">{{पुस्तक स्रोत |शीर्षक=বঙ্গবন্ধু শেখ মুজিবুর রহমান অ্যান্ড স্ট্রাগল ফর ইন্ডিপেন্ডেন্স: ইউকে ফরেন অ্যান্ড কমনওয়েলথ অফিস, ডি-ক্ল্যাসিফায়েড ডকুमेন্টস, १९६२-१९७१ |वर्ष=२०१३ |সম্পাদক-अन्तिम=রহিম |সম্পাদক-प्रथम=এনায়েতুর |সম্পাদক-अन्तिम२=রহিম |সম্পাদক-प्रथम२=জয়েস এল |प्रकाशक=হাক্কানী পাবলিশার্স}}</ref><ref name="Agartala Conspiracy Case forty years on">{{वेब स्रोत |युआरएल=http://www.thedailystar.net/news-detail-41580 |शीर्षक=Agartala Conspiracy Case forty years on |अन्तिम=আহসান |प्रथम=সৈয়দ বদরুল |मिति=१८ जुुन २००८ |कार्य=দ্য ডেইলি স্টার |भाषा=अङ्ग्रेजी |
<blockquote>" একটা সময় ছিল যখন এই মাটি আর মানচিত্র থেকে "বাংলা" শব্দটি মুছে ফেলার সব ধরণের প্রচেষ্টা চালানো হয়েছিল। "বাংলা" শব্দটির অস্তিত্ব শুধু বঙ্গোপসাগর ছাড়া আর কোথাও খুঁজে পাওয়া যেত না। আমি পাকিস্তানের পক্ষ থেকে আজ ঘোষণা করছি যে, এখন থেকে এই দেশকে 'পূর্ব পাকিস্তানের' বদলে 'বাংলাদেশ' ডাকা হবে।"</blockquote>
सन् १९६९ मा अयूब खानको आह्वानमा एक सर्वदलीय सम्मेलनको आयोजना गरिएको थियो जहाँ मुजिबले आफ्नो छ-बुँदे योजना सहित अन्य राजनीतिक दलहरूको मागलाई स्वीकृत गर्न भनेका थिए तर उक्त माग अस्वीकृत भएपछि उनी सम्मेलनबाट बाहिरिएका थिए। सन् १९६९ डिसेम्बर ५ का दिन सोहरावार्दीको पुण्यतिथिको अवसर पारि शेख मुजिबले एक सभामा पूर्वी पाकिस्तानलाई बङ्गलादेश भनि घोषणा गरेका थिए। शेख मुजिबको उक्त घोषणाको परिणाम स्वरूप अफवाहहरू देशभरि फैलिएको थियो भने पश्चिमी पाकिस्तानी राजनीतिज्ञ र सैन्य अधिकारीहरूले उनलाई विच्छिन्नतावादी नेताको रूपमा मूल्याङ्कन गर्न सुरु गरेका थिए। बङ्गाली संस्कृति र जातीय पहिचानलाई मुजिबको अभिव्यक्तिले प्रान्तीय स्वायत्ततामा भएको बहसलाई नयाँ आयाम थपेको थियो।<ref name="GPSA">{{वेब स्रोत | अन्तिम = Charles Kennedy| प्रथम = Craig Baxter | मिति = 2006-07-11| युआरएल = http://www.questia.com/PM.qst?a=o&d=51259067| शीर्षक = Governance and Politics in South Asia | पहुँचमिति = 2006-07-11|भाषा=en}}</ref> थुप्रै बौद्धिक व्यक्तित्वका अनुसार बङ्गाली आन्दोलनले जातियतावादलाई स्वीकार गर्दैन तर पाकिस्तान राज्य जातीयताका माध्यमबाटै सिर्जित भएको थियो।<ref name="GPSA">{{वेब स्रोत |युआरएल=http://www.questia.com/PM.qst?a=o&d=51259067 |शीर्षक=Governance and Politics in South Asia |अन्तिम=কেনেডি |प्रथम=চার্লস |अन्तिम२=বাক্সটার |प्रथम२=ক্রেইগ |मिति=११ जुलाई २००६ |भाषा=अङ्ग्रेजी |
=== सन् १९७० को निर्वाचन ===
[[चित्र:Amzad with Bangabandhu.jpg|thumb|220 px|सन् १९७० को चुनाव प्रचारमा शेख साहेब]]
राष्ट्रपति अयुब खानको विरुद्धमा गरिएको विद्रोहको प्रतिकूल प्रभावहरूका कारण २४ मार्च १९६९ का दिन उनले राष्ट्रपतिको रूपबाट राजिनामा दिएका थिए। याह्या खानले त्यसको अर्को दिन पाकिस्तानको राष्ट्रपतिको रूपमा पद ग्रहण गरेका थिए।<ref>{{वेब स्रोत |युआरएल=http://bn.banglapedia.org/index.php?title=%E0%A6%96%E0%A6%BE%E0%A6%A8,_%E0%A6%AB%E0%A6%BF%E0%A6%B2%E0%A7%8D%E0%A6%A1_%E0%A6%AE%E0%A6%BE%E0%A6%B0%E0%A7%8D%E0%A6%B6%E0%A6%BE%E0%A6%B2_%E0%A6%AE%E0%A7%8B%E0%A6%B9%E0%A6%BE%E0%A6%AE%E0%A7%8D%E0%A6%AE%E0%A6%A6_%E0%A6%86%E0%A6%87%E0%A6%AF%E0%A6%BC%E0%A7%81%E0%A6%AC |शीर्षक=খান, ফিল্ড মার্শাল মোহাম্মদ আইয়ুব |अन्तिम=আহमेদ |प्रथम=হেলাল উদ্দিন |वेबसाइट=বাংলাপিডিয়া |प्रकाशक=বাংলাদেশ এশিয়াটিক সোসাইটি |पहुँचमिति=२१ सेप्टेम्बर २०२०}}</ref> सन् १९६९ मार्च २६ का दिन गरिएको एक घोषणामा आमा निर्वाचन गरिने उल्लेख गरिएको थियो। सन् १९७० मा भोला नामक एक चक्रवातले पूर्वी पाकिस्तानको तटवर्ती क्षेत्रमा नोभेम्बर १२ को साँझको समयमा आँधीको प्रभाव परेको थियो जसकारण अनुमानित ३ देखि ५ लाख मानिसहरूको मृत्यु भएको थियो।<ref>{{वेब स्रोत |युआरएल=https://songramernotebook.com/archives/62215 |शीर्षक=१९६९ সালের २५ मार्च ইয়াহিয়া পাকিস্তানের ক্ষমতা নেন |वेबसाइट=সংগ্রাमेর নোটবুক |प्रकाशक=কিউরেটর |पहुँचमिति=२१ सेप्टेम्बर २०२०}}</ref> आँधीको एक हप्ता पछि सरकारले विपत्तिको परिमाण बुझ्न नसक्दा राहत कार्यहरूलाई सम्बोधन गर्न ढिलाइ भएको भनी राष्ट्रपति खानले स्वीकार गरेका थिए।<ref name="country-studies1966">{{पुस्तक स्रोत |युआरएल=http://countrystudies.us/bangladesh/ |शीर्षक=বাংলাদেশ: এ কান্ট্রি স্টাডি |অধ্যায়ের-युआरएल=http://countrystudies.us/bangladesh/16.htm |मिति=१९८९ |সম্পাদক-अन्तिम=হাইটজম্যান |সম্পাদক-प्रथम=জেমস |সম্পাদক-अन्तिम२=ওয়ার্ডেন |সম্পাদক-प्रथम२=রবার্ট |प्रकाशक=ফেডারেল রিসার্চ ডিভিশন, লাইব্রেরি অব কংগ্রেস |स्थान=ওয়াশিংটন ডিসি |पृष्ठ=२८-२९ |भाषा=अङ्ग्रेजी |অধ্যায়=Emerging discontent 1966–1970}}</ref> पूर्व पाकिस्तानका ११ राजनीतिक नेताहरूद्वारा जारी एक बयान चक्रवातको दश दिन पछि जारी गरिएको थियो जसले सरकारलाई घोर उपेक्षा, कठोर र पूर्ण उदासीनताको आरोप लगाएको थियो। उनीहरूले राष्ट्रपति माथि समाचार नबनाइएको समस्याको परिमाणलाई कम गर्नेहरूको पनि आरोप लगाएका थिए।<ref>{{वेब स्रोत |शीर्षक=Yahya Directing Disaster Relief |मिति=२४ नोभेम्बर १९७० |कार्य=দ্য নিউ ইয়র্ক টাইমস |এজেন্সি=ইউনাইটেড প্রেস ইন্টারন্যাশনাল |पृष्ठ=९ |भाषा=अङ्ग्रेजी |
जुल्फिकार अली भुट्टोले शेख मुजिब र उनको नजिकमा रहेका सहयोगीहरूलाई गृह युद्ध हुनसक्ने डरले आफ्नो अधिकारीहरूको साथ वार्ताका लागि एक गुप्त सन्देश पठाएका थिए।<ref name="Hassan">{{पुस्तक स्रोत |शीर्षक=দ্য মিরেজ অব পাওয়ার: অ্যান ইনকোয়ারি ইনটু দ্য ভুট্টো ইয়ার্স |अन्तिम=হাসান |प्रथम=মুবাশির |मिति=२००० |प्रकाशक=অক্সফোর্ড ইউনিভার্সিটি প্রেস |
=== ७ मार्चको भाषण ===
पङ्क्ति २४७:
सन् १९९५ अगस्ट १५ का दिन बिहान सेनाका एक अधिकारीले राष्ट्रपतिको निवासस्थान धानमोन्डीलाई घेरा हालि शेख मुजिबुर रहमान र उनको परिवारक सबै सदस्यहरूको हत्या गरेका थिए भने उनको हत्यामा संलग्न उनकै व्यक्तिगत कर्मचारीहरू रहेका थिए।<ref name="REF" /><ref name="KF" /><ref>Lifschultz L. The long shadow of the August 1975 ''coup''. The Daily Star. Vol. 5 Number 434. Available at: [http://www.thedailystar.net/2005/08/15/d5081501033.htm http://www.thedailystar.net/2005/08/15/d5081501033.htm]. Accessed on June 8, 2007</ref> उनका दुई छोरीहरू शेख हासिना र शेख रेहाना मात्र पश्चिमी जर्मनीमा रहेका कारण बाँच्न सफल भएका थिए भने उनीहरूलाई तत्कालीन समयमा बङ्गलादेश फर्कन प्रतिबन्ध लगाइएको थियो।<ref>{{वेब स्रोत |युआरएल=https://www.samakal.com/todays-print-edition/tp-last-page/article/18083201/%E0%A6%A5%E0%A6%AE%E0%A6%95%E0%A7%87-%E0%A6%86%E0%A6%9B%E0%A7%87-%E0%A6%B8%E0%A7%87%E0%A6%B0%E0%A6%A8%E0%A6%BF%E0%A7%9F%E0%A6%BE%E0%A6%AC%E0%A6%BE%E0%A6%A4-%E0%A6%B6%E0%A7%87%E0%A6%96-%E0%A6%AE%E0%A6%A8%E0%A6%BF-%E0%A6%B9%E0%A6%A4%E0%A7%8D%E0%A6%AF%E0%A6%BE%E0%A6%B0-%E0%A6%AC%E0%A6%BF%E0%A6%9A%E0%A6%BE%E0%A6%B0%E0%A6%93 |शीर्षक=থমকে আছে সেরনিয়াবাত, শেখ মনি হত্যার বিচারও |अन्तिम=রনি |प्रथम=আবু সালেহ |मिति=१५ अगस्ट २०१८ |कार्य=[[দৈনিক সমকাল]] |पहुँचमिति=२१ सेप्टेम्बर २०२० |भाषा=अङ्ग्रेजी}}</ref><ref name="ইটিভি শহীদ"/> शेख मुजिबुर रहमानको हत्याको योजना आवामी लिगका नेता तथा सैन्य अधिकारीहरूले बनाएका थिए। ती मध्ये एक शेख मुजिबका पूर्व सहयोगी खोन्दकार मुशताक आहमेद पनि थिए जो उनी पछि उनको उत्तराधिकारी बनेका थिए।<ref>{{पुस्तक स्रोत| अन्तिम१ = Frank| प्रथम१ = Katherine| वर्ष= 2002| शीर्षक = Indira: The Life of Indira Nehru Gandhi| प्रकाशक = Houghton Mifflin | स्थान = USA| आइएसबिएन = 0-395-73097-X| पृष्ठ = 389|भाषा=en}}</ref><ref name="ইটিভি শহীদ">{{वेब स्रोत|शीर्षक=१५ আগষ্ট যারা শহীদ হয়েছিলেন|युआरएल=https://www.ekushey-tv.com/%E0%A7%A7%E0%A7%AB-%E0%A6%86%E0%A6%97%E0%A6%B7%E0%A7%8D%E0%A6%9F-%E0%A6%AF%E0%A6%BE%E0%A6%B0%E0%A6%BE-%E0%A6%B6%E0%A6%B9%E0%A7%80%E0%A6%A6-%E0%A6%B9%E0%A7%9F%E0%A7%87%E0%A6%9B%E0%A6%BF%E0%A6%B2%E0%A7%87%E0%A6%A8/108225|प्रकाशक=একুশে টেলিভিশন|मिति=७ अगस्ट २०२०|पहुँचमिति=१४ डिसेम्बर २०२०}}</ref>
सन् १९७५ सेप्टेम्बर २६ का दिन खोन्दकार मुश्ताक सरकारले मुजिबको हत्याको मुद्दालाई रोक्दै दायमुक्ति अध्यादेश जारी गरेको थियो भने जनरल जियाउर रहमान र पाकिस्तान समर्थक प्रधानमन्त्री शाह अजिजुर रहमानको नेतृत्वमा बनेको संविधानको पाँचौँ संशोधनमा यसलाई वैधानिकता प्रधान गरेका थिए तर १२ अगस्त १९७६ का दिन यसलाई संसदमा रद्द गरिएको थियो।<ref>{{पुस्तक स्रोत |शीर्षक=ইন্দিরা: দ্য লাইফ অফ ইন্দিরা নেহরু গান্ধী |अन्तिम=ফ্রাংক |प्रथम=ক্যাথরিন |वर्ष=२००२ |प्रकाशक=হাফটন মাফলিন |स्थान=যুক্তরাষ্ট্র |
| last =Shahriar
| first = Hassan
पङ्क्ति २६१:
=== विचार तथा प्रतिक्रियाहरू ===
शेख मुजिबुर रहमानको हत्याको योजना आवामी लिगका नेता तथा सैन्य अधिकारीहरूले बनाएका थिए जसमध्ये एक खन्दोकर मोश्ताक आहमेद थिए जसले शेख मुजिबका पूर्व सहयोगीका रूपमा काम गरिसकेका थिए भन् पछि उनलाई राष्ट्रपतिको पदमा नियुक्त गरिएको थियो।<ref>{{वेब स्रोत|शीर्षक=রাষ্ট্রপতি হওয়াই ছিল খুনি মোশতাকের বড় খায়েশ|युआरएल=https://www.jagonews24.com/amp/604100|प्रकाशक=জাগোনিউজ२४.কম|मिति=१५ अगस्ट २०२०|पहुँचमिति=१२ डिसेम्बर २०२०}}</ref> सन् १९७५ सेप्टेम्बर २६ का दिन खोन्दकार मोश्ताक सरकारले मुजिबको हत्याको सुनवाईमा रोक लगाउँदै निषेध अध्यादेश जारी गरेको थियो। जनरल जियाउर रहमान र पाकिस्तान समर्थक प्रधानमन्त्री शाह अजिजुर रहमानको नेतृत्वमा यसलाई अवलम्बन गरिएको थियो भने सन् १९९६ अगस्ट १२ का दिन गरिएको संविधानको पाँचौँ संशोधनमा संसदमा रद्द गरिएको थियो।<ref>{{वेब स्रोत |युआरएल=https://www.banglatribune.com/columns/opinion/555245/%E0%A6%87%E0%A6%A8%E0%A6%A1%E0%A7%87%E0%A6%AE%E0%A6%A8%E0%A6%BF%E0%A6%9F%E0%A6%BF-%E0%A6%85%E0%A6%A7%E0%A7%8D%E0%A6%AF%E0%A6%BE%E0%A6%A6%E0%A7%87%E0%A6%B6-%E0%A6%A6%E0%A6%BE%E0%A7%9F%E0%A7%80-%E0%A6%95%E0%A7%87 |शीर्षक=ইনডেমনিটি অধ্যাদেশ: দায়ী কে? |अन्तिम=মির্জা |प्रथम=সুলতান |मिति=२६ सेप्टेम्बर २०१९ |पहुँचमिति=२२ सेप्टेम्बर २०२० |प्रकाशक=বাংলা ট্রিবিউন}}</ref> केन्द्रीय गुप्तचर निकायलाई हत्याका लागि सञ्चार माध्यममा दोषी ठहराइएको थियो। लरेन्स लिफसुलजले सैन्य राज्यविप्लव र नरसंहारका लागि सिआइएलाई दोषी ठहराएपछि बङ्गलादेशका तत्कालीन अमेरिकी राजदूत युजिक बुस्टरका अनुसार मुजिबको हत्या पश्चात् बङ्गलादेशमा कयौँ वर्षसम्म राजनीतिक सङ्घर्ष सुरु भएको थियो।<ref>{{वेब स्रोत|शीर्षक=বঙ্গবন্ধু হত্যার পেছনে ‘সেই শক্তিধর’ দেশ: প্রধানমন্ত্রী|युआरएल=https://m.bdnews24.com/bn/detail/bangladesh/1121975|प्रकाशक=বিডিনিউজ२४|मिति=१८ मार्च २०१६|पहुँचमिति=१३ डिसेम्बर २०२०}}</ref> सैन्य राज्यविप्लवका नेताहरूलाई चाँडै सत्ताबाट हटाइएको थियो भने राजनैतिक हत्याले देशमा गतिरोध पैदा गरेपछि सेनामा व्यापक अराजकता फैलिएको थियो। तेस्रो सैन्य राज्यविप्लवको फलस्वरूप सन् १९७५ नोभेम्बर ७ का दिन मेजर जनरल जियाउर रहमान सत्तामा आएका थिए। जसले पछि निषेध अध्यादेशको समर्थन गर्दै मुजिब हत्याको मुद्दालाई स्थगित गरी मुजिब समर्थक सेनाहरूलाई गिरफ्तारी गराएका थिए।<ref name="CIA">{{वेब स्रोत |युआरएल=http://www.deccanherald.com/deccanherald/aug172005/national1941362005816.asp |शीर्षक=Bangabandhu Sheikh Mujibur Rahman |मिति=७ जुलाई २००६ |प्रकाशक=ডেকান হেরাল্ড |भाषा=अङ्ग्रेजी |पहुँचमिति=७ जुलाई २००६}}</ref> सैन्य राज्यविप्लवका प्रमुख नेताहरू मध्ये एक कर्णेल सैयद फारुक रहमान सहित १४ सेना अधिकारीहरूलाई गिरफ्तार गरिएको थियो भने अन्य अधिकारीहरू विदेश पलायन भएका थिए।<ref>{{वेब स्रोत |युआरएल=http://www.thedailystar.net/2005/08/15/d5081501033.htm |शीर्षक=The long shadow of the August 1975 ''coup'' |अन्तिम=লিফশুলজ |प्रथम=লরেন্স |पहुँचमिति=८ जुुन २००७ |प्रकाशक=দ্য ডেইলি স্টার |সংখ্যা নং=४३४ |খণ্ড=५ |लेखक-সংযোগ=লরেন্স লিফশুলৎস}}</ref> सन् १९९६ अक्टोबर २ का दिन शेख मुजिबुर रहमानका निजी सहायक अधिकारी महितुल इसलामले मुजिबको हत्याको प्रकरणलाई धनमोन्डी प्रहरी चौकीमा दर्ता गराएपछि १२ नोभेम्बरका दिन संसदमा निषेध अध्यादेशलाई खारेज गरिएको थियो।<ref>{{वेब स्रोत|शीर्षक=যেভাবে এসেছিল বঙ্গবন্ধু হত্যা মামলার রায়|युआरएल=https://m.bdnews24.com/bn/detail/bangladesh/1790972|प्रकाशक=বিডিনিউজ२४|मिति=१५ अगस्ट २०२०|पहुँचमिति=१४ डिसेम्बर २०२०}}</ref> २०१० मा आएर मुजिबका हत्यारा सैयद फारुख रहमान र बाँकी आरोपीहरूलाई फाँसी दिइएको थियो।<ref name="bd-pratidin.com">{{वेब स्रोत |युआरएल=http://www.bd-pratidin.com/various/2013/12/15/32250 |शीर्षक=বঙ্গবন্ধুর ५ খুনির ফাঁসি |मिति=१५ डिसेम्बर २०१३ |कार्य=বাংলাদেশ প্রতিদিন |पहुँचमिति=१५ मार्च २०१७}}</ref> सन् २०२० अप्रिल १२ का दिन भूतपूर्व सैन्य अधिकारी आब्दुल माजेदलाई गिरफ्तार गरिएको थियो भने उनलाई पनि शेख मुजिबको हत्यामा संलग्न रहेका कारण मृत्युदण्ड दिइएको थियो।<ref>{{वेब स्रोत |युआरएल=https://www.bbc.com/news/world-asia-52258557 |शीर्षक=Bangladesh executes killer of founding president |मिति=१२ अप्रिल २०२० |कार्य=বিবিসি নিউজ |पहुँचमिति=१२ अप्रिल २०२० |भाषा=ব্রিটিশ अङ्ग्रेजी |
== व्यक्तिगत जीवन ==
पङ्क्ति ३०८:
== रचित ग्रन्थवली ==
शेख मुजिबले दुई खण्डहरूमा आत्मकथा लेखेका थिए जसमा उनले पहिलो खण्ड अन्तर्गत आफ्ना राजनीतिक विचारहरू व्यक्त गरका थिए भने अर्को खण्डमा उनले आफ्नो व्यक्तिगत जीवनको वर्णन गरेका थिए।<ref>{{वेब स्रोत |युआरएल=http://www.gulf-times.com/site/topics/printArticle.asp?cu_no=2&item_no=513649&version=1&template_id=44&parent_id=24 |शीर्षक=Autobiography of Mujibur handed over to Hasina |मिति=२१ जुुन २०१२ |कार्य=গালফ টাইমস |पहुँचमिति=१२ सेप्टेम्बर २०१२ |भाषा=अङ्ग्रेजी |
{| class="wikitable sortable";
पङ्क्ति ३४२:
== राजनैतिक विचारधारा ==
बेलायती शासनकालमा मुजिबको राजनीतिक दर्शन उपनिवेशवाद विरोधी स्वतन्त्रता आन्दोलनमा उनीहरूको सहभागिताको माध्यमबाट विकसित भएको थियो। यस समयदेखि उनी बङ्गाली राष्ट्रवादमा आकर्षित बनेका थिए। मुस्लिम लिगमा उनी सहिद सोहरावार्दी र आबुल हाशिमको नेतृत्वमा रहेको दलमा सामेल रहेका थिए जो प्रगतिवादी भनेर चिनिन्थे।<ref>{{वेब स्रोत|युआरएल=http://web.dailyjanakantha.com/details/article/406361/ভাষা-আন্দোলনের-হক-সাহেব-ও-শেখ-সাহেব-দুই/|शीर्षक=ভাষা আন্দোলনের হক সাহেব ও শেখ সাহেব ॥ দুই॥ {{!}}{{!}} চতুরঙ্গ {{!}}|वेबसाइट=জনকন্ঠ|भाषा=अङ्ग्रेजी|पहुँचमिति=४ जुुन २०१९|
पाकिस्तानको स्वतन्त्रता पश्चात् शेख मुजिबुर रहमानको राजनीतिक धारणा र गतिविधिहरू पूर्वी बङ्गालको स्वायत्तता, भाषा केन्द्रित बङ्गाली राष्ट्रवाद, धर्मनिरपेक्षता र पाकिस्तान राज्य भित्र लोकतान्त्रिक अधिकारको वरिपरि घुमेको थियो।<ref name="গোলাম"/><ref name="মুনতাসীর"/> शेख मुजिब लगायत धेरैजना पार्टीबाट छुट्टिँदै मुस्लिम लिग नेतृत्वको विरुद्ध विभिन्न आरोपहरू खडा गरेका थिए। उनले आफ्नो जीवनकालको १३ वर्ष पाकिस्तानको कारागारमा बिताएका थिए।<ref name="রওনক"/> एकल पाकिस्तानको अवधारणाको नाजुकता उसको व्यक्तिगत पुस्तक तथा असङ्ख्य भाषणहरूमा उठाइएको थियो।<ref name="রওনক"/> पश्चिम पाकिस्तानी शासकहरूले पाकिस्तानलाई विच्छेद गर्ने षडयन्त्र गरिरहेको आरोप लगाउँदै उनलाई प्रायः पाकिस्तानको शत्रु र भारतीय दलालको सङ्ज्ञा दिएका थिए।<ref name="মুনতাসীর"/>
पङ्क्ति ३५१:
{{quote|text=“কোনো ‘ভুঁড়িওয়ালা’ এ দেশে সম্পদ লুটতে পারবে না। গরিব হবে এই রাষ্ট্র ও সম্পদের মালিক, শোষকরা হবে না। এই রাষ্ট্রে হিন্দু-মুসলমান ভেদাভেদ থাকবে না। এই রাষ্ট্রের মানুষ হবে বাঙালি। তাদের মূলমন্ত্র ‘সবার উপরে মানুষ সত্য তাহার উপরে নাই’।” <ref>{{वेब स्रोत|शीर्षक=বঙ্গবন্ধুর উন্নয়ন দর্শন ও জাতীয় পুনর্গঠন|युआरएल=https://uttarannews.net/site2/?article=%e0%a6%ac%e0%a6%99%e0%a7%8d%e0%a6%97%e0%a6%ac%e0%a6%a8%e0%a7%8d%e0%a6%a7%e0%a7%81%e0%a6%b0-%e0%a6%89%e0%a6%a8%e0%a7%8d%e0%a6%a8%e0%a7%9f%e0%a6%a8-%e0%a6%a6%e0%a6%b0%e0%a7%8d%e0%a6%b6%e0%a6%a8|प्रकाशक= উত্তরণ (সপ্তম বর্ষ, নবম সংখ্যা)|मिति=अगस्ट २०१७|पहुँचमिति= १ अक्टोबर २०२० }}</ref><ref>{{वेब स्रोत|शीर्षक=अगस्ट হোক মুজিবাদর্শে দীক্ষিত হওয়ার মাস : শেখ ফয়সল আমীন|युआरएल=http://www.bhorerkagoj.com/print-edition/2016/08/15/102493.php|प्रकाशक=দৈনিক ভোরের কাগজ |मिति=१५ अगस्ट २०१६|पहुँचमिति=१ अक्टोबर २०२०}}</ref>}}
उनी मुस्लिम लिग मार्फत राजनीतिमा संलग्न भए पनि शेख मुजिबले पाकिस्तानको स्थापना पश्चात् धार्मिक साम्प्रदायिकता विनानै राजनीतिको अवलम्बन गरेका थिए। उनी पाकिस्तानी शासनको साम्प्रदायिक विभेदको नीतिको प्रखर आलोचक थिए। उनको राजनीतिक दल आवामी लिग पूर्व बङ्गालमा सबै धर्मका बङ्गालीहरूको सङ्गठनको रूपमा देखा परेको थियो। यस राजनीतिक दलले पछि मुजिबको नेतृत्वमा बङ्गलादेशको धर्म निरपेक्षतालनई आफ्नो विचारधाराका रूपमा अपनाएको थियो।<ref name="SAAGI">{{वेब स्रोत |युआरएल=http://www.saag.org/papers3/paper232.html |शीर्षक=মুজিব অ্যান্ড ইসলাম |अन्तिम=রমন |प्रथम=বি |मिति=२९ अगस्ट २००६ |भाषा=अङ्ग्रेजी |
== लोकप्रिय संस्कृतिमा मुजिब ==
पङ्क्ति ३६५:
[[चित्र:মুজিব বর্ষ.jpg|thumb|150px|मुजिब वर्षको प्रतीक]]
सन् २०१८ डिसेम्बर ३० का दिन बङ्गलादेशकी कार्यवाहक प्रधानमन्त्री तथा शेख मुजिबकी छोरी शेख हसिनाले आवामी लिगको केन्द्रीय बैठकमा बङ्गलादेश सरकारको तर्फबाट शेख मुजिबको जन्म शताब्दी वर्षलाई चिह्नित गर्नका लागि सन् २०२०-२१ लाई मुजिब वर्ष भनी घोषणा गरिएको थियो।<ref>{{वेब स्रोत |युआरएल=http://www.somoynews.tv/pages/details/119490 |शीर्षक=२०२०-२१ সালকে মুজিব বর্ষ ঘোষণা |मिति=६ जुलाई २०१८ |कार्य=মহানগর সময় {{!}} সময় নিউজ}}</ref><ref>{{वेब स्रोत |युआरएल=https://www.jugantor.com/todays-paper/first-page/67201/%E0%A7%A8%E0%A7%A6%E0%A7%A8%E0%A7%A6-%E0%A7%A8%E0%A7%A7-%E0%A6%B8%E0%A6%BE%E0%A6%B2-%E0%A6%B9%E0%A6%AC%E0%A7%87-%E0%A6%AE%E0%A7%81%E0%A6%9C%E0%A6%BF%E0%A6%AC%E0%A6%AC%E0%A6%B0%E0%A7%8D%E0%A6%B7--%E0%A6%AA%E0%A7%8D%E0%A6%B0%E0%A6%A7%E0%A6%BE%E0%A6%A8%E0%A6%AE%E0%A6%A8%E0%A7%8D%E0%A6%A4%E0%A7%8D%E0%A6%B0%E0%A7%80 |शीर्षक=२०२०-२१ সাল হবে মুজিব বর্ষ : প্রধানমন্ত্রী |मिति=७ जुलाई २०१८ |कार्य=যুগান্তর |पहुँचमिति=१५ जनवरी २०२०}}</ref> यस वर्ष सन् २०२० मार्च १७ का दिनबाट सन् २०२१ मार्च २६ सम्म मनाउने निर्णय गरिएको थियो<ref>{{वेब स्रोत |युआरएल=https://bangla.bdnews24.com/bangladesh/article1710470.bdnews |शीर्षक=মুজিব বর্ষে যত আয়োজন |मिति=१०
मुजिब वर्ष युनेस्कोका १९५ सदस्य देशहरूमा मनाउने गरिएको छ।<ref>{{वेब स्रोत |युआरएल=https://www.ittefaq.com.bd/national/109367/%E0%A6%AC%E0%A6%99%E0%A7%8D%E0%A6%97%E0%A6%AC%E0%A6%A8%E0%A7%8D%E0%A6%A7%E0%A7%81%E0%A6%B0-%E0%A6%9C%E0%A6%A8%E0%A7%8D%E0%A6%AE%E0%A6%B6%E0%A6%A4%E0%A6%AC%E0%A6%BE%E0%A6%B0%E0%A7%8D%E0%A6%B7%E0%A6%BF%E0%A6%95%E0%A7%80-%E0%A6%89%E0%A6%A6%E0%A6%AF%E0%A6%BE%E0%A6%AA%E0%A6%A8-%E0%A6%B9%E0%A6%AC%E0%A7%87-%E0%A6%AC%E0%A6%BF%E0%A6%B6%E0%A7%8D%E0%A6%AC%E0%A6%AC%E0%A7%8D%E0%A6%AF%E0%A6%BE%E0%A6%AA%E0%A7%80 |शीर्षक=বঙ্গবন্ধুর জন্মশতবার্ষিকী উদযাপন হবে বিশ্বব্যাপী |मिति=२८ नोभेम्बर २०१९ |पहुँचमिति=१८ सेप्टेम्बर २०२० |प्रकाशक=দৈনিক ইত্তেফাক}}</ref><ref>{{वेब स्रोत |युआरएल=https://bangla.dhakatribune.com/bangladesh/2019/11/28/17417/%E0%A6%AC%E0%A6%BE%E0%A6%82%E0%A6%B2%E0%A6%BE%E0%A6%A6%E0%A7%87%E0%A6%B6%E0%A7%87%E0%A6%B0-%E0%A6%B8%E0%A6%99%E0%A7%8D%E0%A6%97%E0%A7%87-%E0%A6%AF%E0%A7%8C%E0%A6%A5%E0%A6%AD%E0%A6%BE%E0%A6%AC%E0%A7%87-%E2%80%98%E0%A6%AE%E0%A7%81%E0%A6%9C%E0%A6%BF%E0%A6%AC%E0%A6%AC%E0%A6%B0%E0%A7%8D%E0%A6%B7%E2%80%99-%E0%A6%89%E0%A6%A6%E0%A6%AF%E0%A6%BE%E0%A6%AA%E0%A6%A8-%E0%A6%95%E0%A6%B0%E0%A6%AC%E0%A7%87-%E0%A6%87%E0%A6%89%E0%A6%A8%E0%A7%87%E0%A6%B8%E0%A7%8D%E0%A6%95%E0%A7%8B |शीर्षक=বাংলাদেশের সঙ্গে যৌথভাবে ‘মুজিব বর্ষ’ উদযাপন করবে ইউনেস্কো |अन्तिम=বাসস |मिति=२८ नोभेम्बर २०१९ |पहुँचमिति=१८ सेप्टेम्बर २०२० |प्रकाशक=ঢাকা ট্রিবিউন}}</ref>
|