"शेख मुजिबुर रहमान" का संशोधनहरू बिचको अन्तर

→‎ग्रन्थ: সুধার
चिनोहरू: मोबाइल सम्पादन मोबाइल वेब सम्पादन
कुनै सम्पादन सारांश छैन
पङ्क्ति ५४:
[[चित्र:Bangabandhu in 1940.jpg|size|150px|thumb|सन् १९४० मा फुटबल खेलको उपाधि विजेता मुजिब]]
 
सन् १९२७ मा सात वर्षको उमेरमा शेख मुजिबले गिमाडाङ्गा विद्यालयबाट प्रारम्भिक शिक्षा सुरु गरेका थिए भने ९ वर्षको उमेरसम्म उक्त विद्यालयमा प्राथमिक शिक्षा हासिल गरिसकेपछि उनलाई सन् १९२९ मा गोपालगञ्जमा रहेको गोपालगञ्ज सरकारी विद्यालयमा भर्ना गरिएको थियो जहाँ उनले सन् १९३४ सम्म अध्ययन गरेका थिए।<ref name="Kadir" /> सन् १९३१ देखि उनले गोपालगञ्ज माथुरानाथ शिक्षण संस्थामा अध्ययन गर्न सुरु गरेका थिए भने त्यससम्मा उनी सात कक्षामा भर्ना भएका थिए। सन् १९३४ मा उनको आँखामा एक जटिल रोगको सङ्क्रमण देखिएका कारण उनको आँखाको सल्यक्रिया गरिएको थियो भने सल्यक्रिया गरेर आँखा ठीक हुनलाई चार वर्ष लागेको थियो। उक्त चार वर्षे अन्तरालमा उनी विद्यालय जानबाट बञ्चित हुनु परेको थियो। शेख मुजिबलेपछि गोलापगञ्ज विद्यालयबाट प्रवेशिका परीक्षा उतिर्ण गरेका थिए। मुजिबले सन् १९४४ मन इस्लामिया कलेज, कलकत्ताबाट (हाल माओलाना आजाद कलेज) आफ्नो आइए स्तरसम्मक‍ अध्ययन र सन् १९४८ मा इतिहास तथा राजनीति विज्ञानमा स्नातकोत्तर प्राप्त गरेका थिए।<ref>{{वेब स्रोत|शीर्षक=প্রিয় শিক্ষকদের প্রিয় ছাত্র বঙ্গবন্ধু|प्रथम=অনুপম|अन्तिम=হায়াৎ|युआरएल=https://www.prothomalo.com/bangladesh/%E0%A6%AA%E0%A7%8D%E0%A6%B0%E0%A6%BF%E0%A7%9F-%E0%A6%B6%E0%A6%BF%E0%A6%95%E0%A7%8D%E0%A6%B7%E0%A6%95%E0%A6%A6%E0%A7%87%E0%A6%B0-%E0%A6%AA%E0%A7%8D%E0%A6%B0%E0%A6%BF%E0%A7%9F-%E0%A6%9B%E0%A6%BE%E0%A6%A4%E0%A7%8D%E0%A6%B0-%E0%A6%AC%E0%A6%99%E0%A7%8D%E0%A6%97%E0%A6%AC%E0%A6%A8%E0%A7%8D%E0%A6%A7%E0%A7%81|प्रकाशक=প্রথম আলো (কলাম)|मिति=१५ अगस्ट २०१७|पहुँचमिति=२ अक्टोबर २०२०}}</ref> कलकत्ता विश्वविद्यालयबाट सम्बद्ध यस कलेज त्यस समयको निकै प्रसिद्ध शिक्षण संस्थाहरू मध्ये एक थियो। इस्लामिया कलेजका एक विद्यार्थीको रूपमा उनी बेकार छात्रावासका २४ सङ्ख्याको कक्षामा बसोबास गरेका थिए।<ref name="Kadir">{{पुस्तक स्रोत |शीर्षक=দুশো ছেষট্টি দিনে স্বাধীনতা |अन्तिम=কাদির |प्रथम=মুহাম্মদ নূরুল |लेखक-সংযোগ=মুহাম্মদ নূরুল কাদির |वर्ष=२००४ |प्रकाशक=মুক্ত পাবলিশার্স |स्थान=ঢাকা |पृष्ठ=४४० |आइएसबिएन=984-32-0858-7}}</ref> सन् १९९८ मा पश्चिम बङ्गाल सरकारले २३ र २४ कक्षलाई शेख मुजिबुर रहमानको सम्मानमा "बङ्गोबोन्धु स्मारक कक्षको नाा दिएक‍ थियो। सन् २०११ मा त्यस कक्षको अगाडि उनक‍ मुर्ति खडा गरिएक‍ो थियो।<ref name="ই" /> भारतको विभाजन पश्चात् उनले कानुन विषयको अध्ययन गर्नका लागि [[ढाका विश्वविद्यालय]]मा भर्ना भएका थिए तर सन् १९४९ मा उनको उचित मागका लागि विश्वविद्यालयको अधिकारीहरूको उदासीनताको विरुद्ध आवाज उठाएको र चौँथो श्रेणीका कर्मचारीहरूलाई उक्साएको भन्दै उनलाई विश्वविद्यालयबाट निष्कासित गरिएको थियो।<ref name="বাংলাদেশ প্রতিদিন">{{वेब स्रोत |युआरएल=https://www.bd-pratidin.com/special-arrangement/2017/08/15/256282 |शीर्षक=বঙ্গবন্ধু ও কলকাতা বেকার হোস্টেল |अन्तिम=আলম |प्रथम=ফখরে |मिति=१५ अगस्ट २०१७ |वेबसाइट=বাংলাদেশ প্রতিদিন |पहुँचमिति=१३ मार्च २०२०}}</ref> यसपछि सन् १९१० अगस्ट १४ का दिन ढाका विश्वविद्यालयका अधिकारीहरूले निष्कासन आदेश फिर्ता लिएका थिए।<ref name="পিতা" /><ref name="ছাত্রত্ব বিবিসি">{{वेब स्रोत |युआरएल=https://www.bbc.com/bengali/mobile/news/2010/08/100814_mrkmujib |शीर्षक=শেখ মুজিবের ছাত্রত্ব বাতিলের আদেশ প্রত্যাহার |अन्तिम=মিরাজ |प्रथम=ওয়ালিউর রহমান |मिति=१४ अगस्ट २०१० |पहुँचमिति=१७ सेप्टेम्बर २०२० |प्रकाशक=বিবিসি বাংলা |स्थान=ঢাকা}}</ref><ref name="REF" /><ref>{{वेब स्रोत |युआरएल=http://www.thedailystar.net/news-detail-150811 |शीर्षक=DU rights historic wrong: Withdraws his expulsion order after 61 years |अन्तिम=আহमेদ |प्रथम=রাকিব |मिति=१५ अगस्ट २०१० |कार्य=দ্য ডেইলি স্টার |पहुँचमिति=२४ सेप्टेम्बर २०२० |भाषा=अङ्ग्रेजी |অনূদিত-शीर्षक=ঐতিহাসিক ভুল শোধরালো ঢাবি, ६१ वर्ष পর বহিষ্কারাদেশ প্রত্যাহার}}</ref><ref name="BD">{{वेब स्रोत |युआरएल=https://m.bdnews24.com/en/detail/bangladesh/248617 |शीर्षक=Mujib's DU expulsion order withdrawn |मिति=१४ अगस्ट २०१० |पहुँचमिति=२४ सेप्टेम्बर २०२० |प्रकाशक=বিডিনিউজ२४ |भाषा=अङ्ग्रेजी |অনূদিত-शीर्षक=ঢাবি থেকে মুজিবের বহিষ্কারাদেশ প্রত্যাহার}}</ref>
 
== बेलायती भातरमा राजनैतिक सक्रियता ==
पङ्क्ति ६९:
सन् १९४० मा लाहोर प्रस्तावको उठान गरिएपछि मुस्लिम लिगले पाकिस्तानको स्थापना गर्न मैदानमा उत्रिएको थियो। मुस्लिम लिगका युवा विद्यार्थी नेता शेख मुजिब यस समय पाकिस्तान आन्दोलनमा सामेल भएका थिए।<ref name="মুনতাসীর" /><ref name="দাঙ্গা" /> सन् १९४६ को चुनावमा "पाकिस्तानको मागको लागि जनमत सङ्ग्रह" भनेर चिनिने आन्दोलनलाई शेख मुजिबले वृहत् फरिदपुर अञ्चलको लिगका कर्यकर्ता प्रमुखको रूपमा काम गरेका थिए। पछि मुस्लिम लिगले मुसलमानको बाहुल्यता रहेको क्षेत्रहरूमा चुनाव जितेको थियो यद्यपि चुनावमा बङ्गालमा मात्र एकल बहुमत प्राप्त गरेका कारण सोहरावर्दीको नेतृत्वमा सरकार गठन गरिएको थियो।<ref name="দাঙ্গা">{{वेब स्रोत |युआरएल=https://www.kalerkantho.com/print-edition/muktadhara/2019/08/26/807109 |शीर्षक=পাকিস্তান আন্দোলন, দাঙ্গা ও শেখ মুজিব |मिति=२६ अगस्ट २०१९ |पहुँचमिति=२० सेप्टेम्बर २०२० |प्रकाशक=দৈনিক কালের কণ্ঠ}}</ref>
 
सन् १९४६ अगस्ट १६ का दिन प्रत्यक्ष सङ्घर्ष दिवस उपलक्ष्यमा कलकत्तामा भयङ्कर हिन्दु-मुसलमान दङ्गा भड्किएको थियो। त्यस समयमा मुजिबले मुसलमानहरूलाई बचाउन र दङ्गालाई नियन्त्रणमा राख्न हुसेन सहिद सोहरावार्दीसँग विभिन्न राजनीतिक गतिविधिमा सहभागिता जनाएका थिए।<ref name="BAL">{{वेब स्रोत |युआरएल=http://www.albd.org/bangabandhu/bangabandhu.htm |शीर्षक=Political Profile of Bongobondhu Sheikh Mujibur Rahman |प्रकाशक=বাংলাদেশ আওয়ামী লীগ |भाषा=अङ्ग्रेजी |আর্কাইভের-युआरएलअभिलेखयुआरएल=https://web.archive.org/web/20060426174108/http://www.albd.org/bangabandhu/bangabandhu.htm |আর্কাইভের-मितिअभिलेखमिति=२६ अप्रिल २००६ |पहुँचमिति=६ जुलाई २००७ }}</ref><ref>{{पुस्तक स्रोत |शीर्षक=দ্য থার্ড ওয়ার্ল্ড ক্যারিশম্যাট: শেখ মুজিব অ্যান্ড দ্য স্ট্রাগল ফর ফ্রিডম |अन्तिम=খান |प्रथम=জিল্লুর রহমান |मिति=१९९६ |प्रकाशक=ইউনিভার্সিটি প্রেস লিমিটেড |स्थान=ঢাকা |पृष्ठ=३२ |आइएसबिएन=978-984-05-1353-6}}</ref> त्यस समयमा शेख मुजिब भारत र पाकिस्तानको नियन्त्रण बाहिर एक अविभाजित स्वतन्त्र बङ्गाल गठन गर्न सोहरावार्दी, आबुल हाशिम, शरतचन्द्र बोस र अन्यको नेतृत्वमा रहेको "संयुक्त बङ्गाल आन्दोलन" मा पनि सामेल भएका थिए।<ref name="মুনতাসীর">{{पुस्तक स्रोत |शीर्षक=বঙ্গবন্ধু কীভাবে আমাদের স্বাধীনতা এনেছিলেন |अन्तिम=মামুন |प्रथम=মুনতাসীর |लेखक-সংযোগ=মুনতাসীর মামুন |मिति=फेब्रुअरी २०१३ |प्रकाशक=মাওলা ব্রাদার্স}}</ref> पछि जब भारत र पाकिस्तान नामक दुई स्वतन्त्रता देशहरूको स्थापना गरियो तब आसामका बङ्गाली मुसलमानहरूको बाहुल्यता रहेको सिलेट जिल्लाको निर्णय गर्नका लागि एक जनमत सङ्ग्रहको आयोजना गरिएको थियो। शेख मुजिबले सिलेट जनमत सङ्ग्रहमा पाकिस्तानलाई सामेल गर्नका लागि आयोजक र प्रचारकको रूपमा काम गरेका थिए। उनी त्यससमय लगभग ५०० श्रमिकहरूको साथ कलकत्ताबाट सिलेट गएका थिए। जनमत सङ्ग्रह जितेपछि पनि करिमगञ्ज पाकिस्तानको भाग हुने नसकेका कारण मुजिबले आफ्नो आत्मकथामा पूर्व पाकिस्तानको भौगोलिक कमजोरीहरूबारे सीमा निर्धारणमा आफ्नो धारणा व्यक्त गरेका थिए। <ref>{{वेब स्रोत |युआरएल=https://www.bbc.com/bengali/news-40963034.amp |शीर्षक=সাতচল্লিশে সিলেট কীভাবে পাকিস্তানের অংশ হল? |मिति=१७ अगस्ट २०२० |पहुँचमिति=२२ सेप्टेम्बर २०२० |प्रकाशक=বিবিসি বাংলা}}</ref>
 
== तत्कालीन पाकिस्तानको राजनैतिक नेतृत्व ==
{{मुख्य|पूर्व पाकिस्तान}}
 
बेलायत शासित भारतको विभाजन पश्चात् पाकिस्तान र भारत दुई स्वतन्त्रता मुलुक बनिसकेपछि शेख मुजिब पूर्व पाकिस्तान आएका थिए भने उनी [[ढाका विश्वविद्यालय]]को कानुन विभागमा भर्ना भएका थिए।<ref name="ই" /> उनी पूर्व पाकिस्तान जनप्रजातान्त्रिक जुबो लिगका संस्थापक सदस्य बनेका थिए जसको स्थापना सन् १९४७ सेप्टेम्बर ७ का दिन भएको थियो। उनले सन् १९४८ जनवरी ४ का दिन पूर्व पाकिस्तान मुस्लिम छत्र लिगको स्थापना गरेका थिए जहाँबाट उनी प्रान्तका अग्रणी छात्र नेताहरू मध्ये एक बनेका थिए।<ref>{{वेब स्रोत |युआरएल=https://m.dailyinqilab.com/article/177139/%E0%A6%86%E0%A6%9C-%E0%A6%9B%E0%A6%BE%E0%A6%A4%E0%A7%8D%E0%A6%B0%E0%A6%B2%E0%A7%80%E0%A6%97%E0%A7%87%E0%A6%B0-%E0%A6%AA%E0%A7%8D%E0%A6%B0%E0%A6%A4%E0%A6%BF%E0%A6%B7%E0%A7%8D%E0%A6%A0%E0%A6%BE%E0%A6%AC%E0%A6%BE%E0%A6%B0%E0%A7%8D%E0%A6%B7%E0%A6%BF%E0%A6%95%E0%A7%80-%E0%A7%AD%E0%A7%A8-%E0%A6%AC%E0%A6%9B%E0%A6%B0%E0%A7%87-%E0%A6%AA%E0%A6%A6%E0%A6%BE%E0%A6%B0%E0%A7%8D%E0%A6%AA%E0%A6%A3 |शीर्षक=আজ ছাত্রলীগের প্রতিষ্ঠাবার্ষিকী, ७२ वर्षে পদার্পণ |मिति=४ जनवरी २०१९ |पहुँचमिति=१७ सेप्टेम्बर २०२० |प्रकाशक=দৈনিক ইনকিলাব}}</ref> यस समयमा उनी समाजवाद तर्फ अग्रसर बन्दै गरीबी, बेरोजगारी र जीवन स्तर सुधारका लागि समाजवादलाई एकमात्र उपाय मानी अवलम्बन गरेका थिए।<ref>{{वेब स्रोत |युआरएल=http://www.daily-sun.com/printversion/details/75909/Bangabandhu-wanted-to-establish-socialism-within-Democratic-state-framework:-Amu |शीर्षक=Bangabandhu wanted to establish socialism within Democratic state framework: Amu |मिति=१४ सेप्टेम्बर २०१५ |कार्य=দ্য ডেইলি সান |पहुँचमिति=३ अगस्ट २०१७ |भाषा=अङ्ग्रेजी |অনূদিত-शीर्षक=বঙ্গবন্ধু গণতান্ত্রিক রাষ্ট্রকাঠামোয় সমাজতন্ত্র প্রতিষ্ঠা করতে চেয়েছিলেন: আমু}}</ref>
 
=== बङ्गाली भाषा आन्दोलन ===
पङ्क्ति ८९:
}}
 
शेख मुजिबको राजनीतिक गतिविधि बङ्गाली भाषालाई राष्ट्रभाषाको रूपमा स्थापना गर्ने आन्दोलनमा सहभागिताका साथ सुरु भएको थियो।<ref>{{वेब स्रोत |युआरएल=http://bn.banglapedia.org/index.php?title=%E0%A6%AD%E0%A6%BE%E0%A6%B7%E0%A6%BE_%E0%A6%86%E0%A6%A8%E0%A7%8D%E0%A6%A6%E0%A7%8B%E0%A6%B2%E0%A6%A8 |शीर्षक=ভাষা আন্দোলন |अन्तिम=আল হেলাল |प्रथम=বশীর |वेबसाइट=বাংলাপিডিয়া |प्रकाशक=বাংলাদেশ এশিয়াটিক সোসাইটি |पहुँचमिति=१९ सेप्टेम्बर २०२०}}</ref> सन् १९४६ फेब्रुअरी २० का दिन पाकिस्तानका तत्कालीन प्रधानमन्त्री खाजा नाजिमउद्दिनले मात्र उर्दु भाषालाई पाकिस्तानको सङ्घीय भाषा हुनेछ भनि घोषणा गरेका थिए।<ref name="s">{{সাময়িকী উদ্ধৃতি |युआरएल=http://www.keesings.com |शीर्षक=Mr. Chowdhury becomes President of Bangladesh. - Cabinet formed by Sheikh Mujib. |मिति=फेब्रुअरी १९७२ |সাময়িকী=কিসিং'স রেকর্ড অব ওয়ার্ল্ড ইভেন্টস |খণ্ড=१८ |সংখ্যা নং=२ |पृष्ठসমূহपृष्ठ=२५१११ |भाषा=अङ्ग्रेजी |অনূদিত-शीर्षक=মন্ত্রীসভা গঠন করলেন শেখ মুজিব, চৌধুরী রাষ্ট্রপতি |সদস্যতা=yes}}</ref><ref name="JSToldenburg">{{সাময়িকী উদ্ধৃতি |शीर्षक="A Place Insufficiently Imagined": Language, Belief, and the Pakistan Crisis of 1971 |अन्तिम=ওল্ডেনবার্গ |प्रथम=ফিলিপ |मिति=अगस्ट १९८५ |সাময়িকী=দ্য জার্নাল অব এশিয়ান স্টাডিজ |प्रकाशक=অ্যাসোসিয়েশন ফর এশিয়ান স্টাডিজ |খণ্ড=४४ |সংখ্যা নং=४ |पृष्ठ=७११-७३३ |भाषा=अङ्ग्रेजी |অনূদিত-शीर्षक="একটি অপ্রতুল চিন্তিত স্থান": ভাষা, বিশ্বাস এবং १९७१ এর পাকিস্তান সঙ্কট |doi=10.2307/2056443 |issn=0021-9118 |jstor=2056443}}</ref> यद्यपि उर्दू ऐतिहासिक रूपमा उपमहाद्वीपको उत्तर, मध्य र पश्चिमी क्षेत्रमा मात्र प्रचलित भाषा थियो जबकि पूर्वी बङ्गालमा बङ्गालीहरूको मातृभाषा बङ्गाली थियो जुन दुई भारतीय-युरोपेली भाषाहरूको महत्त्वपूर्ण भाषाहरू हुन्।<ref>{{वेब स्रोत |युआरएल=https://samakal.com/mujib-year/article/200315672/%E0%A6%8F%E0%A6%95-%E0%A6%AE%E0%A6%B9%E0%A6%BE%E0%A6%9C%E0%A7%80%E0%A6%AC%E0%A6%A8 |शीर्षक=এক মহাজীবন |मिति=१७ मार्च २०२० |कार्य=[[দৈনিক সমকাল]] |पहुँचमिति=२१ सेप्टेम्बर २०२०}}</ref> पाकिस्तानका बाङ्ला मातृभाषा हुने मानिसहरूको सङ्ख्या देशको ३० प्रतिशत थिए।<ref name="JSToldenburg" /> भाषा सम्बन्धि त्यस सरकारी अडानले पूर्वी क्षेत्रको संस्कृति दमन गर्ने प्रयासको रूपमा व्यापक रूपमा देखिन थालेको थियो। उक्त सरकार अडानको प्रतिवादी शेख मुजिबले तुरुन्तै मुस्लिम लिगको यो पूर्व नियोजित निर्णयको विरुद्ध एक भाषा आन्दोलन सुरु गर्ने निर्णय गरेका थिए भने सोही वर्षको मार्च २ मा ढाका विश्वविद्यालयको फजलुल हक हलमा विभिन्न राजनीतिक दलका नेताहरूसँग सम्मेलन भएको थियो।<ref name="TDS">{{वेब स्रोत |युआरएल=https://archive.thedailystar.net/suppliments/2007/21stfeb/bangabandhu.htm |शीर्षक=Bangabandhu and Language Movement |अन्तिम=হোসেন |प्रथम=জাহিদ |मिति=२१ फेब्रुअरी २००७ |कार्य=দ্য ডেইলি স্টার |पहुँचमिति=२६ सेप्टेम्बर २०२० |भाषा=अङ्ग्रेजी |অনূদিত-शीर्षक=বঙ্গবন্ধু ও ভাষা আন্দোলন}}</ref> सम्मेलनले मुस्लिम लिगको विरुद्ध आन्दोलनको नीति बारे छलफलमा शेख मुजिबले प्रस्ताव पेश गरेका थिए भने त्यसपछि सर्वदलीय सङ्घर्ष परिषद् गठन गर्ने निर्णय गरिएको थियो। पूर्वी बङ्गालका मानिसहरूले उनीहरूको मातृभाषा बाङ्लालाई उर्दू र अङ्ग्रेजी साथसाथै सङ्घीय दर्जा दिने माग गरेका थिए। पाकिस्तानमा भाषा आन्दोलन सन् १९४८ मा सुरु भएको थियो जब नागरिक समाजले बाङ्ला लिपिलाई मुद्रा र टिकटबाट हटाउने निर्णयलाई विरोध गरेको थियो जबकि बेलायती राजको समयदेखिनै यो प्रचलनमा रहेको थियो। यस परिषद्को आह्वानमा सन् १९४८ मार्च ११ का दिन ढाकामा हडताल तथा सरकारी अडान विरोध आन्दोलनको सुरुवात भएको थियो।<ref>{{वेब स्रोत |युआरएल=https://www.channelionline.com/%E0%A7%A7%E0%A7%AF%E0%A7%AA%E0%A7%AE-%E0%A6%B8%E0%A6%BE%E0%A6%B2%E0%A7%87%E0%A6%B0-%E0%A6%86%E0%A6%9C%E0%A6%95%E0%A7%87%E0%A6%B0-%E0%A6%A6%E0%A6%BF%E0%A6%A8%E0%A7%87-%E0%A6%AA%E0%A7%8D%E0%A6%B0/ |शीर्षक=१९४८ সালের আজকের দিনে প্রথমবারের মত কারাবন্দী হন বঙ্গবন্ধু |मिति=११ सेप्टेम्बर २०१८ |पहुँचमिति=२० सेप्टेम्बर २०२० |प्रकाशक=চ্যানেল আই অনলাইন}}</ref> हडतालको समयमा सचिवालय भवनको अगाडि शेख मुजिब र उनको साथसाथै अन्य थुप्रै राजनीतिक कार्यकर्ताहरूलाई सरकारी विरोधी आन्दोलन चर्काएको भन्दै गिरफ्तार गरिएको थियोे तर शेख मुजिब र अन्य छात्र नेताहरूलाई गिरफ्तार गरिएको जानकारी पाएपछि छात्र समुदायको तर्फबाट कडा विरोध भएपछि उनी तथा उनका सहकर्मीहरूलाई १५ मार्चका दिन रिहा गरिएको थियो।<ref>{{वेब स्रोत |युआरएल=http://www.tangail.gov.bd/site/page/efc110ff-2012-11e7-8f57-286ed488c766/%E0%A6%AA%E0%A7%8D%E0%A6%B0%E0%A6%96%E0%A7%8D%E0%A6%AF%E0%A6%BE%E0%A6%A4%20%E0%A6%AC%E0%A7%8D%E0%A6%AF%E0%A6%95%E0%A7%8D%E0%A6%A4%E0%A6%BF%E0%A6%A4%E0%A7%8D%E0%A6%AC |शीर्षक=টাঙ্গাইল জেলা - প্রখ্যাত ব্যক্তিত্ব |वेबसाइट=জাতীয় তথ্য বাতায়ন |प्रकाशक=বাংলাদেশ সরকার |पहुँचमिति=२० सेप्टेम्बर २०२०}}</ref> उनको रिहाईको अवसर पारेर सर्वदलीय राष्ट्र सङ्ग्राम परिषद्ले ढाका विश्वविद्यालयको बटलामा मुजिबको नेतृत्वमा र्‍यालिको आयोजना गरिएको थियो भने उक्त र्‍यालिलाई प्रहरीले अवरोध पुर्‍याएको थियो।<ref name="s">{{वेब स्रोत|शीर्षक=Mr. Chowdhury becomes President of Bangladesh. - Cabinet formed by Sheikh Mujib.|प्रकाशक=Keesing's Record of World Events|मिति=February 1972|पृष्ठ=२५१११|युआरएल=http://www.keesings.com|भाषा=en}}</ref> विरोध प्रदर्शन र्‍यालीमा प्रहरीको अवरोध पश्चात् शेख मुजिबले १७ मार्च १९४८ का दिन देशव्यापी रूपमा आन्दोलनको घोषणा गरेका थिए। १९ मार्चमा उनले ढाका विश्वविद्यालयका चतुर्थ श्रेणीका कर्मचारीहरूको अधिकारका लागि पनि आन्दोलन सुरु गरेका थिए।<ref name="ছাত্রত্ব বিবিসি" /><ref>{{वेब स्रोत |युआरएल=http://archive.prothom-alo.com/detail/date/2010-08-14/news/86436 |शीर्षक=ঢাকা বিশ্ববিদ্যালয়: বঙ্গবন্ধুর ছাত্রত্ব বাতিলের আদেশ প্রত্যাহার |अन्तिम=ঢাকা বিশ্ববিদ্যালয় প্রতিনিধি |मिति=१४ अगस्ट २०१० |पहुँचमिति=१९ सेप्टेम्बर २०२० |प्रकाशक=প্রথম আলো আর্কাইভ |এজেন্সি=প্রথম আলো}}</ref>
[[चित्र:Founders of Awami League.jpg|thumb|220 px|२६ जुन १९४९ का दिन ढाका केन्द्रीय कारागारबाट रिहा हुँदै शेख मुजिब]]
 
२१ जनवरी १९४९ का दिन शेख मुजिब कारागारबाट रिहा भएका थिए भने कारागारबाट रिहा भएपछि उनी पुनः चतुर्थ श्रेणी कर्मचारीहरूको आन्दोलनमा सामेल भएका थिए जसका लागि उनलाई विश्वविद्यालय द्वारा जरिवाना लगाएको थियो तर उनले उक्त जरिवानालाई गैरकानूनी घोषित गर्दै जरिवाना तिर्नबाट बचेका थिए।<ref name="४६८२" /> त्यसपछि २७ अप्रिलका दिन मुस्लिम लिग विरोधी उम्मेदवार शामसुल हकले टाङ्गाइलको उपचुनाव जित्न सफल भएका थिए। शेख मुजिबले आफ्नो आन्दोलनको सफलताका लागि कुलपतिको निवास भवन अगाडि भोक हडताल गरेका थिए जसका लागि उनलाई पुनः हिरासतमा लिइएको थियो भने त्यतिखेर उनलाई ढाका विश्वविद्यालयबाट रिहा गरिएको थियो।<ref>{{वेब स्रोत |युआरएल=http://dailyasianage.com/news/11509 |शीर्षक=The lighthouse of Bengali mentality |अन्तिम=রহমান |प्रथम=ড. আতিউর |मिति=२१ फेब्रुअरी २०१६ |पहुँचमिति=३ अगस्ट २०१७ |प्रकाशक=দি এশিয়ান এইজ |भाषा=अङ्ग्रेजी |অনূদিত-शीर्षक=বাঙালি মানসিকতার বাতিঘর}}</ref><ref name="BAL" /><ref name="জেলজীবন যুগান্তর">{{वेब स्रोत |युआरएल=https://www.jugantor.com/todays-paper/b100/289999/%E0%A6%AC%E0%A6%99%E0%A7%8D%E0%A6%97%E0%A6%AC%E0%A6%A8%E0%A7%8D%E0%A6%A7%E0%A7%81%E0%A6%B0-%E0%A6%9C%E0%A7%87%E0%A6%B2%E0%A6%9C%E0%A7%80%E0%A6%AC%E0%A6%A8 |शीर्षक=বঙ্গবন্ধুর জেলজীবন |अन्तिम=হোসেন |प्रथम=মোকাম্मेল |मिति=१७ मार्च २०२० |पहुँचमिति=२० सेप्टेम्बर २०२० |प्रकाशक=যুগান্তর}}</ref> उनी माथि लगाइएको आरोप विश्वविद्यालयमा चतुर्थ श्रेणीका कर्मचारीहरूको अधिकारको लागि आन्दोलनको नेतृत्व गर्नु थियो।<ref name= "নয়াচীন"/><ref>{{वेब स्रोत|युआरएल=https://m.dailyinqilab.com/article/227012/%E0%A6%AC%E0%A6%99%E0%A7%8D%E0%A6%97%E0%A6%AC%E0%A6%A8%E0%A7%8D%E0%A6%A7%E0%A7%81-%E0%A6%B6%E0%A7%87%E0%A6%96-%E0%A6%AE%E0%A7%81%E0%A6%9C%E0%A6%BF%E0%A6%AC%E0%A7%81%E0%A6%B0-%E0%A6%B0%E0%A6%B9%E0%A6%AE%E0%A6%BE%E0%A6%A8%E0%A7%87%E0%A6%B0-%E0%A6%AA%E0%A7%8D%E0%A6%B0%E0%A6%A5%E0%A6%AE-%E0%A6%9A%E0%A7%80%E0%A6%A8-%E0%A6%AD%E0%A7%8D%E0%A6%B0%E0%A6%AE%E0%A6%A3|शीर्षक=বঙ্গবন্ধু শেখ মুজিবুর রহমানের প্রথম চীন ভ্রমণ|अन्तिम=মাহমুদ|प्रथम=হোসেন|वेबसाइट=দৈনিক ইনকিলাব|मिति=१५ अगस्ट २०१९|पहुँचमिति=२८ अक्टोबर २०२०}}</ref><ref name="REF" /><ref>{{पुस्तक स्रोत |युआरएल=https://books.google.com/books?id=U-1tAAAAMAAJ |शीर्षक=বাংলাদেশের মুক্তিযুদ্ধ, মুজিবনগর সরকারের নথি, १९७१ |अन्तिम=বিশ্বাস |प्रथम=সুকুমার |मिति=२००५ |प्रकाशक=মাওলা ব্রাদার্স |स्थान=ঢাকা |पृष्ठ=१६७ |आइएसबिएन=978-984-410-434-1}}</ref>
 
=== आवामी लिगको स्थापना ===
पङ्क्ति १२१:
}}
 
सन् १९५५ अक्टोबर २१-२३ का दिनहरूको अन्तरालमा बाङ्ला आवामी मुस्लिम लिगको विशेष अधिवेशनमा यस राजनैतिक दलको नामबाट सर्वसम्मतिले "मुस्लिम" शब्द हटाउने निर्णय गरेको थियो। शेख मुजिब पछि पुनः उक्त राजनैतिक दलको महासचिवको रूपमन निर्वाचित भएका थिए। ३ फेब्रुअरीका दिन आवामी लिगका मुख्यमन्त्रीहरूको बैठकमा दलले संविधानको मस्यौदामा स्वायत्तता समावेशीकरणको माग गरेको थियो।<ref>{{वेब स्रोत |युआरएल=https://samakal.com/todays-print-edition/tp-muktomoncha/article/140882650/%E0%A6%87%E0%A6%A4%E0%A6%BF%E0%A6%B9%E0%A6%BE%E0%A6%B8-%E0%A6%A8%E0%A6%BE-%E0%A6%9C%E0%A7%87%E0%A6%A8%E0%A7%87%E0%A6%87-%E0%A6%87%E0%A6%A4%E0%A6%BF%E0%A6%B9%E0%A6%BE%E0%A6%B8%E0%A7%87%E0%A6%B0-%E0%A6%AA%E0%A6%BE%E0%A6%A0%E0%A6%A6%E0%A6%BE%E0%A6%A8 |शीर्षक=ফিরে দেখা: ইতিহাস না জেনেই ইতিহাসের পাঠদান |अन्तिम=সাইয়িদ |प्रथम=ড. আবু |मिति=३१ अगस्ट २०१४ |पहुँचमिति=२० सेप्टेम्बर २०२० |प्रकाशक=মুক্তমঞ্চ: সমকাল}}</ref> १४ जुलाईमा राज्य प्रशासनमा सैनिक उपस्थितिको विरुद्ध एक प्रस्ताव पेश गरिएको थियो भने उक्त प्रस्ताव उनले सरकार समक्ष पेश गरेका थिए। ४ सेप्टेम्बरका दिन उनको अगुवाईमा विरोधी जुलुसको आयोजना गरिएको थियो भने खटिएका प्रहरीहरूले धारा १४४ को उल्लङ्घन गर्दै जुलुस माथि गोली हान्दा कम्तिमा तीन प्रदर्शनकारीको मृत्यु भएको थियो। १६ सेप्टेम्बरमा शेख मुजिब गठबन्धन सरकारमा सामेल भए र यसका साथसाथै उद्योग, वाणिज्य, श्रम, भ्रष्टाचार विरोधी र ग्रामीण सहायता मन्त्रीको रूपमा काम गर्न सुरु गरेका थिए। उनले राजनैतिक दलको लागि पूर्ण समय समर्पण गर्न सन् १९६७ मे ३० का दिन उनले मन्त्रिपरिषद्बाट राजीनामा दिएका थिए।<ref>{{वेब स्रोत |युआरएल=http://www.thedailystar.net/supplements/independence-day-special-2017/sheikh-mujibur-rahman-our-bangabandhu-1381261 |शीर्षक=From Sheikh Mujibur Rahman to our Bangabandhu |अन्तिम=আফতাবুদ্দিন আহमेদ |प्रथम=মীর |मिति=२६ मार्च २०१७ |कार्य=দ্য ডেইলি স্টার |पहुँचमिति=३ अगस्ट २०१७ |भाषा=अङ्ग्रेजी |অনূদিত-शीर्षक=শেখ মুজিবুর রহমান থেকে আমাদের বঙ্গবন্ধু}}</ref> ७ अगस्टमा उनले चीन र सोभियत सङ्घको आधिकारिक भ्रमण गरेका थिए।<ref>{{वेब स्रोत |युआरएल=https://www.jagonews24.com/economy/news/609775?__cf_chl_jschl_tk__=6e5e06e16bf3b3c7c18d044ca8b56d3657ae3a01-1600594283-0-AaoBbJ795eDto14z3bz7PGlCpfCDIQIEoy2Ygn0icUB1Rknia7cg3HYAAu-0VMjnAoi9aCumfyUNxwt9uIWz8otnv3SLYqoCDtUKS8pEQDsa-TLlr75rUNhz8lvvbU_ynma2eCWbCXH-v7sKti3L2C7m-OHaqBbkPU4ygIGypTM_N5e-ivWhIZCFD356DXnJzXtiDIDttBifImv7cZLGy6uNb0X-LnsbzWRUvD7k8GNVi0LoEDdvTVNMBv75atXGbFuYh663FM48up_eErvXucFSnI8x4uuXL_dWKyAb_loI |शीर्षक=কাগজে কলमे নয়, বাস্তবে ওয়ানস্টপ সার্ভিস চালুর নির্দেশ |मिति=१० सेप्टेम्बर २०२० |पहुँचमिति=२० सेप्टेम्बर २०२० |प्रकाशक=অর্থনীতি: জাগোনিউজ२४}}</ref><ref>{{वेब स्रोत |युआरएल=https://www.somoynews.tv/pages/details/236160 |शीर्षक=বঙ্গবন্ধুর মন্ত্রীত্ব গ্রহণের স্মারক ডাকটিকেট অবমুক্ত |मिति=१६ सेप्टेम्बर २०२० |पहुँचमिति=२० सेप्टेम्बर २०२० |प्रकाशक=সময় নিউজ (মহানগর সময়) |स्थान=ঢাকা}}</ref> सन् १९५८ का दिन पाकिस्तानका राष्ट्रपति मेजर जनरल इस्कन्दर मिर्जा र सेना प्रमुख युब खानले देशमा सैनिक कानून लागू गर्दै सबै राजनैतिक गतिविधिहरूमा प्रतिबन्ध लगाएका थिए। भने सोही वर्षको अक्टुबर ११ का दिन उनलाई पक्राउ गरिएको थियो भने उनी जेलमा छँदा उनलाई कयौँ निराधार आरोपहरू लगाइएको थियो।
[[चित्र:Mujib with Suhrawardy1949.jpg|thumb|right|200px|सन् १९४९ मा होसेन सहिद सोहरावार्दीको साथमा युवानेता शेख मुजिब]]
उच्च अदालतमा रिट निवेदन दिएपछि उनी सन् १९६१ मा कारागारबाट रिहा भएका थिए भने यस पटक उनले गोप्य राजनीतिक गतिविधिहरू सञ्चालन गर्न सुरु गरेका थिए। अन्य विद्यार्थी नेताहरूको साथसाथै उनले गोप्य रूपमा बङ्गलादेशको स्वतन्त्रताको लागि काम गर्ने लक्ष्य राखेर बाङ्फा बिप्लोबी परिषद्को स्थापना गरेका थिए। उनी सन् १९६२ मा सार्वजनिक सुरक्षा ऐन अन्तर्गत पुन: पक्राउमा परेकन थिए। जुन २ मा उनलाई चार वर्षको सैनिक कानून समाप्त भएपछि कारागारबाट रिहा गरिएको थियो। २५ जुनमा उनी अरू राजनीतिक नेताहरूसँगै अयुब खानले लगाएको विभिन्न राजनीतिक मुद्दाहरूको विरुद्धमा संघर्ष गर्न सुरु गरेका थिए।<ref>{{वेब स्रोत |युआरएल=https://www.jagonews24.com/economy/news/609775?__cf_chl_jschl_tk__=6e5e06e16bf3b3c7c18d044ca8b56d3657ae3a01-1600594283-0-AaoBbJ795eDto14z3bz7PGlCpfCDIQIEoy2Ygn0icUB1Rknia7cg3HYAAu-0VMjnAoi9aCumfyUNxwt9uIWz8otnv3SLYqoCDtUKS8pEQDsa-TLlr75rUNhz8lvvbU_ynma2eCWbCXH-v7sKti3L2C7m-OHaqBbkPU4ygIGypTM_N5e-ivWhIZCFD356DXnJzXtiDIDttBifImv7cZLGy6uNb0X-LnsbzWRUvD7k8GNVi0LoEDdvTVNMBv75atXGbFuYh663FM48up_eErvXucFSnI8x4uuXL_dWKyAb_loI |शीर्षक=কাগজে কলमे নয়, বাস্তবে ওয়ানস্টপ সার্ভিস চালুর নির্দেশ |मिति=१० सेप्टेम्बर २०२० |पहुँचमिति=२० सेप्टेम्बर २०२० |प्रकाशक=অর্থনীতি: জাগোনিউজ२४}}</ref><ref>{{वेब स्रोत |युआरएल=https://www.somoynews.tv/pages/details/236160 |शीर्षक=বঙ্গবন্ধুর মন্ত্রীত্ব গ্রহণের স্মারক ডাকটিকেট অবমুক্ত |मिति=१६ सेप्टेम्बर २०२० |पहुँचमिति=२० सेप्टेम्बर २०२० |प्रकाशक=সময় নিউজ (মহানগর সময়) |स्थान=ঢাকা}}</ref> ५ जुनमा उनले पल्टन मैदानमा आयोजित सम्मेलनमा अयुब खानको आलोचना गरेका थिए। २८ सेप्टेम्बरमा उनी पश्चिम पाकिस्तानको लाहोर गए र त्यहाँ सहिद सोहरावर्दीसँग मिलेर राष्ट्रिय लोकतान्त्रिक मोर्चाको गठन गरेका थिए। अक्टुबर महिनाभर सहिद सोहरावर्डीसँगै उनले संयुक्त मोर्चाको समर्थन जुटाउन बाङ्लाको विभिन्न ठाउँहरूको भ्रमण गरेका थिए।<ref name="ই" /> सन् १९५३ मा उनी सोहरावर्दीसँग छलफल गर्न [[लन्डन]] गएका थिए जहाँ सोहरावार्दीले स्वास्थ्य उपचार गराइरहेका थिए भने सोही वर्ष डिसेम्बरमा सोहरावर्दीको बेरुतमा निधन भएको थियो।
पङ्क्ति १३१:
[[चित्र:Mujib with Shaheed Shabeb.jpg|thumb|220 px|सहिद सोहरावार्दीको साथमा उनका प्रिय शिष्य शेख मुजिब]]
 
अक्टोबरको पुरै महिनाभरी शेख मुजिबले सहिद सोहरावार्दीको साथ संयुक्त मोर्चाको समर्थनका लागि बङ्गालमा विभिन्न स्थानहरूको भ्रमण गरेका थिए।<ref>{{वेब स्रोत |युआरएल=http://bn.banglapedia.org/index.php?title=%E0%A6%B8%E0%A7%8B%E0%A6%B9%E0%A7%8D%E2%80%8C%E0%A6%B0%E0%A6%BE%E0%A6%93%E0%A6%AF%E0%A6%BC%E0%A6%BE%E0%A6%B0%E0%A7%8D%E0%A6%A6%E0%A7%80,_%E0%A6%B9%E0%A7%8B%E0%A6%B8%E0%A7%87%E0%A6%A8_%E0%A6%B6%E0%A6%B9%E0%A7%80%E0%A6%A6 |शीर्षक=সোহ্‌রাওয়ার্দী, হোসেন শহীদ |अन्तिम=অর-রশিদ |प्रथम=হারুন |वेबसाइट=বাংলাপিডিয়া |प्रकाशक=বাংলাদেশ এশিয়াটিক সোসাইটি |पहुँचमिति=१९ सेप्टेम्बर २०२०}}</ref> सन् १९६३ मा उनी सहिद सोहरावार्दीको साथ वार्ताका लागि लन्डन प्रस्थान गरेका थिए जहाँ सहिद सोहरावार्दीको उपचार गरिएको थियो तर सोही वर्षको ५ डिसेम्बरका दिन सोहरावार्दीको बेरुतमा मृत्यु भएको थियो।<ref name="POLY" /> सन् १९६४ जनवरी २५ का दिन मुजिबको उपस्थितिमा बसिएको एक बैठकमा आवामी लिगलाई पुनर्गठन गर्ने निर्णय गरिएको थियो। यस बैठकको प्रस्ताव के आधारमा शेख मुजिबलाई आवामी लिगको महासचिवको रूपमा चुनिएको थियो भने माओलाना आब्दुर रशीद तर्कबागीशलाई पार्टीको अध्यक्षको रूपमा चयन गरिएको थियो।<ref name="JSTOR2" /> सन् १९६४ मार्च ११ का दिन एक सर्वदलीय सङ्घर्ष परिषद्को गठन गरिएको थियो जसद्वारा मुजिबले साम्प्रदायिक दङ्गा रोक्नका लागि विशेष उपायहरूको अवलम्बन गरेका थिए। शेख मुजिब सैन्य शासक अयुब खानको सैन्य शासनको विपक्षका नेताहरू, राजनीतिको नाममा आधारभूत लोकतन्त्रको परिचय र पाकिस्तानको संरचनामा एक इकाई प्रणालीको अग्रणी व्यक्तित्व थिए।<ref name="JSTOR2">{{पुस्तक स्रोत |युआरएल=http://links.jstor.org/sici?sici=0004-4687(197007)10%3A7%3C574%3ATALITP%3E2.0.CO%3B2-4 |शीर्षक=এশিয়ান সার্ভে |अन्तिम=রাশিদুজ্জামান |प्रथम=এম |मिति=जुलाई १९७० |प्रकाशक=ইউনিভার্সিটি অব ক্যালিফোর্নিয়া প্রেস |पृष्ठ=५७४–५८७ |भाषा=अङ्ग्रेजी |অনূদিত-शीर्षक=পাকিস্তানের রাজনৈতিক উন্নয়নে আওয়ামী লীগ |অধ্যায়=The Awami League In The Political Development of Pakistan |doi=10.1525/as.1970.10.7.01p0012n |jstor=2642956 |पहुँचमिति=७ जुलाई २००६ |খণ্ড=१० |সংখ্যা নং=७}}</ref> आधारभूत प्रजातन्त्रका अनुसार देशभरिबाट ८० हजार प्रतिनिधिहरू चुनिएका थिए र उनीहरूको मतका आधारतमा राष्ट्रपतिको चयन गरिएको थियो। यस पद्धति के अनुसार शक्तिलाई केन्द्रीकरण गर्ने योजना बनाइएको थियो भने प्रान्तहरूलनई एक साथ विकासको बाटोमा अघि बढाउन पहल गरिएको थियो।<ref name="CHOU">{{पुस्तक स्रोत |युआरएल=http://links.jstor.org/sici?sici=0020-5850(197204)48%3A2%3C242%3ABWIH%3E2.0.CO%3B2-I |शीर्षक=ইন্টারন্যাশনাল অ্যাফেয়ার্স (রয়েল ইনস্টিটিউট অব ইন্টারন্যাশনাল অ্যাফেয়ার্স १९४४-) |अन्तिम=চৌধুরী |प्रथम=জি ডব্লিউ |मिति=अप्रिल १९७२ |प्रकाशक=অক্সফোর্ড ইউনিভার্সিটি প্রেস |पृष्ठ=२४२-२४९ |भाषा=अङ्ग्रेजी |অনূদিত-शीर्षक=বাঙালি জাতীয়তাবাদ: কেন এমন হলো |অধ্যায়=Bengali nationalism {{!}} Bangladesh: Why It Happened |पहुँचमिति=७ जुलाई २००६ |খণ্ড=४ |number=२ |DOI=10.2307/2613440}}</ref> यस समय सेनाको नरसंहार र बङ्गालीहरूको जायज मागलाई पूरा गर्नमा सैन्य शासकहरूको उदासीनताले पूर्व पाकिस्तानका सर्वसाधारणहरूको निरास बनेका थिए। अन्य राजनीतिक दलहरूको साथ काम गर्न मुजिबले सर्वदलीय उम्मेदवार फतेमा जिनाहको समर्थन गरेका थिए।<ref>{{पुस्तक स्रोत |शीर्षक=বঙ্গবন্ধু শেখ মুজিবুর রহমান অ্যান্ড স্ট্রাগল ফর ইন্ডিপেন্ডেন্স: ইউকে ফরেন অ্যান্ড কমনওয়েলথ অফিস, ডি-ক্ল্যাসিফায়েড ডকুमेন্টস, १९६२-१९७१ |वर्ष=२०१३ |সম্পাদক-अन्तिम=রহিম |সম্পাদক-प्रथम=এনায়েতুর |সম্পাদক-अन्तिम२=রহিম |সম্পাদক-प्रथम२=জয়েস এল |प्रकाशक=হাক্কানী পাবলিশার্স |पृष्ठসমূহपृष्ठ=१७३-१७४ |आइएसबिएन=978-7-02-140067-5}}</ref><ref>{{वेब स्रोत |युआरएल=https://songramernotebook.com/archives/69450#gsc.tab=0 |शीर्षक=বাক্স ভইরা ট্যাক্স দিবো ভোটের বেলায় নাই। ফাতেমা জিন্নাহর ইলেকশনের সময়কার ভোটের গান |वेबसाइट=সংগ্রাमेর নোটবুক |पहुँचमिति=२० सेप्टेम्बर २०२०}}</ref> उनलाई भारतीय दलालको आरोपमा चुनाव आयोजना हुन भन्दा दुई हप्ता पहिला सन् १९६५ नोभेम्बर ७ का दिन गिरफ्तार गरिएको थियो। शेख मुजिबलाई राजद्रोह र आपत्तिजनक प्रस्ताव गरेको आरोपमा एक वर्ष कारागारको सजाय सुनाइएको थियो तथापि उनलाई एक उच्च अदालतको फैसला अनुसार समयावधि सकिनु भन्दा अगाडिनै रिहा गरिएको थियो।<ref>{{সাময়িকী উদ্ধৃতি |शीर्षक=Bangladesh: Why It Happened |अन्तिम=চৌধুরী |प्रथम=জি ডব্লিউ |मिति=अप्रिल १९७२ |সাময়িকী=ইন্টারন্যাশনাল অ্যাফেয়ার্স |খণ্ড=४८ |সংখ্যা নং=२ |पृष्ठসমূহपृष्ठ=२४२–२४९ |doi=10.2307/2613440 |jstor=2613440}}</ref>
 
=== छ बुँदे आन्दोलन ===
पङ्क्ति १३७:
 
सन् १९६४ मा सोहरावार्दीको मृत्यु पश्चात् शेख मुजिबको निवासमा भएको एक बैठकले आवामी लिगलाई पुन: एकीकृत गर्ने निर्णय गरेको थियो।<ref>{{पुस्तक स्रोत |शीर्षक=পাকিস্তান: ফেইলিউর ইন ন্যাশনাল ইনটিগ্রেশন |अन्तिम=জাহান |प्रथम=রওনক |लेखक-সংযোগ=রওনক জাহান |वर्ष=१९७२ |प्रकाशक=কলাম্বিয়া ইউনিভার্সিটি প্রেস |पृष्ठ=१६६-१६७ |आइएसबिएन=978-0-231-03625-2}}</ref>
यस बैठकको प्रस्तावको आधारमा शेख मुजिब तत्कालीन पाकिस्तानको एक प्रमुख राजनैतिक दल आवामी लिगको महासचिव र मओलानम आबदुर रशीद तर्कबागीशलाई दलको सभापतिको रूपमा निर्वाचित भएका थिए। सन् १९६४ मार्च ११ का दिन सर्वदलीय सङ्घर्ष परिषद्को पनि गठन भएको थियो जसको माध्यमबाट शेख मुजिबले साम्प्रदायिक दङ्गा रोक्न विशेष उपायहरूको अवलम्बन गरेका थिए।<ref>{{वेब स्रोत |युआरएल=http://www.defencejournal.com/2002/dec/demons.htm |शीर्षक=Demons of December – Road from East Pakistan to Bangladesh |प्रकाशक=ডিফেন্স জার্নাল |भाषा=अङ्ग्रेजी |আর্কাইভের-युआरएलअभिलेखयुआरएल=https://web.archive.org/web/20110609122558/http://www.defencejournal.com/2002/dec/demons.htm |আর্কাইভের-मितिअभिलेखमिति=९ जुुन २०११ |युआरएल-অবস্থা=live |पहुँचमिति=२३ जुुन २०११}}</ref> सैन्य शासक अयूब खानको सैन्य शासन, राजनितीको नाममा मौलिक गणतन्त्र तथा पाकिस्तानको संरचनामा एक इकाई पद्धति विरोधी नेताहरू मध्ये शेख मुजिब अगुवा थिए।<ref>{{वेब स्रोत |युआरएल=http://www.thedailystar.net/news-detail-40021 |शीर्षक=The historic six-point movement and its impact on the struggle for independence |अन्तिम=মানিক |प्रथम=এম ওয়াহিদুজ্জামান |मिति=७ जुुन २००८ |कार्य=দ্য ডেইলি স্টার |पहुँचमिति=३ अगस्ट २०१७ |भाषा=अङ्ग्रेजी |অনূদিত-शीर्षक=ঐতিহাসিক ছয় দফা আন্দোলন এবং স্বাধীনতা সংগ্রাमे এর ভূমিকা}}</ref><ref>{{पुस्तक स्रोत |शीर्षक=বঙ্গবন্ধু শেখ মুজিবুর রহমান অ্যান্ড স্ট্রাগল ফর ইন্ডিপেন্ডেন্স: ইউকে ফরেন অ্যান্ড কমনওয়েলথ অফিস, ডি-ক্ল্যাসিফাইড ডকুमेন্টস, १९६२-१९७१ |वर्ष=२०१३ |সম্পাদক-अन्तिम=রহিম |সম্পাদক-प्रथम=এনায়েতুর |সম্পাদক-अन्तिम२=রহিম |সম্পাদক-प्रथम२=জয়েস এল |प्रकाशक=হাক্কানী পাবলিশার্স |पृष्ठ=२८ |आइएसबिएन=978-7-02-140067-5}}</ref> यस विधिका अनुसार शक्तिलाई केन्द्रित गर्ने योजना गरिएको थियो भने प्रदेशहरूलाई एकसाथ ल्याउन पनि पहल गरिएको थियो।<ref name="REF" /> अन्य राजनीतिक दलहरूसँग काम गर्दा शेख मुजिबले अयूब विरोधी सबै दलका उम्मेदवारहरूको साथसाथै फातिमा जिन्नाको पनि समर्थन गरेका थिए जसकारण उनलाई चुनाव आउनु भन्दा दुई हप्ता अघि पक्राउ गरिएको थियो भने देशद्रोह र आपत्तिजनक प्रस्ताव बनाएको आरोपमा उनलाई एक वर्ष कारागार सजाय सुनाइएको थियो। यद्यपि उनलाई उच्च अदालतको फैसलामा एक वर्ष नपुग्दै कारागारबाट रिहा गरिएको थियो।<ref name="JSTOR2" /> यस समयमा सेनाको नरसंहार र बङ्गालीहरूको माग पूरा गर्न सेनाका शासकहरूको उदासीनताले पूर्वी पाकिस्तानका जनतालाई आक्रोशित बनाएको थियो।<ref>{{पुस्तक स्रोत |शीर्षक=রিডেম্পশন অব দ্য বাফেলড হিরো: শেখ মুজিবুর রহমান |अन्तिम=শাখাওয়াতুল্লাহ |प्रथम=কাজী এম |वर्ष=२००२ |प्रकाशक=গণপ্রকাশনী |पृष्ठসমূহपृष्ठ=८२-९७}}</ref><ref name="६ দফা বিচ্ছিন্নতাবাদী" />
 
<blockquote>
पङ्क्ति १६३:
=== उनन्सत्तरीको जनआन्दोलन ===
 
परीक्षणको क्रममा सन् १९६९ जनवरी ५ तालिखमा केन्द्रीय विद्यार्थी सङ्घर्ष परिषद्ले आफ्ना एघार बुँदे मागहरू प्रस्तुत गरेको थियो जसमा शेख मुजिबका ६ बुँदे मागहरू समावेश थिए। यस परिषद्को निर्णयले आगरतला षड्यन्त्र मुद्दा फिर्ता लिने माग गर्दै देशव्यापी विद्यार्थी आन्दोलनको तयारीमा ल्याएको थियो। यस सङ्घर्षले एक समयमा जनआन्दोलनको रूप लिएको थियो भने यो जनआन्दोलन उनन्सत्तरीको जन विद्रोह भनेर परिचित छ।<ref>{{वेब स्रोत |युआरएल=http://bn.banglapedia.org/index.php?title=%E0%A6%8F%E0%A6%97%E0%A6%BE%E0%A6%B0%E0%A7%8B_%E0%A6%A6%E0%A6%AB%E0%A6%BE |शीर्षक=এগারো দফা |अन्तिम=খান |प्रथम=মুয়ায্‌যম হুসায়ন |वेबसाइट=বাংলাপিডিয়া |प्रकाशक=বাংলাদেশ এশিয়াটিক সোসাইটি |पहुँचमिति=२१ सेप्टेम्बर २०२०}}</ref><ref>{{वेब स्रोत |युआरएल=https://www.prothomalo.com/bangladesh/%E0%A6%9B%E0%A7%9F-%E0%A6%A6%E0%A6%AB%E0%A6%BE-%E0%A6%AC%E0%A6%BE%E0%A6%99%E0%A6%BE%E0%A6%B2%E0%A6%BF%E0%A6%B0-%E2%80%98%E0%A6%B8%E0%A7%8D%E0%A6%AC%E0%A6%BE%E0%A6%A7%E0%A7%80%E0%A6%A8%E0%A6%A4%E0%A6%BE%E0%A6%B0-%E0%A6%B8%E0%A6%A8%E0%A6%A6%E2%80%99 |शीर्षक=ছয় দফা বাঙালির 'স্বাধীনতার সনদ' |अन्तिम=শেখ হাসিনা, প্রধানমন্ত্রী, গণপ্রজাতন্ত্রী বাংলাদেশ সরকার |मिति=७ जुुन २०२० |पहुँचमिति=२१ सेप्टेम्बर २०२० |प्रकाशक=প্রথম আলো}}</ref> महिनौँको विरोध र प्रतिरोध आन्दोलनले धारा १४४ को उल्लङ्घन, कर्फ्यू, प्रहरीको गोलीबारी चरम सीमामा पुगेपछि र हताहतको सङ्ख्यामा वृद्धि आएपछि पाकिस्तान सरकारले सहुलियतहरू दिन बाध्य भएको थियो। उक्त मुद्दा तत्कालीन राष्ट्रपति अयूब खानले राजनीतिक नेताहरूसँग गोलमेच बैठक पछि फिर्ता लिएको थियो। मुद्दा फिर्ता भएपछि शेख मुजिब लगायत सबै अभियुक्तहरूलाई रिहा गरिएको थियो। केन्द्रीय विद्यार्थी सङ्घर्ष परिषद्ले शेख मुजिबको सम्मानमा सोही वर्ष २३ फेब्रुअरीका दिन ढाकाको रेसकोर्स मैदानमा (हाल सोहरावर्डी उद्यान) एक सभाको आयोजना गरेको थियो। लाखौँ जनता उपस्थित उक्त सम्मेलनमा शेख मुजिबलाई "बङ्गोबोन्धु" उपाधि दिइएको थियो भने तत्कालीन छात्र नेता तोफायेल आहमेदले उक्त उपाधिको घोषणा गरेका थिए।<ref name="Bangabandhu Sheikh Mujibur Rahman and Struggle for Independence">{{पुस्तक स्रोत |शीर्षक=বঙ্গবন্ধু শেখ মুজিবুর রহমান অ্যান্ড স্ট্রাগল ফর ইন্ডিপেন্ডেন্স: ইউকে ফরেন অ্যান্ড কমনওয়েলথ অফিস, ডি-ক্ল্যাসিফায়েড ডকুमेন্টস, १९६२-१९७१ |वर्ष=२०१३ |সম্পাদক-अन्तिम=রহিম |সম্পাদক-प्रथम=এনায়েতুর |সম্পাদক-अन्तिम२=রহিম |সম্পাদক-प्रथम२=জয়েস এল |प्रकाशक=হাক্কানী পাবলিশার্স}}</ref><ref name="Agartala Conspiracy Case forty years on">{{वेब स्रोत |युआरएल=http://www.thedailystar.net/news-detail-41580 |शीर्षक=Agartala Conspiracy Case forty years on |अन्तिम=আহসান |प्रथम=সৈয়দ বদরুল |मिति=१८ जुुन २००८ |कार्य=দ্য ডেইলি স্টার |भाषा=अङ्ग्रेजी |অনূদিত-शीर्षक=আগরতলা ষড়যন্ত্র মামলার চল্লিশ वर्ष}}</ref><ref name="b" /> यस सभामा भाषण दिँदै शेख मुजिबले विद्यार्थी सङ्घर्ष परिषद्को एघार बुँदे मागको पूर्ण समर्थन व्यक्त गरेका थिए।
<blockquote>" একটা সময় ছিল যখন এই মাটি আর মানচিত্র থেকে "বাংলা" শব্দটি মুছে ফেলার সব ধরণের প্রচেষ্টা চালানো হয়েছিল। "বাংলা" শব্দটির অস্তিত্ব শুধু বঙ্গোপসাগর ছাড়া আর কোথাও খুঁজে পাওয়া যেত না। আমি পাকিস্তানের পক্ষ থেকে আজ ঘোষণা করছি যে, এখন থেকে এই দেশকে 'পূর্ব পাকিস্তানের' বদলে 'বাংলাদেশ' ডাকা হবে।"</blockquote>
सन् १९६९ मा अयूब खानको आह्वानमा एक सर्वदलीय सम्मेलनको आयोजना गरिएको थियो जहाँ मुजिबले आफ्नो छ-बुँदे योजना सहित अन्य राजनीतिक दलहरूको मागलाई स्वीकृत गर्न भनेका थिए तर उक्त माग अस्वीकृत भएपछि उनी सम्मेलनबाट बाहिरिएका थिए। सन् १९६९ डिसेम्बर ५ का दिन सोहरावार्दीको पुण्यतिथिको अवसर पारि शेख मुजिबले एक सभामा पूर्वी पाकिस्तानलाई बङ्गलादेश भनि घोषणा गरेका थिए। शेख मुजिबको उक्त घोषणाको परिणाम स्वरूप अफवाहहरू देशभरि फैलिएको थियो भने पश्चिमी पाकिस्तानी राजनीतिज्ञ र सैन्य अधिकारीहरूले उनलाई विच्छिन्नतावादी नेताको रूपमा मूल्याङ्कन गर्न सुरु गरेका थिए। बङ्गाली संस्कृति र जातीय पहिचानलाई मुजिबको अभिव्यक्तिले प्रान्तीय स्वायत्ततामा भएको बहसलाई नयाँ आयाम थपेको थियो।<ref name="GPSA">{{वेब स्रोत | अन्तिम = Charles Kennedy| प्रथम = Craig Baxter | मिति = 2006-07-11| युआरएल = http://www.questia.com/PM.qst?a=o&d=51259067| शीर्षक = Governance and Politics in South Asia | पहुँचमिति = 2006-07-11|भाषा=en}}</ref> थुप्रै बौद्धिक व्यक्तित्वका अनुसार बङ्गाली आन्दोलनले जातियतावादलाई स्वीकार गर्दैन तर पाकिस्तान राज्य जातीयताका माध्यमबाटै सिर्जित भएको थियो।<ref name="GPSA">{{वेब स्रोत |युआरएल=http://www.questia.com/PM.qst?a=o&d=51259067 |शीर्षक=Governance and Politics in South Asia |अन्तिम=কেনেডি |प्रथम=চার্লস |अन्तिम२=বাক্সটার |प्रथम२=ক্রেইগ |मिति=११ जुलाई २००६ |भाषा=अङ्ग्रेजी |অনূদিত-शीर्षक=দক্ষিণ এশিয়ার প্রশাসন ও রাজনীতি |पहुँचमिति=११ जुलाई २००६}}</ref> शेख मुजिब पूर्वी पाकिस्तानमा व्यापक जनमत निर्माण गर्न सक्षम थिए भने सन् १९७० को दशकमा भारतीय उपमहाद्वीपका एक प्रभावशाली नेताको रूपमा उनी उदाएका थिए।
 
=== सन् १९७० को निर्वाचन ===
[[चित्र:Amzad with Bangabandhu.jpg|thumb|220 px|सन् १९७० को चुनाव प्रचारमा शेख साहेब]]
 
राष्ट्रपति अयुब खानको विरुद्धमा गरिएको विद्रोहको प्रतिकूल प्रभावहरूका कारण २४ मार्च १९६९ का दिन उनले राष्ट्रपतिको रूपबाट राजिनामा दिएका थिए। याह्या खानले त्यसको अर्को दिन पाकिस्तानको राष्ट्रपतिको रूपमा पद ग्रहण गरेका थिए।<ref>{{वेब स्रोत |युआरएल=http://bn.banglapedia.org/index.php?title=%E0%A6%96%E0%A6%BE%E0%A6%A8,_%E0%A6%AB%E0%A6%BF%E0%A6%B2%E0%A7%8D%E0%A6%A1_%E0%A6%AE%E0%A6%BE%E0%A6%B0%E0%A7%8D%E0%A6%B6%E0%A6%BE%E0%A6%B2_%E0%A6%AE%E0%A7%8B%E0%A6%B9%E0%A6%BE%E0%A6%AE%E0%A7%8D%E0%A6%AE%E0%A6%A6_%E0%A6%86%E0%A6%87%E0%A6%AF%E0%A6%BC%E0%A7%81%E0%A6%AC |शीर्षक=খান, ফিল্ড মার্শাল মোহাম্মদ আইয়ুব |अन्तिम=আহमेদ |प्रथम=হেলাল উদ্দিন |वेबसाइट=বাংলাপিডিয়া |प्रकाशक=বাংলাদেশ এশিয়াটিক সোসাইটি |पहुँचमिति=२१ सेप्टेम्बर २०२०}}</ref> सन् १९६९ मार्च २६ का दिन गरिएको एक घोषणामा आमा निर्वाचन गरिने उल्लेख गरिएको थियो। सन्‌ १९७० मा भोला नामक एक चक्रवातले पूर्वी पाकिस्तानको तटवर्ती क्षेत्रमा नोभेम्बर १२ को साँझको समयमा आँधीको प्रभाव परेको थियो जसकारण अनुमानित ३ देखि ५ लाख मानिसहरूको मृत्यु भएको थियो।<ref>{{वेब स्रोत |युआरएल=https://songramernotebook.com/archives/62215 |शीर्षक=१९६९ সালের २५ मार्च ইয়াহিয়া পাকিস্তানের ক্ষমতা নেন |वेबसाइट=সংগ্রাमेর নোটবুক |प्रकाशक=কিউরেটর |पहुँचमिति=२१ सेप्टेम्बर २०२०}}</ref> आँधीको एक हप्ता पछि सरकारले विपत्तिको परिमाण बुझ्न नसक्दा राहत कार्यहरूलाई सम्बोधन गर्न ढिलाइ भएको भनी राष्ट्रपति खानले स्वीकार गरेका थिए।<ref name="country-studies1966">{{पुस्तक स्रोत |युआरएल=http://countrystudies.us/bangladesh/ |शीर्षक=বাংলাদেশ: এ কান্ট্রি স্টাডি |অধ্যায়ের-युआरएल=http://countrystudies.us/bangladesh/16.htm |मिति=१९८९ |সম্পাদক-अन्तिम=হাইটজম্যান |সম্পাদক-प्रथम=জেমস |সম্পাদক-अन्तिम२=ওয়ার্ডেন |সম্পাদক-प्रथम२=রবার্ট |प्रकाशक=ফেডারেল রিসার্চ ডিভিশন, লাইব্রেরি অব কংগ্রেস |स्थान=ওয়াশিংটন ডিসি |पृष्ठ=२८-२९ |भाषा=अङ्ग्रेजी |অধ্যায়=Emerging discontent 1966–1970}}</ref> पूर्व पाकिस्तानका ११ राजनीतिक नेताहरूद्वारा जारी एक बयान चक्रवातको दश दिन पछि जारी गरिएको थियो जसले सरकारलाई घोर उपेक्षा, कठोर र पूर्ण उदासीनताको आरोप लगाएको थियो। उनीहरूले राष्ट्रपति माथि समाचार नबनाइएको समस्याको परिमाणलाई कम गर्नेहरूको पनि आरोप लगाएका थिए।<ref>{{वेब स्रोत |शीर्षक=Yahya Directing Disaster Relief |मिति=२४ नोभेम्बर १९७० |कार्य=দ্য নিউ ইয়র্ক টাইমস |এজেন্সি=ইউনাইটেড প্রেস ইন্টারন্যাশনাল |पृष्ठ=९ |भाषा=अङ्ग्रेजी |অনূদিত-शीर्षक=ত্রাণ কার্যক্রম পরিচালনা করছেন ইয়াহিয়া}}</ref> १९ नोभेम्बरमा विद्यार्थीहरूले सरकारले प्रतिक्रिया दिनलाई ढिलासुस्ती गरेको भन्दै ढाकामा एक विरोध र्‍यालिको आयोजना गरेका थिए।<ref name="country-studies1966" /><ref>{{वेब स्रोत |शीर्षक=Pakistanis Crisis Virtually Halts Rehabilitation Work in Cyclone Region |अन्तिम=ডারডিন |प्रथम=টিলম্যান |मिति=११ मार्च १९७१ |कार्य=দ্য নিউ ইয়র্ক টাইমস |पृष्ठ=२ |भाषा=अङ्ग्रेजी |অনূদিত-शीर्षक=পাকিস্তানের সঙ্কট ঘূর্ণিঝড় আক্রান্ত এলাকায় পুনর্বাসনের অন্তরায়}}</ref> आब्दुल हामिद खान भसानीले २४ नोभेम्बरमा ५० हजार मानिसहरूको एक र्‍यालीलाई सम्बोधित गरेका थिए जहाँ उनले राष्ट्रपति माथि अक्षमताको आरोप लगाउँदै उनको राजिनामा माग गरेका थिए। यस विपतको समयमा शेख मुजिब विस्थापित, घरबारबिहिन र पीडितहरू सहयोगमा सक्दो पहल गरेका थिए।<ref>{{वेब स्रोत |युआरएल=http://www.bhorerkagoj.com/print-edition/2016/04/17/84609.php |शीर्षक=বাঙালির মুক্তিযুদ্ধ ও মুজিবনগর সরকার |अन्तिम=গোস্বামী |प्रथम=অরুণ কুমার |मिति=१७ अप्रिल २०१६ |पहुँचमिति=२१ सेप्टेम्बर २०२० |प्रकाशक=মুক্তচিন্তা: ভোরের কাগজ}}</ref><ref>{{वेब स्रोत |युआरएल=https://www.jugantor.com/m/exile/284583/%E0%A7%A8%E0%A7%A6%E0%A7%A8%E0%A7%A6-%E0%A6%B8%E0%A6%BE%E0%A6%B2%E0%A7%87-%E0%A6%86%E0%A6%AE%E0%A6%BE%E0%A6%A6%E0%A7%87%E0%A6%B0-%E0%A6%9A%E0%A7%87%E0%A6%A4%E0%A6%A8%E0%A6%BE-%E0%A6%B9%E0%A7%8B%E0%A6%95-%E0%A6%A6%E0%A7%81%E0%A6%B0%E0%A7%8D%E0%A6%A8%E0%A7%80%E0%A6%A4%E0%A6%BF%E0%A6%AE%E0%A7%81%E0%A6%95%E0%A7%8D%E0%A6%A4-%E0%A6%AC%E0%A6%BE%E0%A6%82%E0%A6%B2%E0%A6%BE%E0%A6%A6%E0%A7%87%E0%A6%B6-%E0%A6%97%E0%A7%9C%E0%A6%BE%E0%A6%B0-%E0%A6%9A%E0%A7%87%E0%A6%A4%E0%A6%A8%E0%A6%BE |शीर्षक=२०२० সালে আমাদের চেতনা হোক দুর্নীতিমুক্ত বাংলাদেশ গড়ার চেতনা |अन्तिम=মৃধা |प्रथम=রহমান |मिति=२ मार्च २०२० |पहुँचमिति=२१ सेप्टेम्बर २०२० |प्रकाशक=পরবাস: যুগান্তর |स्थान=সুইডেন}}</ref> राहत र उद्धार कार्यका लागि निर्वाचनलाई पनि तत्कालका लागि।स्थगित गरिएको थियो। पछि सन् १९७० डिसेम्बर ७ का दिन (राष्ट्रिय) र १६ डिसेम्बरमा (प्रान्तीय) एक व्यक्ति एक मतको आधारमा निर्वाचन सम्पन्न भएको थियो। यस समय राष्ट्रिय परिषदका सदस्यहरूको कुल सङ्ख्या ३१३ रहेको थियो।<ref>{{पुस्तक स्रोत |युआरएल=https://books.google.com/books?id=XzZAIcOc52gC&pg=PA210 |शीर्षक=মডার্ন গভর্নमेন্টস অ্যান্ড পলিটিক্যাল সিস্টেমস: গভর্নमेন্টস অ্যান্ড পলিটিক্স ইন সাউথ এশিয়া |अन्तिम=কৌশিক |प्रथम=এস এল |अन्तिम२=পাটনায়েক |प्रथम२=রমা |मिति=१९९५ |प्रकाशक=মিত্তাল পাবলিকেশন্স |पृष्ठসমূহपृष्ठ=२९५ |भाषा=अङ्ग्रेजी |आइएसबिएन=978-81-7099-592-0}}</ref> निर्वाचनमा पूर्व पाकिस्तानबाट १८९ पश्चिमी पाकिस्तानबाट १४४ प्रतिनिधिहरू रहेका थिए। सन् १९७० को निर्वाचनमा शेख मुजिबको नेतृत्वमा आवामी लिगले राष्ट्रिय र प्रान्तीय विधानसभाहरूमा पूर्ण बहुमत हासिल गर्न सफल भएको थियो।<ref name="বোর্ড বই" /><ref name="REF" /><ref name="পিতা">{{पुस्तक स्रोत |शीर्षक=তুমি আমাদের পিতা |अन्तिम=ইসলাম |प्रथम=আমীরুল |मिति=फेब्रुअरी १९९७ |प्रकाशक=অনন্যা |आइएसबिएन=978-984-70105-0369-2 |आइएसबिएन-ত্রুটি-উপেক্ষা-করুন=হ্যাঁ}}</ref><ref>{{पुस्तक स्रोत |शीर्षक=দ্য বাংলাদেশ রিডার্স: হিস্টোরি, কালচার, পলিটিক্স |अन्तिम=গুহ ঠাকুরতা |प्रथम=मेঘনা |अन्तिम२=শ্যানডেল |प्रथम२=উইলিয়াম ভ্যান |वर्ष=२००३ |प्रकाशक=ডিউক ইউনিভার্সিটি প্রেস |पृष्ठ=२६४ |भाषा=अङ्ग्रेजी |आइएसबिएन=9780822353188}}</ref> ७ दिसेम्बर १९७० मा पाकिस्तानमा भएको पहिलो साधारण निर्वाचन पूर्वी पाकिस्तानको आवामी लिगको जित्न सफल भएको थियो जसले पूर्वी पाकिस्तान विधानसभामा १६९ मा १६७ सिटहरूका साथ पूर्ण बहुमत हासिल गर्दै ३१३ सिटहरू भएको राष्ट्रिय विधानसभामा लगभग पूर्ण बहुमत प्राप्त गर्न सफल भएको थियो भने तात्कालिक समयमा आवामी लिगका नेता शेख मुजिबुर रहमान थिए।<ref>{{वेब स्रोत |युआरएल=https://www.nytimes.com/1971/02/22/archives/pakistani-cabinet-dissolved-by-yahya.html |शीर्षक=Pakistani Cabinet Dissolved by Yahya |मिति=२२ फेब्रुअरी १९७१ |कार्य=দ্য নিউ ইয়র্ক টাইমস |पहुँचमिति=२९ अप्रिल २०१७ |भाषा=अङ्ग्रेजी |অনূদিত-शीर्षक=পাকিস্তানের মন্ত্রীপরিষদ ভেঙে দিলেন ইয়াহিয়া}}</ref><ref>{{पुस्तक स्रोत |शीर्षक=বাংলাদেশ: কোয়েস্ট ফর ফ্রিডম অ্যান্ড জাস্টিস |अन्तिम=হোসেন |प्रथम=কামাল |मिति=२०१३ |प्रकाशक=অক্সফোর্ড ইউনিভার্সিটি প্রেস |पृष्ठ=१३० |आइएसबिएन=9780199068531}}</ref> पाकिस्तान पिपल्स राजनितीक दलले पश्चिम पाकिस्तानमा राष्ट्रिय विधानसभामा ८१ सिटहरूको साथ अधिकांश मत जित्न सफल भएको थियो भने तात्कालिक समयमा उक्त राजनितीक दलका नेता जुलफिकार अली भुट्टो रहेका थिए।<ref>{{वेब स्रोत |अन्तिम=Ahmed |प्रथम=Salahuddin |मिति=2004 |शीर्षक=Bangladesh: Past and Present |प्रकाशक=APH Publishing |पृष्ठ= 63 |आइएसबिएन=978-81-7648-469-5}}</ref><ref>{{पुस्तक स्रोत |शीर्षक=Bangladesh: Past and Present |अन्तिम=আহमेদ |प्रथम=সালাহউদ্দিন |मिति=२००४ |प्रकाशक=এপিএইচ পাবলিশিং |पृष्ठসমূহपृष्ठ=६३ |भाषा=अङ्ग्रेजी |অনূদিত-शीर्षक=বাংলাদেশ: অতীত ও বর্তমান |आइएसबिएन=978-81-7648-469-5}}</ref>
 
जुल्फिकार अली भुट्टोले शेख मुजिब र उनको नजिकमा रहेका सहयोगीहरूलाई गृह युद्ध हुनसक्ने डरले आफ्नो अधिकारीहरूको साथ वार्ताका लागि एक गुप्त सन्देश पठाएका थिए।<ref name="Hassan">{{पुस्तक स्रोत |शीर्षक=দ্য মিরেজ অব পাওয়ার: অ্যান ইনকোয়ারি ইনটু দ্য ভুট্টো ইয়ার্স |अन्तिम=হাসান |प्रथम=মুবাশির |मिति=२००० |प्रकाशक=অক্সফোর্ড ইউনিভার্সিটি প্রেস |पृष्ठসমূহपृष्ठ=३ |भाषा=अङ्ग्रेजी |आइएसबिएन=0-19-579300-5}}</ref><ref>{{वेब स्रोत |युआरएल=http://www.thedailystar.net/op-ed/who-was-liar-yahya-or-bhutto-200383 |शीर्षक=Who was a liar – Yahya or Bhutto? |अन्तिम=লিটন |प्रथम=শাখাওয়াত |मिति=१२ जुलाई २०१६ |पहुँचमिति=३ अगस्ट २०१७ |प्रकाशक=দ্য ডেইলি স্টার |भाषा=अङ्ग्रेजी |অনূদিত-शीर्षक=কে ছিল মিথ্যাবাদী – ইয়াহিয়া নাকি ভুট্টো?}}</ref> पाकिस्तान पिपुल्स पार्टीका मुबाशिर हसनले शेख मुजिबलाई भुट्टोको साथ गठबन्धन सरकार बनाउनका लागि मनाएका थिए जहाँ शेख मुजिब प्रधानमन्त्री र भुट्टो राष्ट्रपति हुने कुरा उल्लेख गरिएको थियो।<ref>{{वेब स्रोत |युआरएल=https://opinion.bdnews24.com/bangla/archives/52401 |शीर्षक=এক পূর্ণতার আকাঙ্ক্ষা ভরা প্রত্যাবর্তন |अन्तिम=হক মজুমদার |प्रथम=জহিরুল |मिति=२१ जनवरी २०१८ |पहुँचमिति=२१ सेप्टेम्बर २०२० |प्रकाशक=বিডিনিউজ२४}}</ref> बैठकलाई पुरै गोपनीयताका साथ आयोजना गरिएको थियो जुन सेनाका कुनै पनि सदस्यहरूका लागि अदृश्य रहेको थियो। सोही समय भुट्टोले आगामी सरकारको गठनलाई विफल गर्नका लागि याह्या खानलाई दबाब दिन सुरु गरेका थिए।<ref>{{पुस्तक स्रोत |शीर्षक=দ্য মিরেজ অব পাওয়ার: অ্যান ইনকোয়ারি ইনটু দ্য ভুট্টো ইয়ার্স |अन्तिम=হাসান |प्रथम=মুবাশির |प्रकाशक=অক্সফোর্ড ইউনিভার্সিটি প্রেস |पृष्ठ=१०७ |भाषा=अङ्ग्रेजी |आइएसबिएन=0-19-579300-5}}</ref>
 
=== ७ मार्चको भाषण ===
पङ्क्ति २४७:
सन् १९९५ अगस्ट १५ का दिन बिहान सेनाका एक अधिकारीले राष्ट्रपतिको निवासस्थान धानमोन्डीलाई घेरा हालि शेख मुजिबुर रहमान र उनको परिवारक सबै सदस्यहरूको हत्या गरेका थिए भने उनको हत्यामा संलग्न उनकै व्यक्तिगत कर्मचारीहरू रहेका थिए।<ref name="REF" /><ref name="KF" /><ref>Lifschultz L. The long shadow of the August 1975 ''coup''. The Daily Star. Vol. 5 Number 434. Available at: [http://www.thedailystar.net/2005/08/15/d5081501033.htm http://www.thedailystar.net/2005/08/15/d5081501033.htm]. Accessed on June 8, 2007</ref> उनका दुई छोरीहरू शेख हासिना र शेख रेहाना मात्र पश्चिमी जर्मनीमा रहेका कारण बाँच्न सफल भएका थिए भने उनीहरूलाई तत्कालीन समयमा बङ्गलादेश फर्कन प्रतिबन्ध लगाइएको थियो।<ref>{{वेब स्रोत |युआरएल=https://www.samakal.com/todays-print-edition/tp-last-page/article/18083201/%E0%A6%A5%E0%A6%AE%E0%A6%95%E0%A7%87-%E0%A6%86%E0%A6%9B%E0%A7%87-%E0%A6%B8%E0%A7%87%E0%A6%B0%E0%A6%A8%E0%A6%BF%E0%A7%9F%E0%A6%BE%E0%A6%AC%E0%A6%BE%E0%A6%A4-%E0%A6%B6%E0%A7%87%E0%A6%96-%E0%A6%AE%E0%A6%A8%E0%A6%BF-%E0%A6%B9%E0%A6%A4%E0%A7%8D%E0%A6%AF%E0%A6%BE%E0%A6%B0-%E0%A6%AC%E0%A6%BF%E0%A6%9A%E0%A6%BE%E0%A6%B0%E0%A6%93 |शीर्षक=থমকে আছে সেরনিয়াবাত, শেখ মনি হত্যার বিচারও |अन्तिम=রনি |प्रथम=আবু সালেহ |मिति=१५ अगस्ट २०१८ |कार्य=[[দৈনিক সমকাল]] |पहुँचमिति=२१ सेप्टेम्बर २०२० |भाषा=अङ्ग्रेजी}}</ref><ref name="ইটিভি শহীদ"/> शेख मुजिबुर रहमानको हत्याको योजना आवामी लिगका नेता तथा सैन्य अधिकारीहरूले बनाएका थिए। ती मध्ये एक शेख मुजिबका पूर्व सहयोगी खोन्दकार मुशताक आहमेद पनि थिए जो उनी पछि उनको उत्तराधिकारी बनेका थिए।<ref>{{पुस्तक स्रोत| अन्तिम१ = Frank| प्रथम१ = Katherine| वर्ष= 2002| शीर्षक = Indira: The Life of Indira Nehru Gandhi| प्रकाशक = Houghton Mifflin | स्थान = USA| आइएसबिएन = 0-395-73097-X| पृष्ठ = 389|भाषा=en}}</ref><ref name="ইটিভি শহীদ">{{वेब स्रोत|शीर्षक=१५ আগষ্ট যারা শহীদ হয়েছিলেন|युआरएल=https://www.ekushey-tv.com/%E0%A7%A7%E0%A7%AB-%E0%A6%86%E0%A6%97%E0%A6%B7%E0%A7%8D%E0%A6%9F-%E0%A6%AF%E0%A6%BE%E0%A6%B0%E0%A6%BE-%E0%A6%B6%E0%A6%B9%E0%A7%80%E0%A6%A6-%E0%A6%B9%E0%A7%9F%E0%A7%87%E0%A6%9B%E0%A6%BF%E0%A6%B2%E0%A7%87%E0%A6%A8/108225|प्रकाशक=একুশে টেলিভিশন|मिति=७ अगस्ट २०२०|पहुँचमिति=१४ डिसेम्बर २०२०}}</ref>
 
सन् १९७५ सेप्टेम्बर २६ का दिन खोन्दकार मुश्ताक सरकारले मुजिबको हत्याको मुद्दालाई रोक्दै दायमुक्ति अध्यादेश जारी गरेको थियो भने जनरल जियाउर रहमान र पाकिस्तान समर्थक प्रधानमन्त्री शाह अजिजुर रहमानको नेतृत्वमा बनेको संविधानको पाँचौँ संशोधनमा यसलाई वैधानिकता प्रधान गरेका थिए तर १२ अगस्त १९७६ का दिन यसलाई संसदमा रद्द गरिएको थियो।<ref>{{पुस्तक स्रोत |शीर्षक=ইন্দিরা: দ্য লাইফ অফ ইন্দিরা নেহরু গান্ধী |अन्तिम=ফ্রাংক |प्रथम=ক্যাথরিন |वर्ष=२००२ |प्रकाशक=হাফটন মাফলিন |स्थान=যুক্তরাষ্ট্র |पृष्ठসমূহपृष्ठ=३८९ |भाषा=अङ्ग्रेजी |आइएसबिएन=0-395-73097-X}}</ref> अमेरिकाको केन्द्रीय गुप्तचर निकाय सिआइएलाई उक्त हत्याको लागि जिम्मेवार ठहराइएको थियो। बङ्गलादेशमा अवस्थित तत्कालीन राजदूत युजिन लरेन्स लिफसुल्जले नरसंहार तथा शेख मुजिबको हत्याको पछाडि सिआइएलाई दोषी ठहराएकी थिइन्।<ref>{{cite news
| last =Shahriar
| first = Hassan
पङ्क्ति २६१:
=== विचार तथा प्रतिक्रियाहरू ===
 
शेख मुजिबुर रहमानको हत्याको योजना आवामी लिगका नेता तथा सैन्य अधिकारीहरूले बनाएका थिए जसमध्ये एक खन्दोकर मोश्ताक आहमेद थिए जसले शेख मुजिबका पूर्व सहयोगीका रूपमा काम गरिसकेका थिए भन् पछि उनलाई राष्ट्रपतिको पदमा नियुक्त गरिएको थियो।<ref>{{वेब स्रोत|शीर्षक=রাষ্ট্রপতি হওয়াই ছিল খুনি মোশতাকের বড় খায়েশ|युआरएल=https://www.jagonews24.com/amp/604100|प्रकाशक=জাগোনিউজ२४.কম|मिति=१५ अगस्ट २०२०|पहुँचमिति=१२ डिसेम्बर २०२०}}</ref> सन् १९७५ सेप्टेम्बर २६ का दिन खोन्दकार मोश्ताक सरकारले मुजिबको हत्याको सुनवाईमा रोक लगाउँदै निषेध अध्यादेश जारी गरेको थियो। जनरल जियाउर रहमान र पाकिस्तान समर्थक प्रधानमन्त्री शाह अजिजुर रहमानको नेतृत्वमा यसलाई अवलम्बन गरिएको थियो भने सन् १९९६ अगस्ट १२ का दिन गरिएको संविधानको पाँचौँ संशोधनमा संसदमा रद्द गरिएको थियो।<ref>{{वेब स्रोत |युआरएल=https://www.banglatribune.com/columns/opinion/555245/%E0%A6%87%E0%A6%A8%E0%A6%A1%E0%A7%87%E0%A6%AE%E0%A6%A8%E0%A6%BF%E0%A6%9F%E0%A6%BF-%E0%A6%85%E0%A6%A7%E0%A7%8D%E0%A6%AF%E0%A6%BE%E0%A6%A6%E0%A7%87%E0%A6%B6-%E0%A6%A6%E0%A6%BE%E0%A7%9F%E0%A7%80-%E0%A6%95%E0%A7%87 |शीर्षक=ইনডেমনিটি অধ্যাদেশ: দায়ী কে? |अन्तिम=মির্জা |प्रथम=সুলতান |मिति=२६ सेप्टेम्बर २०१९ |पहुँचमिति=२२ सेप्टेम्बर २०२० |प्रकाशक=বাংলা ট্রিবিউন}}</ref> केन्द्रीय गुप्तचर निकायलाई हत्याका लागि सञ्चार माध्यममा दोषी ठहराइएको थियो। लरेन्स लिफसुलजले सैन्य राज्यविप्लव र नरसंहारका लागि सिआइएलाई दोषी ठहराएपछि बङ्गलादेशका तत्कालीन अमेरिकी राजदूत युजिक बुस्टरका अनुसार मुजिबको हत्या पश्चात् बङ्गलादेशमा कयौँ वर्षसम्म राजनीतिक सङ्घर्ष सुरु भएको थियो।<ref>{{वेब स्रोत|शीर्षक=বঙ্গবন্ধু হত্যার পেছনে ‘সেই শক্তিধর’ দেশ: প্রধানমন্ত্রী|युआरएल=https://m.bdnews24.com/bn/detail/bangladesh/1121975|प्रकाशक=বিডিনিউজ२४|मिति=१८ मार्च २०१६|पहुँचमिति=१३ डिसेम्बर २०२०}}</ref> सैन्य राज्यविप्लवका नेताहरूलाई चाँडै सत्ताबाट हटाइएको थियो भने राजनैतिक हत्याले देशमा गतिरोध पैदा गरेपछि सेनामा व्यापक अराजकता फैलिएको थियो। तेस्रो सैन्य राज्यविप्लवको फलस्वरूप सन् १९७५ नोभेम्बर ७ का दिन मेजर जनरल जियाउर रहमान सत्तामा आएका थिए। जसले पछि निषेध अध्यादेशको समर्थन गर्दै मुजिब हत्याको मुद्दालाई स्थगित गरी मुजिब समर्थक सेनाहरूलाई गिरफ्तारी गराएका थिए।<ref name="CIA">{{वेब स्रोत |युआरएल=http://www.deccanherald.com/deccanherald/aug172005/national1941362005816.asp |शीर्षक=Bangabandhu Sheikh Mujibur Rahman |मिति=७ जुलाई २००६ |प्रकाशक=ডেকান হেরাল্ড |भाषा=अङ्ग्रेजी |पहुँचमिति=७ जुलाई २००६}}</ref> सैन्य राज्यविप्लवका प्रमुख नेताहरू मध्ये एक कर्णेल सैयद फारुक रहमान सहित १४ सेना अधिकारीहरूलाई गिरफ्तार गरिएको थियो भने अन्य अधिकारीहरू विदेश पलायन भएका थिए।<ref>{{वेब स्रोत |युआरएल=http://www.thedailystar.net/2005/08/15/d5081501033.htm |शीर्षक=The long shadow of the August 1975 ''coup'' |अन्तिम=লিফশুলজ |प्रथम=লরেন্স |पहुँचमिति=८ जुुन २००७ |प्रकाशक=দ্য ডেইলি স্টার |সংখ্যা নং=४३४ |খণ্ড=५ |लेखक-সংযোগ=লরেন্স লিফশুলৎস}}</ref> सन् १९९६ अक्टोबर २ का दिन शेख मुजिबुर रहमानका निजी सहायक अधिकारी महितुल इसलामले मुजिबको हत्याको प्रकरणलाई धनमोन्डी प्रहरी चौकीमा दर्ता गराएपछि १२ नोभेम्बरका दिन संसदमा निषेध अध्यादेशलाई खारेज गरिएको थियो।<ref>{{वेब स्रोत|शीर्षक=যেভাবে এসেছিল বঙ্গবন্ধু হত্যা মামলার রায়|युआरएल=https://m.bdnews24.com/bn/detail/bangladesh/1790972|प्रकाशक=বিডিনিউজ२४|मिति=१५ अगस्ट २०२०|पहुँचमिति=१४ डिसेम्बर २०२०}}</ref> २०१० मा आएर मुजिबका हत्यारा सैयद फारुख रहमान र बाँकी आरोपीहरूलाई फाँसी दिइएको थियो।<ref name="bd-pratidin.com">{{वेब स्रोत |युआरएल=http://www.bd-pratidin.com/various/2013/12/15/32250 |शीर्षक=বঙ্গবন্ধুর ५ খুনির ফাঁসি |मिति=१५ डिसेम्बर २०१३ |कार्य=বাংলাদেশ প্রতিদিন |पहुँचमिति=१५ मार्च २०१७}}</ref> सन् २०२० अप्रिल १२ का दिन भूतपूर्व सैन्य अधिकारी आब्दुल माजेदलाई गिरफ्तार गरिएको थियो भने उनलाई पनि शेख मुजिबको हत्यामा संलग्न रहेका कारण मृत्युदण्ड दिइएको थियो।<ref>{{वेब स्रोत |युआरएल=https://www.bbc.com/news/world-asia-52258557 |शीर्षक=Bangladesh executes killer of founding president |मिति=१२ अप्रिल २०२० |कार्य=বিবিসি নিউজ |पहुँचमिति=१२ अप्रिल २०२० |भाषा=ব্রিটিশ अङ्ग्रेजी |অনূদিত-शीर्षक=প্রতিষ্ঠাতা রাষ্ট্রপতির খুনির ফাঁসির আদেশ কার্যকর করল বাংলাদেশ}}</ref><ref>{{वेब स्रोत |युआरएल=https://timesofindia.indiatimes.com/world/south-asia/bangladesh-executes-ex-army-officer-for-assassinating-bangabandhu/articleshow/75105396.cms |शीर्षक=Bangladesh executes ex-Army officer for assassinating Bangabandhu |मिति=१२ अप्रिल २०२० |कार्य=দ্য টাইমস অব ইন্ডিয়া |पहुँचमिति=१२ अप्रिल २०२० |युआरएल-অবস্থা=live |এজেন্সি=পিটিআই |भाषा=अङ्ग्रेजी |অনূদিত-शीर्षक=বঙ্গবন্ধুকে হত্যার দায়ে সাবেক সেনা कार्यকর্তাকে ফাঁসি দিল বাংলাদেশ}}</ref><ref>{{Cite news|url=https://www.bbc.com/news/world-asia-52258557|title=Bangladesh executes killer of founding president|date=2020-04-12|work=BBC News|access-date=2020-04-12|language=en}}</ref><ref>{{Cite news |url=https://timesofindia.indiatimes.com/world/south-asia/bangladesh-executes-ex-army-officer-for-assassinating-bangabandhu/articleshow/75105396.cms |title=Bangladesh executes ex-Army officer for assassinating Bangabandhu |date=12 April 2020 |work=The Times of India |agency=PTI |url-status=live |access-date=2020-04-12}}</ref>
 
== व्यक्तिगत जीवन ==
पङ्क्ति ३०८:
== रचित ग्रन्थवली ==
 
शेख मुजिबले दुई खण्डहरूमा आत्मकथा लेखेका थिए जसमा उनले पहिलो खण्ड अन्तर्गत आफ्ना राजनीतिक विचारहरू व्यक्त गरका थिए भने अर्को खण्डमा उनले आफ्नो व्यक्तिगत जीवनको वर्णन गरेका थिए।<ref>{{वेब स्रोत |युआरएल=http://www.gulf-times.com/site/topics/printArticle.asp?cu_no=2&item_no=513649&version=1&template_id=44&parent_id=24 |शीर्षक=Autobiography of Mujibur handed over to Hasina |मिति=२१ जुुन २०१२ |कार्य=গালফ টাইমস |पहुँचमिति=१२ सेप्टेम्बर २०१२ |भाषा=अङ्ग्रेजी |অনূদিত-शीर्षक=মুজিবের আত্মজীবনী হাসিনার কাছে হস্তান্তর}}</ref><ref name="টিডিএস রোজনামচা">{{वेब स्रोत |युआरएल=http://www.thedailystar.net/book-reviews/karagarer-rojnamcha-jail-diary-difference-1407826 |शीर्षक=Karagarer Rojnamcha: A Jail Diary with a Difference |मिति=२० मे २०१७ |पहुँचमिति=३ अगस्ट २०१७ |प्रकाशक=দ্য ডেইলি স্টার |भाषा=अङ्ग्रेजी |অনূদিত-शीर्षक=কারাগারের রোজনামচা: ভিন্ন ধরনের কারাগারের দিনলিপি}}</ref> उनका दुई रचनाहरू उनकी छोरी तथा बङ्गलादेशकी वर्तमान प्रधानमन्त्री शेख हासिनाले उनको मृत्यु पश्चात् पुस्तक रूपमा प्रकाशन गरेकी थिइन्।<ref>{{वेब स्रोत|शीर्षक=Autobiography of Mujibur handed over to Hasina|युआरएल=http://www.gulf-times.com/site/topics/printArticle.asp?cu_no=2&item_no=513649&version=1&template_id=44&parent_id=24|पहुँचमिति=12 September 2012|मिति=21 June 2012}}</ref><ref>{{वेब स्रोत |युआरएल=http://www.thedailystar.net/book-reviews/karagarer-rojnamcha-jail-diary-difference-1407826 |शीर्षक= Karagarer Rojnamcha: A Jail Diary with a Difference |मिति= 20 May 2017 | पहुँचमिति= 3 August 2017}}</ref><ref>{{वेब स्रोत |युआरएल=https://www.prothomalo.com/onnoalo/%E0%A6%B2%E0%A7%87%E0%A6%96%E0%A6%95-%E0%A6%AC%E0%A6%99%E0%A7%8D%E0%A6%97%E0%A6%AC%E0%A6%A8%E0%A7%8D%E0%A6%A7%E0%A7%81 |शीर्षक=लेखक বঙ্গবন্ধু |अन्तिम=খান |प्रथम=শামসুজ্জামান |मिति=१६ मार्च २०१८ |पहुँचमिति=१८ सेप्टेम्बर २०२० |प्रकाशक=অন্য আলো {{!}} প্রথম আলো}}</ref>
 
{| class="wikitable sortable";
पङ्क्ति ३४२:
== राजनैतिक विचारधारा ==
 
बेलायती शासनकालमा मुजिबको राजनीतिक दर्शन उपनिवेशवाद विरोधी स्वतन्त्रता आन्दोलनमा उनीहरूको सहभागिताको माध्यमबाट विकसित भएको थियो। यस समयदेखि उनी बङ्गाली राष्ट्रवादमा आकर्षित बनेका थिए। मुस्लिम लिगमा उनी सहिद सोहरावार्दी र आबुल हाशिमको नेतृत्वमा रहेको दलमा सामेल रहेका थिए जो प्रगतिवादी भनेर चिनिन्थे।<ref>{{वेब स्रोत|युआरएल=http://web.dailyjanakantha.com/details/article/406361/ভাষা-আন্দোলনের-হক-সাহেব-ও-শেখ-সাহেব-দুই/|शीर्षक=ভাষা আন্দোলনের হক সাহেব ও শেখ সাহেব ॥ দুই॥ {{!}}{{!}} চতুরঙ্গ {{!}}|वेबसाइट=জনকন্ঠ|भाषा=अङ्ग्रेजी|पहुँचमिति=४ जुुन २०१९|আর্কাইভের-युआरएलअभिलेखयुआरएल=https://web.archive.org/web/20190522092342/http://web.dailyjanakantha.com/details/article/406361/%E0%A6%AD%E0%A6%BE%E0%A6%B7%E0%A6%BE-%E0%A6%86%E0%A6%A8%E0%A7%8D%E0%A6%A6%E0%A7%8B%E0%A6%B2%E0%A6%A8%E0%A7%87%E0%A6%B0-%E0%A6%B9%E0%A6%95-%E0%A6%B8%E0%A6%BE%E0%A6%B9%E0%A7%87%E0%A6%AC-%E0%A6%93-%E0%A6%B6%E0%A7%87%E0%A6%96-%E0%A6%B8%E0%A6%BE%E0%A6%B9%E0%A7%87%E0%A6%AC-%E0%A6%A6%E0%A7%81%E0%A6%87/|আর্কাইভের-मितिअभिलेखमिति=२२ मे २०१९}}</ref> यद्यपि सोहरावार्दीको व्यक्तिगत निष्ठा, मुस्लिम लिगमा भएको उनको निष्ठा भन्दा प्रबल रहेको थियो। आब्दुल गफ्फर चौधुरीका अनुसार शेख मुजिब सहिद सोहरावर्दीका राजनीतिक शिष्यका रूपमा परिचित थिए तर उनको राजनीतिक चरित्र शेरेबाङ्ला एके फजलुल हक, आबुल हाशिम, सुवास बोस र माओलाना भासानीको राजनीतिको प्रभावबाट विकसित भएको थियो।<ref name="রওনক"/><ref name= "গোলাম"/> उनी पाकिस्तान आन्दोलनका कट्टर कार्यकर्ता थिए भने उनले संयुक्त बङ्गाल स्थापना गर्ने पहलहरूमा पनि भाग लिएका थिए। धेरै इतिहासकारहरूले शेख मुजिबको तत्कालीन राष्ट्रवादी झुकावलाई बङ्गाली मुसलमान राष्ट्रवाद भनेर वर्णन गर्छन्।<ref name= "গোলাম">{{पुस्तक स्रोत|शीर्षक=বঙ্গবন্ধুর রাজনৈতিক দর্শন|अन्तिम=দস্তগীর|प्रथम=কে.এম গোলাম|वर्ष=२०१२|प्रकाशक=আদর্শ|स्थान=ঢাকা|पृष्ठসমূহपृष्ठ=१०|आइएसबिएन=978-984-8875-31-5}}</ref> उनको आफ्नै टिप्पणीका अनुसार उनी शिक्षि बङ्गाली मुस्लिम समुदाय, लाहोरमा प्रस्ताव गरिएको बङ्गाल र आसामको साथ भारत बाहिर एक पृथक् राज्यको पक्षमा रहेका थिए। तर तत्कालीन समयको वास्तविकतामा बङ्गाली मुसलमानहरूको नेतृत्वमा बनाइएको पाकिस्तानी राज्यमा आफ्नो भविष्य निर्माण गर्नका लागि बाध्य बनाइएको थियो।<ref name="মুনতাসীর"/>
 
पाकिस्तानको स्वतन्त्रता पश्चात् शेख मुजिबुर रहमानको राजनीतिक धारणा र गतिविधिहरू पूर्वी बङ्गालको स्वायत्तता, भाषा केन्द्रित बङ्गाली राष्ट्रवाद, धर्मनिरपेक्षता र पाकिस्तान राज्य भित्र लोकतान्त्रिक अधिकारको वरिपरि घुमेको थियो।<ref name="গোলাম"/><ref name="মুনতাসীর"/> शेख मुजिब लगायत धेरैजना पार्टीबाट छुट्टिँदै मुस्लिम लिग नेतृत्वको विरुद्ध विभिन्न आरोपहरू खडा गरेका थिए। उनले आफ्नो जीवनकालको १३ वर्ष पाकिस्तानको कारागारमा बिताएका थिए।<ref name="রওনক"/> एकल पाकिस्तानको अवधारणाको नाजुकता उसको व्यक्तिगत पुस्तक तथा असङ्ख्य भाषणहरूमा उठाइएको थियो।<ref name="রওনক"/> पश्चिम पाकिस्तानी शासकहरूले पाकिस्तानलाई विच्छेद गर्ने षडयन्त्र गरिरहेको आरोप लगाउँदै उनलाई प्रायः पाकिस्तानको शत्रु र भारतीय दलालको सङ्ज्ञा दिएका थिए।<ref name="মুনতাসীর"/>
पङ्क्ति ३५१:
{{quote|text=“কোনো ‘ভুঁড়িওয়ালা’ এ দেশে সম্পদ লুটতে পারবে না। গরিব হবে এই রাষ্ট্র ও সম্পদের মালিক, শোষকরা হবে না। এই রাষ্ট্রে হিন্দু-মুসলমান ভেদাভেদ থাকবে না। এই রাষ্ট্রের মানুষ হবে বাঙালি। তাদের মূলমন্ত্র ‘সবার উপরে মানুষ সত্য তাহার উপরে নাই’।” <ref>{{वेब स्रोत|शीर्षक=বঙ্গবন্ধুর উন্নয়ন দর্শন ও জাতীয় পুনর্গঠন|युआरएल=https://uttarannews.net/site2/?article=%e0%a6%ac%e0%a6%99%e0%a7%8d%e0%a6%97%e0%a6%ac%e0%a6%a8%e0%a7%8d%e0%a6%a7%e0%a7%81%e0%a6%b0-%e0%a6%89%e0%a6%a8%e0%a7%8d%e0%a6%a8%e0%a7%9f%e0%a6%a8-%e0%a6%a6%e0%a6%b0%e0%a7%8d%e0%a6%b6%e0%a6%a8|प्रकाशक= উত্তরণ (সপ্তম বর্ষ, নবম সংখ্যা)|मिति=अगस्ट २०१७|पहुँचमिति= १ अक्टोबर २०२० }}</ref><ref>{{वेब स्रोत|शीर्षक=अगस्ट হোক মুজিবাদর্শে দীক্ষিত হওয়ার মাস : শেখ ফয়সল আমীন|युआरएल=http://www.bhorerkagoj.com/print-edition/2016/08/15/102493.php|प्रकाशक=দৈনিক ভোরের কাগজ |मिति=१५ अगस्ट २०१६|पहुँचमिति=१ अक्टोबर २०२०}}</ref>}}
 
उनी मुस्लिम लिग मार्फत राजनीतिमा संलग्न भए पनि शेख मुजिबले पाकिस्तानको स्थापना पश्चात् धार्मिक साम्प्रदायिकता विनानै राजनीतिको अवलम्बन गरेका थिए। उनी पाकिस्तानी शासनको साम्प्रदायिक विभेदको नीतिको प्रखर आलोचक थिए। उनको राजनीतिक दल आवामी लिग पूर्व बङ्गालमा सबै धर्मका बङ्गालीहरूको सङ्गठनको रूपमा देखा परेको थियो। यस राजनीतिक दलले पछि मुजिबको नेतृत्वमा बङ्गलादेशको धर्म निरपेक्षतालनई आफ्नो विचारधाराका रूपमा अपनाएको थियो।<ref name="SAAGI">{{वेब स्रोत |युआरएल=http://www.saag.org/papers3/paper232.html |शीर्षक=মুজিব অ্যান্ড ইসলাম |अन्तिम=রমন |प्रथम=বি |मिति=२९ अगस्ट २००६ |भाषा=अङ्ग्रेजी |বিন্যাসविन्यास=পিএইচপি |আর্কাইভের-युआरएलअभिलेखयुआरएल=https://web.archive.org/web/20070611031127/http://www.saag.org/papers3/paper232.html |আর্কাইভের-मितिअभिलेखमिति=११ जुुन २००७ |पहुँचमिति=२९ अगस्ट २००६ }}</ref> धर्मनिरपेक्ष प्रति राज्य प्रतिबद्धता भए पनि मुजिबले आफ्नो व्यक्तिगत र राज्य गतिविधिहरूमा इस्लामी अनुशासनको बाटो अपनाएका थिए। आफ्नो सार्वजनिक उपस्थिति र भाषणको क्रममा शेख मुजिबले इस्लामी अभिवादन र नाराको प्रयोग बढाउँदै इस्लामी विचारधारालाई जनाउन जारी राखेका थिए। आफ्नो जीवनको अन्तिम वर्षहरूमा मुजीब "जोय बाङ्ला" अभिवादनको सट्टा "खुदन हाफिज"को प्रयोग गर्ने गरेकन थिए जुन मुसलमानहरूको एक पहिचान थियो। शेख मुजिबुर रहमानले सोचेका अनुस मान्छे गल्तीबाट पाठ सिक्छन्। उसको विचारधारा आफ्नै गल्तीलाई स्वीकार्नु र सच्याउनको पक्षमा रहेको थियो। <ref>{{वेब स्रोत |युआरएल=https://www.prothomalo.com/bangladesh/বঙ্গবন্ধুর-অমর-বাণী |शीर्षक=বঙ্গবন্ধুর অমর বাণী |मिति=१८ अगस्ट २०१८ |कार्य=প্রথম আলো |पहुँचमिति=१८ सेप्टेम्बर २०२०}}</ref>
 
== लोकप्रिय संस्कृतिमा मुजिब ==
पङ्क्ति ३६५:
[[चित्र:মুজিব বর্ষ.jpg|thumb|150px|मुजिब वर्षको प्रतीक]]
 
सन् २०१८ डिसेम्बर ३० का दिन बङ्गलादेशकी कार्यवाहक प्रधानमन्त्री तथा शेख मुजिबकी छोरी शेख हसिनाले आवामी लिगको केन्द्रीय बैठकमा बङ्गलादेश सरकारको तर्फबाट शेख मुजिबको जन्म शताब्दी वर्षलाई चिह्नित गर्नका लागि सन् २०२०-२१ लाई मुजिब वर्ष भनी घोषणा गरिएको थियो।<ref>{{वेब स्रोत |युआरएल=http://www.somoynews.tv/pages/details/119490 |शीर्षक=२०२०-२१ সালকে মুজিব বর্ষ ঘোষণা |मिति=६ जुलाई २०१८ |कार्य=মহানগর সময় {{!}} সময় নিউজ}}</ref><ref>{{वेब स्रोत |युआरएल=https://www.jugantor.com/todays-paper/first-page/67201/%E0%A7%A8%E0%A7%A6%E0%A7%A8%E0%A7%A6-%E0%A7%A8%E0%A7%A7-%E0%A6%B8%E0%A6%BE%E0%A6%B2-%E0%A6%B9%E0%A6%AC%E0%A7%87-%E0%A6%AE%E0%A7%81%E0%A6%9C%E0%A6%BF%E0%A6%AC%E0%A6%AC%E0%A6%B0%E0%A7%8D%E0%A6%B7--%E0%A6%AA%E0%A7%8D%E0%A6%B0%E0%A6%A7%E0%A6%BE%E0%A6%A8%E0%A6%AE%E0%A6%A8%E0%A7%8D%E0%A6%A4%E0%A7%8D%E0%A6%B0%E0%A7%80 |शीर्षक=२०२०-२१ সাল হবে মুজিব বর্ষ : প্রধানমন্ত্রী |मिति=७ जुलाई २०१८ |कार्य=যুগান্তর |पहुँचमिति=१५ जनवरी २०२०}}</ref> यस वर्ष सन् २०२० मार्च १७ का दिनबाट सन् २०२१ मार्च २६ सम्म मनाउने निर्णय गरिएको थियो<ref>{{वेब स्रोत |युआरएल=https://bangla.bdnews24.com/bangladesh/article1710470.bdnews |शीर्षक=মুজিব বর্ষে যত আয়োজন |मिति=१० জানুয়ারীजनवरी २०२० |वेबसाइट=বিডিনিউজ টোয়েন্টিফোর ডটকম |पहुँचमिति=१२ জানুয়ারীजनवरी २०२०}}</ref><ref>{{वेब स्रोत |युआरएल=https://bonikbarta.net/home/news_description/216942/%E0%A6%AE%E0%A7%81%E0%A6%9C%E0%A6%BF%E0%A6%AC-%E0%A6%AC%E0%A6%B0%E0%A7%8D%E0%A6%B7%E0%A7%87-%E0%A6%AC%E0%A6%9B%E0%A6%B0%E0%A6%AC%E0%A7%8D%E0%A6%AF%E0%A6%BE%E0%A6%AA%E0%A7%80-%E0%A6%86%E0%A7%9F%E0%A7%8B%E0%A6%9C%E0%A6%A8%E0%A7%87-%E0%A6%AF%E0%A6%BE-%E0%A6%A5%E0%A6%BE%E0%A6%95%E0%A6%9B%E0%A7%87 |शीर्षक=মুজিব বর্ষে वर्षব্যাপী আয়োজনে যা থাকছে |मिति=१० জানুয়ারীजनवरी २०२० |वेबसाइट=বণিক বার্তা অনলাইন |पहुँचमिति=१२ জানুয়ারীजनवरी २०२०}}</ref> तर कोरोना विषाणु महामारीका कारण अधिकांश कार्यक्रम समयमा आयोजित हुन नसकेकाले मुजिब वर्षको समय सीमा सन् २०२१ डिसेम्बर १६ सम्म बढाइएको थियो।<ref>{{वेब स्रोत|शीर्षक=মুজিব বর্ষের সময় বাড়ল|युआरएल=https://www.prothomalo.com/bangladesh/%E0%A6%AE%E0%A7%81%E0%A6%9C%E0%A6%BF%E0%A6%AC-%E0%A6%AC%E0%A6%B0%E0%A7%8D%E0%A6%B7%E0%A7%87%E0%A6%B0-%E0%A6%B8%E0%A6%AE%E0%A7%9F-%E0%A6%AC%E0%A6%BE%E0%A7%9C%E0%A6%B2|प्रकाशक=প্রথম আলো|मिति=१६ डिसेम्बर २०२०|पहुँचमिति=१७ डिसेम्बर २०२०}}</ref>
मुजिब वर्ष युनेस्कोका १९५ सदस्य देशहरूमा मनाउने गरिएको छ।<ref>{{वेब स्रोत |युआरएल=https://www.ittefaq.com.bd/national/109367/%E0%A6%AC%E0%A6%99%E0%A7%8D%E0%A6%97%E0%A6%AC%E0%A6%A8%E0%A7%8D%E0%A6%A7%E0%A7%81%E0%A6%B0-%E0%A6%9C%E0%A6%A8%E0%A7%8D%E0%A6%AE%E0%A6%B6%E0%A6%A4%E0%A6%AC%E0%A6%BE%E0%A6%B0%E0%A7%8D%E0%A6%B7%E0%A6%BF%E0%A6%95%E0%A7%80-%E0%A6%89%E0%A6%A6%E0%A6%AF%E0%A6%BE%E0%A6%AA%E0%A6%A8-%E0%A6%B9%E0%A6%AC%E0%A7%87-%E0%A6%AC%E0%A6%BF%E0%A6%B6%E0%A7%8D%E0%A6%AC%E0%A6%AC%E0%A7%8D%E0%A6%AF%E0%A6%BE%E0%A6%AA%E0%A7%80 |शीर्षक=বঙ্গবন্ধুর জন্মশতবার্ষিকী উদযাপন হবে বিশ্বব্যাপী |मिति=२८ नोभेम्बर २०१९ |पहुँचमिति=१८ सेप्टेम्बर २०२० |प्रकाशक=দৈনিক ইত্তেফাক}}</ref><ref>{{वेब स्रोत |युआरएल=https://bangla.dhakatribune.com/bangladesh/2019/11/28/17417/%E0%A6%AC%E0%A6%BE%E0%A6%82%E0%A6%B2%E0%A6%BE%E0%A6%A6%E0%A7%87%E0%A6%B6%E0%A7%87%E0%A6%B0-%E0%A6%B8%E0%A6%99%E0%A7%8D%E0%A6%97%E0%A7%87-%E0%A6%AF%E0%A7%8C%E0%A6%A5%E0%A6%AD%E0%A6%BE%E0%A6%AC%E0%A7%87-%E2%80%98%E0%A6%AE%E0%A7%81%E0%A6%9C%E0%A6%BF%E0%A6%AC%E0%A6%AC%E0%A6%B0%E0%A7%8D%E0%A6%B7%E2%80%99-%E0%A6%89%E0%A6%A6%E0%A6%AF%E0%A6%BE%E0%A6%AA%E0%A6%A8-%E0%A6%95%E0%A6%B0%E0%A6%AC%E0%A7%87-%E0%A6%87%E0%A6%89%E0%A6%A8%E0%A7%87%E0%A6%B8%E0%A7%8D%E0%A6%95%E0%A7%8B |शीर्षक=বাংলাদেশের সঙ্গে যৌথভাবে ‘মুজিব বর্ষ’ উদযাপন করবে ইউনেস্কো |अन्तिम=বাসস |मिति=२८ नोभेम्बर २०१९ |पहुँचमिति=१८ सेप्टेम्बर २०२० |प्रकाशक=ঢাকা ট্রিবিউন}}</ref>