"शेख मुजिबुर रहमान" का संशोधनहरू बिचको अन्तर
Content deleted Content added
सुधार |
सुधार |
||
पङ्क्ति ६९:
सन् १९४० मा लाहोर प्रस्तावको उठान गरिएपछि मुस्लिम लिगले पाकिस्तानको स्थापना गर्न मैदानमा उत्रिएको थियो। मुस्लिम लिगका युवा विद्यार्थी नेता शेख मुजिब यस समय पाकिस्तान आन्दोलनमा सामेल भएका थिए।<ref name="মুনতাসীর" /><ref name="দাঙ্গা" /> सन् १९४६ को चुनावमा "पाकिस्तानको मागको लागि जनमत सङ्ग्रह" भनेर चिनिने आन्दोलनलाई शेख मुजिबले वृहत् फरिदपुर अञ्चलको लिगका कर्यकर्ता प्रमुखको रूपमा काम गरेका थिए। पछि मुस्लिम लिगले मुसलमानको बाहुल्यता रहेको क्षेत्रहरूमा चुनाव जितेको थियो यद्यपि चुनावमा बङ्गालमा मात्र एकल बहुमत प्राप्त गरेका कारण सोहरावर्दीको नेतृत्वमा सरकार गठन गरिएको थियो।<ref name="দাঙ্গা">{{वेब स्रोत |युआरएल=https://www.kalerkantho.com/print-edition/muktadhara/2019/08/26/807109 |शीर्षक=পাকিস্তান আন্দোলন, দাঙ্গা ও শেখ মুজিব |मिति=२६ अगस्ट २०१९ |पहुँचमिति=२० सेप्टेम्बर २०२० |प्रकाशक=দৈনিক কালের কণ্ঠ}}</ref>
सन् १९४६ अगस्ट १६ का दिन प्रत्यक्ष सङ्घर्ष दिवस उपलक्ष्यमा कलकत्तामा भयङ्कर हिन्दु-मुसलमान दङ्गा भड्किएको थियो। त्यस समयमा मुजिबले मुसलमानहरूलाई बचाउन र दङ्गालाई नियन्त्रणमा राख्न हुसेन सहिद सोहरावार्दीसँग विभिन्न राजनीतिक गतिविधिमा सहभागिता जनाएका थिए।<ref name="BAL">{{वेब स्रोत |युआरएल=http://www.albd.org/bangabandhu/bangabandhu.htm |शीर्षक=Political Profile of Bongobondhu Sheikh Mujibur Rahman |प्रकाशक=বাংলাদেশ আওয়ামী লীগ |भाषा=अङ्ग्रेजी |আর্কাইভের-युआरएल=https://web.archive.org/web/20060426174108/http://www.albd.org/bangabandhu/bangabandhu.htm |আর্কাইভের-मिति=२६ अप्रिल २००६ |पहुँचमिति=६
== तत्कालीन पाकिस्तानको राजनैतिक नेतृत्व ==
{{मुख्य|पूर्व पाकिस्तान}}
बेलायत शासित भारतको विभाजन पश्चात् पाकिस्तान र भारत दुई स्वतन्त्रता मुलुक बनिसकेपछि शेख मुजिब पूर्व पाकिस्तान आएका थिए भने उनी [[ढाका विश्वविद्यालय]]को कानुन विभागमा भर्ना भएका थिए।<ref name="ই" /> उनी पूर्व पाकिस्तान जनप्रजातान्त्रिक जुबो लिगका संस्थापक सदस्य बनेका थिए जसको स्थापना सन् १९४७ सेप्टेम्बर ७ का दिन भएको थियो। उनले सन् १९४८ जनवरी ४ का दिन पूर्व पाकिस्तान मुस्लिम छत्र लिगको स्थापना गरेका थिए जहाँबाट उनी प्रान्तका अग्रणी छात्र नेताहरू मध्ये एक बनेका थिए।<ref>{{वेब स्रोत |युआरएल=https://m.dailyinqilab.com/article/177139/%E0%A6%86%E0%A6%9C-%E0%A6%9B%E0%A6%BE%E0%A6%A4%E0%A7%8D%E0%A6%B0%E0%A6%B2%E0%A7%80%E0%A6%97%E0%A7%87%E0%A6%B0-%E0%A6%AA%E0%A7%8D%E0%A6%B0%E0%A6%A4%E0%A6%BF%E0%A6%B7%E0%A7%8D%E0%A6%A0%E0%A6%BE%E0%A6%AC%E0%A6%BE%E0%A6%B0%E0%A7%8D%E0%A6%B7%E0%A6%BF%E0%A6%95%E0%A7%80-%E0%A7%AD%E0%A7%A8-%E0%A6%AC%E0%A6%9B%E0%A6%B0%E0%A7%87-%E0%A6%AA%E0%A6%A6%E0%A6%BE%E0%A6%B0%E0%A7%8D%E0%A6%AA%E0%A6%A3 |शीर्षक=আজ ছাত্রলীগের প্রতিষ্ঠাবার্ষিকী, ७२ वर्षে পদার্পণ |मिति=४
=== बङ्गाली भाषा आन्दोलन ===
पङ्क्ति १००:
सन् १९५० को प्रारम्भिक दिनहरूमा पूर्वी पाकिस्तानमा तत्कालीन पश्चिम पाकिस्तानी प्रधानमन्त्री लियाकत अली खानको आगमनलाई लिएर आवामी मुस्लिम लिगले ढाकामा विरोधी जुलुस आयोजना गरेको थियो भने यस प्रकारको विरोध जुलुसको नेतृत्व गरेका कारण उनलाई पुनः पक्राउ गरी कारागार पठाइएको थियो भने उनले सवा दुई वर्ष कारागारमा बिताउनु परेको थियो। सन् १९५२ जनवरी २६ का दिन तत्कालीन पश्चिम पाकिस्तान प्रधानमन्त्री खाजा नाजिमउद्दिनले उर्दु भाषालाई एकमात्र राष्ट्रिय भाषाको रूपमा घोषणा गरेका थिए।
यस घोषणापछि उनले कारागारमै रहेको अवस्थामा सङ्ग्राम परिषद् चलाएर विरोध प्रदर्शन र प्रतिरोधको आयोजना गर्न निर्देशन दिँदै उक्त आन्दोलना अहम् भूमिका निर्वाह गरेका थिए। त्यस पछि २१ फरवरीलाई राज्य भाषाको मागलाई साकार गरेको दिनको रूपमा मनाउने निर्णय गरिएको थियो। सोही समयमा शेख मुजिबले कारागारमा फेब्रुअरी १४ देखि भोक हडताल गर्ने निर्णय गरेका थिए भने उसको उपवास १३ दिनसम्म प्रभावकारी रूपमा अघि बढेको थियो। शेख मुजिबलाई १६ फेब्रुअरीका दिन कारागारबाट रिहा गरिएको थियो।<ref>{{वेब स्रोत |युआरएल=http://mini.thesangbad.net/opinion/open-discussion/%E0%A6%97%E0%A6%A3%E0%A6%AE%E0%A6%BE%E0%A6%A7%E0%A7%8D%E0%A6%AF%E0%A6%AE%E0%A7%87%2B%E0%A6%AC%E0%A6%99%E0%A7%8D%E0%A6%97%E0%A6%AC%E0%A6%A8%E0%A7%8D%E0%A6%A7%E0%A7%81-69058/ |शीर्षक=গণমাধ্যमे বঙ্গবন্ধু |मिति=११
=== संयुक्त मोर्चा सरकार ===
पङ्क्ति ११६:
}}
सन् १९५३ जुलाई ९ तारिखका दिन उनी परिषद्को अधिवेशनको अन्त्यमा पूर्वी पाकिस्तान आवामी लिगका महासचिवमा चयन भएका थिए भने सोही वर्षको नोभेम्बर १४ का दिन आम चुनावमा भाग लिन अन्य राजनैतिक दललाई गठन गर्ने निर्णय गरिएको थियो।<ref>{{সাময়িকী উদ্ধৃতি |युआरएल=http://results.pu.edu.pk/images/journal/csas/PDF/7-Tahir%20Kamran.pdf |शीर्षक=Early phase of electoral politics in Pakistan: 1950s |अन्तिम=কামরান |प्रथम=তাহির |मिति=
{{Quote
|text=[গণপরিষদের প্রেসিডেন্ট], আপনি দেখবেন ওরা "পূর্ব বাংলা" নাमेর পরিবর্তে "পূর্ব পাকিস্তান" নাম রাখতে চায়। আমরা বহুবার দাবি জানিয়েছি যে; পাকিস্তানের পরিবর্তে আপনাদের বাংলা [বঙ্গ] ব্যবহার করতে হবে। "বাংলা" শব্দটার একটি নিজস্ব ইতিহাস, ঐতিহ্য আছে। আপনারা এই নাম আমাদের জনগণের সঙ্গে আলাপ-আলোচনা করে পরিবর্তন করতে পারেন। আপনারা যদি ঐ নাম পরিবর্তন করতে চান তাহলে আমাদের বাংলায় আবার যেতে হবে এবং সেখানকার জনগণের কাছে জিজ্ঞেস করতে হবে তারা নাম পরিবর্তনকে मेনে নেবে কিনা। এক ইউনিটের প্রশ্নটা গঠনতন্ত্রে অন্তর্ভুক্ত হতে পারে। আপনারা এটাকে এখনই কেন তুলতে চান? বাংলা ভাষাকে, রাষ্ট্রভাষা হিসেবে গ্রহণ করার ব্যাপারে কি হবে? যুক্ত নির্বাচনী এলাকা গঠনের প্রশ্ননটাই কি সমাধান? আমাদের স্বায়ত্তশাসন সম্বন্ধে ভাবছেন? পূর্ব বাংলার জনগণ অন্যান্য প্রশ্নগুলোর সমাধানের সাথে এক ইউনিটের প্রশ্নটাকে বিবেচনা করতে প্রস্তুত। তাই আমি আমার ঐ অংশের বন্ধুদের কাছে আবেদন জানাবো তারা যেন আমাদের জনগণের ‘রেফারেন্ডাম’ অথবা গণভোটের মাধ্যमे দেয়া রায়কে मेনে নেন।
पङ्क्ति १३१:
[[चित्र:Mujib with Shaheed Shabeb.jpg|thumb|220 px|सहिद सोहरावार्दीको साथमा उनका प्रिय शिष्य शेख मुजिब]]
अक्टोबरको पुरै महिनाभरी शेख मुजिबले सहिद सोहरावार्दीको साथ संयुक्त मोर्चाको समर्थनका लागि बङ्गालमा विभिन्न स्थानहरूको भ्रमण गरेका थिए।<ref>{{वेब स्रोत |युआरएल=http://bn.banglapedia.org/index.php?title=%E0%A6%B8%E0%A7%8B%E0%A6%B9%E0%A7%8D%E2%80%8C%E0%A6%B0%E0%A6%BE%E0%A6%93%E0%A6%AF%E0%A6%BC%E0%A6%BE%E0%A6%B0%E0%A7%8D%E0%A6%A6%E0%A7%80,_%E0%A6%B9%E0%A7%8B%E0%A6%B8%E0%A7%87%E0%A6%A8_%E0%A6%B6%E0%A6%B9%E0%A7%80%E0%A6%A6 |शीर्षक=সোহ্রাওয়ার্দী, হোসেন শহীদ |अन्तिम=অর-রশিদ |प्रथम=হারুন |वेबसाइट=বাংলাপিডিয়া |प्रकाशक=বাংলাদেশ এশিয়াটিক সোসাইটি |पहुँचमिति=१९ सेप्टेम्बर २०२०}}</ref> सन् १९६३ मा उनी सहिद सोहरावार्दीको साथ वार्ताका लागि लन्डन प्रस्थान गरेका थिए जहाँ सहिद सोहरावार्दीको उपचार गरिएको थियो तर सोही वर्षको ५ डिसेम्बरका दिन सोहरावार्दीको बेरुतमा मृत्यु भएको थियो।<ref name="POLY" /> सन् १९६४ जनवरी २५ का दिन मुजिबको उपस्थितिमा बसिएको एक बैठकमा आवामी लिगलाई पुनर्गठन गर्ने निर्णय गरिएको थियो। यस बैठकको प्रस्ताव के आधारमा शेख मुजिबलाई आवामी लिगको महासचिवको रूपमा चुनिएको थियो भने माओलाना आब्दुर रशीद तर्कबागीशलाई पार्टीको अध्यक्षको रूपमा चयन गरिएको थियो।<ref name="JSTOR2" /> सन् १९६४ मार्च ११ का दिन एक सर्वदलीय सङ्घर्ष परिषद्को गठन गरिएको थियो जसद्वारा मुजिबले साम्प्रदायिक दङ्गा रोक्नका लागि विशेष उपायहरूको अवलम्बन गरेका थिए। शेख मुजिब सैन्य शासक अयुब खानको सैन्य शासनको विपक्षका नेताहरू, राजनीतिको नाममा आधारभूत लोकतन्त्रको परिचय र पाकिस्तानको संरचनामा एक इकाई प्रणालीको अग्रणी व्यक्तित्व थिए।<ref name="JSTOR2">{{पुस्तक स्रोत |युआरएल=http://links.jstor.org/sici?sici=0004-4687(197007)10%3A7%3C574%3ATALITP%3E2.0.CO%3B2-4 |शीर्षक=এশিয়ান সার্ভে |अन्तिम=রাশিদুজ্জামান |प्रथम=এম |मिति=
=== छ बुँदे आन्दोलन ===
पङ्क्ति १६५:
परीक्षणको क्रममा सन् १९६९ जनवरी ५ तालिखमा केन्द्रीय विद्यार्थी सङ्घर्ष परिषद्ले आफ्ना एघार बुँदे मागहरू प्रस्तुत गरेको थियो जसमा शेख मुजिबका ६ बुँदे मागहरू समावेश थिए। यस परिषद्को निर्णयले आगरतला षड्यन्त्र मुद्दा फिर्ता लिने माग गर्दै देशव्यापी विद्यार्थी आन्दोलनको तयारीमा ल्याएको थियो। यस सङ्घर्षले एक समयमा जनआन्दोलनको रूप लिएको थियो भने यो जनआन्दोलन उनन्सत्तरीको जन विद्रोह भनेर परिचित छ।<ref>{{वेब स्रोत |युआरएल=http://bn.banglapedia.org/index.php?title=%E0%A6%8F%E0%A6%97%E0%A6%BE%E0%A6%B0%E0%A7%8B_%E0%A6%A6%E0%A6%AB%E0%A6%BE |शीर्षक=এগারো দফা |अन्तिम=খান |प्रथम=মুয়ায্যম হুসায়ন |वेबसाइट=বাংলাপিডিয়া |प्रकाशक=বাংলাদেশ এশিয়াটিক সোসাইটি |पहुँचमिति=२१ सेप्टेम्बर २०२०}}</ref><ref>{{वेब स्रोत |युआरएल=https://www.prothomalo.com/bangladesh/%E0%A6%9B%E0%A7%9F-%E0%A6%A6%E0%A6%AB%E0%A6%BE-%E0%A6%AC%E0%A6%BE%E0%A6%99%E0%A6%BE%E0%A6%B2%E0%A6%BF%E0%A6%B0-%E2%80%98%E0%A6%B8%E0%A7%8D%E0%A6%AC%E0%A6%BE%E0%A6%A7%E0%A7%80%E0%A6%A8%E0%A6%A4%E0%A6%BE%E0%A6%B0-%E0%A6%B8%E0%A6%A8%E0%A6%A6%E2%80%99 |शीर्षक=ছয় দফা বাঙালির 'স্বাধীনতার সনদ' |अन्तिम=শেখ হাসিনা, প্রধানমন্ত্রী, গণপ্রজাতন্ত্রী বাংলাদেশ সরকার |मिति=७ जुुन २०२० |पहुँचमिति=२१ सेप्टेम्बर २०२० |प्रकाशक=প্রথম আলো}}</ref> महिनौँको विरोध र प्रतिरोध आन्दोलनले धारा १४४ को उल्लङ्घन, कर्फ्यू, प्रहरीको गोलीबारी चरम सीमामा पुगेपछि र हताहतको सङ्ख्यामा वृद्धि आएपछि पाकिस्तान सरकारले सहुलियतहरू दिन बाध्य भएको थियो। उक्त मुद्दा तत्कालीन राष्ट्रपति अयूब खानले राजनीतिक नेताहरूसँग गोलमेच बैठक पछि फिर्ता लिएको थियो। मुद्दा फिर्ता भएपछि शेख मुजिब लगायत सबै अभियुक्तहरूलाई रिहा गरिएको थियो। केन्द्रीय विद्यार्थी सङ्घर्ष परिषद्ले शेख मुजिबको सम्मानमा सोही वर्ष २३ फेब्रुअरीका दिन ढाकाको रेसकोर्स मैदानमा (हाल सोहरावर्डी उद्यान) एक सभाको आयोजना गरेको थियो। लाखौँ जनता उपस्थित उक्त सम्मेलनमा शेख मुजिबलाई "बङ्गोबोन्धु" उपाधि दिइएको थियो भने तत्कालीन छात्र नेता तोफायेल आहमेदले उक्त उपाधिको घोषणा गरेका थिए।<ref name="Bangabandhu Sheikh Mujibur Rahman and Struggle for Independence">{{पुस्तक स्रोत |शीर्षक=বঙ্গবন্ধু শেখ মুজিবুর রহমান অ্যান্ড স্ট্রাগল ফর ইন্ডিপেন্ডেন্স: ইউকে ফরেন অ্যান্ড কমনওয়েলথ অফিস, ডি-ক্ল্যাসিফায়েড ডকুमेন্টস, १९६२-१९७१ |वर्ष=२०१३ |সম্পাদক-अन्तिम=রহিম |সম্পাদক-प्रथम=এনায়েতুর |সম্পাদক-अन्तिम२=রহিম |সম্পাদক-प्रथम२=জয়েস এল |प्रकाशक=হাক্কানী পাবলিশার্স}}</ref><ref name="Agartala Conspiracy Case forty years on">{{वेब स्रोत |युआरएल=http://www.thedailystar.net/news-detail-41580 |शीर्षक=Agartala Conspiracy Case forty years on |अन्तिम=আহসান |प्रथम=সৈয়দ বদরুল |मिति=१८ जुुन २००८ |कार्य=দ্য ডেইলি স্টার |भाषा=अङ्ग्रेजी |অনূদিত-शीर्षक=আগরতলা ষড়যন্ত্র মামলার চল্লিশ वर्ष}}</ref><ref name="b" /> यस सभामा भाषण दिँदै शेख मुजिबले विद्यार्थी सङ्घर्ष परिषद्को एघार बुँदे मागको पूर्ण समर्थन व्यक्त गरेका थिए।
<blockquote>" একটা সময় ছিল যখন এই মাটি আর মানচিত্র থেকে "বাংলা" শব্দটি মুছে ফেলার সব ধরণের প্রচেষ্টা চালানো হয়েছিল। "বাংলা" শব্দটির অস্তিত্ব শুধু বঙ্গোপসাগর ছাড়া আর কোথাও খুঁজে পাওয়া যেত না। আমি পাকিস্তানের পক্ষ থেকে আজ ঘোষণা করছি যে, এখন থেকে এই দেশকে 'পূর্ব পাকিস্তানের' বদলে 'বাংলাদেশ' ডাকা হবে।"</blockquote>
सन् १९६९ मा अयूब खानको आह्वानमा एक सर्वदलीय सम्मेलनको आयोजना गरिएको थियो जहाँ मुजिबले आफ्नो छ-बुँदे योजना सहित अन्य राजनीतिक दलहरूको मागलाई स्वीकृत गर्न भनेका थिए तर उक्त माग अस्वीकृत भएपछि उनी सम्मेलनबाट बाहिरिएका थिए। सन् १९६९ डिसेम्बर ५ का दिन सोहरावार्दीको पुण्यतिथिको अवसर पारि शेख मुजिबले एक सभामा पूर्वी पाकिस्तानलाई बङ्गलादेश भनि घोषणा गरेका थिए। शेख मुजिबको उक्त घोषणाको परिणाम स्वरूप अफवाहहरू देशभरि फैलिएको थियो भने पश्चिमी पाकिस्तानी राजनीतिज्ञ र सैन्य अधिकारीहरूले उनलाई विच्छिन्नतावादी नेताको रूपमा मूल्याङ्कन गर्न सुरु गरेका थिए। बङ्गाली संस्कृति र जातीय पहिचानलाई मुजिबको अभिव्यक्तिले प्रान्तीय स्वायत्ततामा भएको बहसलाई नयाँ आयाम थपेको थियो।<ref name="GPSA">{{वेब स्रोत | अन्तिम = Charles Kennedy| प्रथम = Craig Baxter | मिति = 2006-07-11| युआरएल = http://www.questia.com/PM.qst?a=o&d=51259067| शीर्षक = Governance and Politics in South Asia | पहुँचमिति = 2006-07-11|भाषा=en}}</ref> थुप्रै बौद्धिक व्यक्तित्वका अनुसार बङ्गाली आन्दोलनले जातियतावादलाई स्वीकार गर्दैन तर पाकिस्तान राज्य जातीयताका माध्यमबाटै सिर्जित भएको थियो।<ref name="GPSA">{{वेब स्रोत |युआरएल=http://www.questia.com/PM.qst?a=o&d=51259067 |शीर्षक=Governance and Politics in South Asia |अन्तिम=কেনেডি |प्रथम=চার্লস |अन्तिम२=বাক্সটার |प्रथम२=ক্রেইগ |मिति=११
=== सन् १९७० को निर्वाचन ===
[[चित्र:Amzad with Bangabandhu.jpg|thumb|220 px|सन् १९७० को चुनाव प्रचारमा शेख साहेब]]
राष्ट्रपति अयुब खानको विरुद्धमा गरिएको विद्रोहको प्रतिकूल प्रभावहरूका कारण २४ मार्च १९६९ का दिन उनले राष्ट्रपतिको रूपबाट राजिनामा दिएका थिए। याह्या खानले त्यसको अर्को दिन पाकिस्तानको राष्ट्रपतिको रूपमा पद ग्रहण गरेका थिए।<ref>{{वेब स्रोत |युआरएल=http://bn.banglapedia.org/index.php?title=%E0%A6%96%E0%A6%BE%E0%A6%A8,_%E0%A6%AB%E0%A6%BF%E0%A6%B2%E0%A7%8D%E0%A6%A1_%E0%A6%AE%E0%A6%BE%E0%A6%B0%E0%A7%8D%E0%A6%B6%E0%A6%BE%E0%A6%B2_%E0%A6%AE%E0%A7%8B%E0%A6%B9%E0%A6%BE%E0%A6%AE%E0%A7%8D%E0%A6%AE%E0%A6%A6_%E0%A6%86%E0%A6%87%E0%A6%AF%E0%A6%BC%E0%A7%81%E0%A6%AC |शीर्षक=খান, ফিল্ড মার্শাল মোহাম্মদ আইয়ুব |अन्तिम=আহमेদ |प्रथम=হেলাল উদ্দিন |वेबसाइट=বাংলাপিডিয়া |प्रकाशक=বাংলাদেশ এশিয়াটিক সোসাইটি |पहुँचमिति=२१ सेप्टेम्बर २०२०}}</ref> सन् १९६९ मार्च २६ का दिन गरिएको एक घोषणामा आमा निर्वाचन गरिने उल्लेख गरिएको थियो। सन् १९७० मा भोला नामक एक चक्रवातले पूर्वी पाकिस्तानको तटवर्ती क्षेत्रमा नोभेम्बर १२ को साँझको समयमा आँधीको प्रभाव परेको थियो जसकारण अनुमानित ३ देखि ५ लाख मानिसहरूको मृत्यु भएको थियो।<ref>{{वेब स्रोत |युआरएल=https://songramernotebook.com/archives/62215 |शीर्षक=१९६९ সালের २५ मार्च ইয়াহিয়া পাকিস্তানের ক্ষমতা নেন |वेबसाइट=সংগ্রাमेর নোটবুক |प्रकाशक=কিউরেটর |पहुँचमिति=२१ सेप्टेम्बर २०२०}}</ref> आँधीको एक हप्ता पछि सरकारले विपत्तिको परिमाण बुझ्न नसक्दा राहत कार्यहरूलाई सम्बोधन गर्न ढिलाइ भएको भनी राष्ट्रपति खानले स्वीकार गरेका थिए।<ref name="country-studies1966">{{पुस्तक स्रोत |युआरएल=http://countrystudies.us/bangladesh/ |शीर्षक=বাংলাদেশ: এ কান্ট্রি স্টাডি |অধ্যায়ের-युआरएल=http://countrystudies.us/bangladesh/16.htm |मिति=१९८९ |সম্পাদক-अन्तिम=হাইটজম্যান |সম্পাদক-प्रथम=জেমস |সম্পাদক-अन्तिम२=ওয়ার্ডেন |সম্পাদক-प्रथम२=রবার্ট |प्रकाशक=ফেডারেল রিসার্চ ডিভিশন, লাইব্রেরি অব কংগ্রেস |स्थान=ওয়াশিংটন ডিসি |पृष्ठ=२८-२९ |भाषा=अङ्ग्रेजी |অধ্যায়=Emerging discontent 1966–1970}}</ref> पूर्व पाकिस्तानका ११ राजनीतिक नेताहरूद्वारा जारी एक बयान चक्रवातको दश दिन पछि जारी गरिएको थियो जसले सरकारलाई घोर उपेक्षा, कठोर र पूर्ण उदासीनताको आरोप लगाएको थियो। उनीहरूले राष्ट्रपति माथि समाचार नबनाइएको समस्याको परिमाणलाई कम गर्नेहरूको पनि आरोप लगाएका थिए।<ref>{{वेब स्रोत |शीर्षक=Yahya Directing Disaster Relief |मिति=२४
जुल्फिकार अली भुट्टोले शेख मुजिब र उनको नजिकमा रहेका सहयोगीहरूलाई गृह युद्ध हुनसक्ने डरले आफ्नो अधिकारीहरूको साथ वार्ताका लागि एक गुप्त सन्देश पठाएका थिए।<ref name="Hassan">{{पुस्तक स्रोत |शीर्षक=দ্য মিরেজ অব পাওয়ার: অ্যান ইনকোয়ারি ইনটু দ্য ভুট্টো ইয়ার্স |अन्तिम=হাসান |प्रथम=মুবাশির |मिति=२००० |प्रकाशक=অক্সফোর্ড ইউনিভার্সিটি প্রেস |पृष्ठসমূহ=३ |भाषा=अङ्ग्रेजी |आइएसबिएन=0-19-579300-5}}</ref><ref>{{वेब स्रोत |युआरएल=http://www.thedailystar.net/op-ed/who-was-liar-yahya-or-bhutto-200383 |शीर्षक=Who was a liar – Yahya or Bhutto? |अन्तिम=লিটন |प्रथम=শাখাওয়াত |मिति=१२
=== ७ मार्चको भाषण ===
[[चित्र:७ই मार्चে রেসকোর্সে ময়দানে ঐতিহাসিক ভাষণ দিচ্ছেন শেখ মুজিবুর রহমান.jpg|thumb|220 px|सन् १९७१ मार्च ७ का दिन भाषण दिँदै शेख मुजिब]]
आवामी लिगले राष्ट्रिय परिषद्को।निर्वाचनमा पूर्ण बहुमत हासिल गरेतापनि सैन्य सत्ताधारी पार्टीलाई सत्ता हस्तान्तरण गर्न ढिलाइ गरिएको थियो। वास्तव मा पश्चिम पाकिस्तानी राजनीतिज्ञहरूको उद्देश्य कुनैपनि प्रकारले पश्चिम पाकिस्तानी राजनेताहरूको हातमा सत्ता कायम राख्नु रहेको थियो।<ref>{{वेब स्रोत|शीर्षक=१४ फेब्रुअरी, १९७१|युआरएल=https://songramernotebook.com/archives/9451|मिति=|पहुँचमिति=१२ डिसेम्बर २०२०|वेबसाइट=সংগ্রাमेর নোটবুক}}</ref> यस्तो परिस्थितिहरूमा १४ फेब्रुअरीका दिन पाकिस्तानका राष्ट्रपति याह्या खानले ३ मार्चका दिन ढाकामा राष्ट्रिय परिषद्को अधिवेशन आह्वान गरेका थिए। पूर्व पाकिस्तानका बङ्गालीहरूले बहुमत पाए पनि मुजिबको पार्टीलाई सरकार गठन गर्न दिइने छैन भन्ने महसुस गर्न सकुन् भन्ने उद्देश्यका साथ याह्या खानले अप्रत्याशित रूपमा मार्च १ को अधिवेशन अनिश्चित कालको लागि स्थगित गरिदिएका थिए।<ref>{{वेब स्रोत |युआरएल=https://www.banglatribune.com/research/news/437347/%E0%A7%A7%E0%A7%AF%E0%A7%AD%E0%A7%A7-%E0%A6%B8%E0%A6%BE%E0%A6%B2%E0%A7%87%E0%A6%B0-%E0%A7%A7-%E0%A6%AE%E0%A6%BE%E0%A6%B0%E0%A7%8D%E0%A6%9A-%E0%A6%A5%E0%A7%87%E0%A6%95%E0%A7%87-%E0%A7%A8%E0%A7%AA-%E0%A6%AE%E0%A6%BE%E0%A6%B0%E0%A7%8D%E0%A6%9A%E0%A7%87%E0%A6%B0-%E0%A6%98%E0%A6%9F%E0%A6%A8%E0%A6%BE%E0%A6%AA%E0%A7%8D%E0%A6%B0%E0%A6%AC%E0%A6%BE%E0%A6%B9 |शीर्षक=१९७१ সালের १ मार्च থেকে २५ मार्चের ঘটনাপ্রবাহ |अन्तिम=রহমান |प्रथम=মিজানুর |मिति=२५ मार्च २०१९ |पहुँचमिति=२१ सेप्टेम्बर २०२० |प्रकाशक=বাংলা ট্রিবিউন |अन्तिम२=টিসা |प्रथम२=নুসরাত}}</ref><ref>{{वेब स्रोत |युआरएल=https://www.liberationwarmuseumbd.org/%E0%A7%A7-%E0%A6%AE%E0%A6%BE%E0%A6%B0%E0%A7%8D%E0%A6%9A-%E0%A7%A7%E0%A7%AF%E0%A7%AD%E0%A7%A7/ |शीर्षक=१ मार्च, १९७१ |वेबसाइट=মুক্তিযুদ্ধ জাদুঘর |प्रकाशक=মুক্তিযুদ্ধ স্মৃতি ট্রাস্ট |पहुँचमिति=२१ सेप्टेम्बर २०२०}}</ref><ref>{{वेब स्रोत |युआरएल=http://albd.org/bn/articles/news/32417/%E0%A6%89%E0%A6%A4%E0%A7%8D%E0%A6%A4%E0%A6%BE%E0%A6%B2-%E0%A6%AE%E0%A6%BE%E0%A6%B0%E0%A7%8D%E0%A6%9A-%E0%A7%A7%E0%A7%AF%E0%A7%AD%E0%A7%A7--%E0%A6%AC%E0%A6%BE%E0%A6%82%E0%A6%B2%E0%A6%BE%E0%A6%B0-%E0%A6%9C%E0%A6%A8%E0%A6%97%E0%A6%A3-%E0%A6%87%E0%A7%9F%E0%A6%BE%E0%A6%B9%E0%A6%BF%E0%A7%9F%E0%A6%BE%E0%A6%B0-%E0%A6%98%E0%A7%8B%E0%A6%B7%E0%A6%A3%E0%A6%BE-%E0%A6%AA%E0%A7%8D%E0%A6%B0%E0%A6%A4%E0%A7%8D%E0%A6%AF%E0%A6%BE%E0%A6%96%E0%A7%8D%E0%A6%AF%E0%A6%BE%E0%A6%A8-%E0%A6%95%E0%A6%B0%E0%A7%87%E0%A6%9B%E0%A7%87:-%E0%A6%AC%E0%A6%99%E0%A7%8D%E0%A6%97%E0%A6%AC%E0%A6%A8%E0%A7%8D%E0%A6%A7%E0%A7%81 |शीर्षक=উত্তাল मार्च १९७१- বাংলার জনগণ ইয়াহিয়ার ঘোষণা প্রত্যাখ্যান করেছে: বঙ্গবন্ধু |मिति=२ मार्च २०१९ |वेबसाइट=albd.org |प्रकाशक=বাংলাদেশ আওয়ামী লীগ |पहुँचमिति=२१ सेप्टेम्बर २०२०}}</ref> यस समाचारले पूर्व पाकिस्तानका सर्वसाधारणहरूलाई आक्रोशित बनाएपछि विशाल रूपमा प्रदर्शन गरिएको थियो। लिगका प्रमुख शेख मुजिबुर रहमानको नेतृत्वमा मार्च २ का दिन ढाका र मार्च ३ का दिन देशभर एकैसाथ हड्ताल गरिएको थियो। सन् १९७१ मार्च ७ का दिन शेख मुजिबुर रहमानले ढाकाको रेसकोर्स मैदानमा (हाल सोहरावार्दी उद्यान) लगभग २० लाख मानिसहरूको ठूलो जनसभामा दिउँसोको २ बजेर ४५ मिनेटदेखि ३ बजेर ३ मिनेटसम्म एक ऐतिहासिक भाषण दिएका थिए।<ref name="POLY">{{वेब स्रोत |युआरएल=http://www.polymernotes.org/biographies/BGD_bio_Mujib.htm |शीर्षक=Mujib Notes |लेखक-সংযোগ=খালেদা জিয়া |अन्तिम=জিয়া |प्रथम=খালেদা |मिति=११
<blockquote>“... রক্ত যখন দিয়েছি, রক্ত আরো দেবো। এই দেশের মানুষকে মুক্ত করে ছাড়বো ইনশাল্লাহ্। এবারের সংগ্রাম আমাদের মুক্তির সংগ্রাম, এবারের সংগ্রাম স্বাধীনতার সংগ্রাম। জয় বাংলা। ...”<ref>{{वेब स्रोत |युआरएल=http://bn.banglapedia.org/index.php?title=%E0%A6%B8%E0%A6%BE%E0%A6%A4%E0%A6%87_%E0%A6%AE%E0%A6%BE%E0%A6%B0%E0%A7%8D%E0%A6%9A%E0%A7%87%E0%A6%B0_%E0%A6%AD%E0%A6%BE%E0%A6%B7%E0%A6%A3 |शीर्षक=সাতই मार्चের ভাষণ |अन्तिम=আহमेদ |प्रथम=হেলাল উদ্দিন |वेबसाइट=বাংলাপিডিয়া |प्रकाशक=বাংলাদেশ এশিয়াটিক সোসাইটি |पहुँचमिति=१५ सेप्टेम्बर २०२०}}</ref></blockquote>
तत्कालीन पाकिस्तान सरकारले ७ मार्च १९७१ का दिन शेख मुजिबुर रहमानले दिन लागेका उक्त ऐतिहासिक भाषणलाई ध्वनि तरङ्ग तथा टेलिभिजनमा प्रसारण गर्न रोक लगाएको थियो।<ref name="বজ্রকণ্ঠ">{{वेब स्रोत|शीर्षक=যেভাবে রেকর্ড হলো বজ্রকণ্ঠ|युआरएल=https://www.kalerkantho.com/print-edition/7th-march-special-edition-2020/2020/03/07/882714|प्रकाशक=কালের কণ্ঠ|मिति=७ मार्च २०२०|पहुँचमिति=२७ सेप्टेम्बर २०२०|प्रथम=জুবায়ের ইবনে|अन्तिम=কামাল}}</ref> सरकारको उक्त निर्णयका बाबजुद पनि पाकिस्तान अन्तर्राष्ट्रिय चलचित्र निगमका तत्कालीन अध्यक्ष एएचएम सालाउद्दीन र प्रबन्ध निदेशकले तत्कालीन फरिदपुर जिल्लाको पाँच निर्वाचन क्षेत्रहरूको सांसद एम आबुल खायेरको भाषणलाई एकैपटक खिच्ने निर्णय गरेका थिए।<ref name="বজ্রকণ্ঠ"/><ref name="ভাষণ প্রচার">{{वेब स्रोत|शीर्षक=যেভাবে প্রচার হলো বঙ্গবন্ধুর ७ मार्चের ভাষণ|प्रथम=হিটলার এ.|अन्तिम=হালিম|युआरएल=https://www.banglatribune.com/national/news/428380/%E0%A6%AF%E0%A7%87%E0%A6%AD%E0%A6%BE%E0%A6%AC%E0%A7%87-%E0%A6%AA%E0%A7%8D%E0%A6%B0%E0%A6%9A%E0%A6%BE%E0%A6%B0-%E0%A6%B9%E0%A6%B2%E0%A7%8B-%E0%A6%AC%E0%A6%99%E0%A7%8D%E0%A6%97%E0%A6%AC%E0%A6%A8%E0%A7%8D%E0%A6%A7%E0%A7%81%E0%A6%B0-%E0%A7%AD-%E0%A6%AE%E0%A6%BE%E0%A6%B0%E0%A7%8D%E0%A6%9A%E0%A7%87%E0%A6%B0-%E0%A6%AD%E0%A6%BE%E0%A6%B7%E0%A6%A3|प्रकाशक=বাংলা ট্রিবিউন|मिति=७ मार्च २०१९|पहुँचमिति=२७ सेप्टेम्बर २०२०}}</ref> यस कार्यमा उनले पाकिस्तानका तत्कालीन सरकारको चलचित्र विभागमा एक चलचित्र निर्देशक तथा अभिनेता आबुल खायरले ठूलो सहयोग प्रदान गरेका थिए भने उनले उक्त भाषण दिइरहेका मुजिबुर रहमानको तस्वीर तथा भिडियोहरू खिचेका थिए। तत्कालीन सूचना मन्त्रालयको एक प्राविधिक एचएन खन्दोकारले उक्त भाषणको ध्वनि सङ्ग्रहीत गर्न सहयोग गरेका थिए।<ref name="ভাষণ প্রচার"/>
पङ्क्ति २६१:
=== विचार तथा प्रतिक्रियाहरू ===
शेख मुजिबुर रहमानको हत्याको योजना आवामी लिगका नेता तथा सैन्य अधिकारीहरूले बनाएका थिए जसमध्ये एक खन्दोकर मोश्ताक आहमेद थिए जसले शेख मुजिबका पूर्व सहयोगीका रूपमा काम गरिसकेका थिए भन् पछि उनलाई राष्ट्रपतिको पदमा नियुक्त गरिएको थियो।<ref>{{वेब स्रोत|शीर्षक=রাষ্ট্রপতি হওয়াই ছিল খুনি মোশতাকের বড় খায়েশ|युआरएल=https://www.jagonews24.com/amp/604100|प्रकाशक=জাগোনিউজ२४.কম|मिति=१५ अगस्ट २०२०|पहुँचमिति=१२ डिसेम्बर २०२०}}</ref> सन् १९७५ सेप्टेम्बर २६ का दिन खोन्दकार मोश्ताक सरकारले मुजिबको हत्याको सुनवाईमा रोक लगाउँदै निषेध अध्यादेश जारी गरेको थियो। जनरल जियाउर रहमान र पाकिस्तान समर्थक प्रधानमन्त्री शाह अजिजुर रहमानको नेतृत्वमा यसलाई अवलम्बन गरिएको थियो भने सन् १९९६ अगस्ट १२ का दिन गरिएको संविधानको पाँचौँ संशोधनमा संसदमा रद्द गरिएको थियो।<ref>{{वेब स्रोत |युआरएल=https://www.banglatribune.com/columns/opinion/555245/%E0%A6%87%E0%A6%A8%E0%A6%A1%E0%A7%87%E0%A6%AE%E0%A6%A8%E0%A6%BF%E0%A6%9F%E0%A6%BF-%E0%A6%85%E0%A6%A7%E0%A7%8D%E0%A6%AF%E0%A6%BE%E0%A6%A6%E0%A7%87%E0%A6%B6-%E0%A6%A6%E0%A6%BE%E0%A7%9F%E0%A7%80-%E0%A6%95%E0%A7%87 |शीर्षक=ইনডেমনিটি অধ্যাদেশ: দায়ী কে? |अन्तिम=মির্জা |प्रथम=সুলতান |मिति=२६ सेप्टेम्बर २०१९ |पहुँचमिति=२२ सेप्टेम्बर २०२० |प्रकाशक=বাংলা ট্রিবিউন}}</ref> केन्द्रीय गुप्तचर निकायलाई हत्याका लागि सञ्चार माध्यममा दोषी ठहराइएको थियो। लरेन्स लिफसुलजले सैन्य राज्यविप्लव र नरसंहारका लागि सिआइएलाई दोषी ठहराएपछि बङ्गलादेशका तत्कालीन अमेरिकी राजदूत युजिक बुस्टरका अनुसार मुजिबको हत्या पश्चात् बङ्गलादेशमा कयौँ वर्षसम्म राजनीतिक सङ्घर्ष सुरु भएको थियो।<ref>{{वेब स्रोत|शीर्षक=বঙ্গবন্ধু হত্যার পেছনে ‘সেই শক্তিধর’ দেশ: প্রধানমন্ত্রী|युआरएल=https://m.bdnews24.com/bn/detail/bangladesh/1121975|प्रकाशक=বিডিনিউজ२४|मिति=१८ मार्च २०१६|पहुँचमिति=१३ डिसेम्बर २०२०}}</ref> सैन्य राज्यविप्लवका नेताहरूलाई चाँडै सत्ताबाट हटाइएको थियो भने राजनैतिक हत्याले देशमा गतिरोध पैदा गरेपछि सेनामा व्यापक अराजकता फैलिएको थियो। तेस्रो सैन्य राज्यविप्लवको फलस्वरूप सन् १९७५ नोभेम्बर ७ का दिन मेजर जनरल जियाउर रहमान सत्तामा आएका थिए। जसले पछि निषेध अध्यादेशको समर्थन गर्दै मुजिब हत्याको मुद्दालाई स्थगित गरी मुजिब समर्थक सेनाहरूलाई गिरफ्तारी गराएका थिए।<ref name="CIA">{{वेब स्रोत |युआरएल=http://www.deccanherald.com/deccanherald/aug172005/national1941362005816.asp |शीर्षक=Bangabandhu Sheikh Mujibur Rahman |मिति=७
== व्यक्तिगत जीवन ==
पङ्क्ति ३२४:
| [[বাংলা একাডেমি]]
| গ্রন্থটি १९६६ খ্রিষ্টাব্দে শেখ মুজিবুর রহমানের কারাভোগের দিনলিপি। গ্রন্থটির নামকরণ করেন তার কনিষ্ঠা কন্যা শেখ রেহানা।
|align="center"|<ref>{{वेब स्रोत |युआरएल=http://www.ittefaq.com.bd/culture/2017/03/29/109291.html |शीर्षक=কারাগারের রোজনামচা : জেল-যন্ত্রণা ও জীবন-জিজ্ঞাসা |अन्तिम=হোসেন |प्रथम=তারিন |पहुँचमिति=२९ मार्च २०१७ |प्रकाशक=দৈনিক ইত্তেফাক}}</ref><ref>{{वेब स्रोत|अन्तिम१=জয়দেব|प्रथम१=নন্দী|शीर्षक=কারাগারের রোজনামচা : জেল-যন্ত্রণা ও জীবন-জিজ্ঞাসা|युआरएल=http://www.ittefaq.com.bd/culture/2017/03/29/109291.html|वेबसाइट=[[দৈনিক ইত্তেফাক]]|पहुँचमिति=19
|-
| [[আমার দেখা নয়া চীন]]
पङ्क्ति ३५६:
=== ग्रन्थ ===
बङ्गलादेशको स्वतन्त्रता युद्धका प्रमुख नेता शेख मुजिबुर रहमानको बारेमा असङ्ख्य काल्पनिक र गैर-काल्पनिक पुस्तक, पर्चा, लेख इत्यादि प्रकाशित भएका छन्।<ref>{{वेब स्रोत |शीर्षक=মুজিব ভাই: বঙ্গবন্ধুর ব্যক্তিজীবনের ছায়া |अन्तिम=আলী |प्रथम=ইয়াকুব |मिति=२४ अगस्ट २०२० |पहुँचमिति=२२ सेप्टेम्बर २०२० |प्रकाशक=চ্যানেল আই অনলাইন}}</ref> उनको छोरी शेख हसिनाले ''शेख मुजिब आमार पिता'' नामक एक पुस्तक लेखेकी छन्।<ref>{{वेब स्रोत |युआरएल=https://m.bdnews24.com/bn/detail/bangladesh/1784389 |शीर्षक=ষষ্ঠ মৃত্যুবার্ষিকীতে বেবী মওদুদকে স্মরণ |मिति=२५
=== गीतहरू ===
पङ्क्ति ३६५:
[[चित्र:মুজিব বর্ষ.jpg|thumb|150px|मुजिब वर्षको प्रतीक]]
सन् २०१८ डिसेम्बर ३० का दिन बङ्गलादेशकी कार्यवाहक प्रधानमन्त्री तथा शेख मुजिबकी छोरी शेख हसिनाले आवामी लिगको केन्द्रीय बैठकमा बङ्गलादेश सरकारको तर्फबाट शेख मुजिबको जन्म शताब्दी वर्षलाई चिह्नित गर्नका लागि सन् २०२०-२१ लाई मुजिब वर्ष भनी घोषणा गरिएको थियो।<ref>{{वेब स्रोत |युआरएल=http://www.somoynews.tv/pages/details/119490 |शीर्षक=२०२०-२१ সালকে মুজিব বর্ষ ঘোষণা |मिति=६
मुजिब वर्ष युनेस्कोका १९५ सदस्य देशहरूमा मनाउने गरिएको छ।<ref>{{वेब स्रोत |युआरएल=https://www.ittefaq.com.bd/national/109367/%E0%A6%AC%E0%A6%99%E0%A7%8D%E0%A6%97%E0%A6%AC%E0%A6%A8%E0%A7%8D%E0%A6%A7%E0%A7%81%E0%A6%B0-%E0%A6%9C%E0%A6%A8%E0%A7%8D%E0%A6%AE%E0%A6%B6%E0%A6%A4%E0%A6%AC%E0%A6%BE%E0%A6%B0%E0%A7%8D%E0%A6%B7%E0%A6%BF%E0%A6%95%E0%A7%80-%E0%A6%89%E0%A6%A6%E0%A6%AF%E0%A6%BE%E0%A6%AA%E0%A6%A8-%E0%A6%B9%E0%A6%AC%E0%A7%87-%E0%A6%AC%E0%A6%BF%E0%A6%B6%E0%A7%8D%E0%A6%AC%E0%A6%AC%E0%A7%8D%E0%A6%AF%E0%A6%BE%E0%A6%AA%E0%A7%80 |शीर्षक=বঙ্গবন্ধুর জন্মশতবার্ষিকী উদযাপন হবে বিশ্বব্যাপী |मिति=२८
== चित्र दीर्घा ==
|