"ऋग्वेद" का संशोधनहरू बिचको अन्तर

प्रत्येक मन्त्रमा तीनवटा विशेषता हुन्छन्, मन्त्रको नाम– अर्थात् सूक्त । सूक्तको अर्थ हो सु–उक्त अर्थात् ज्यादै स्पष्ट रूपमा बताइएको । अर्को विशेषता हो त्यस सूक्तका रचयिताको नाम अर्थात् ऋषिको नाम । पछिल्लो समयमा ऋषिको अर्थ साधु संन्यासी भए तापनि सुरुमा ऋषि विशेष अर्थमा प्रयोग हुने गथ्र्यो । त्यसैले अंग्रेजी अनुवादहरुलेअनुवादहरूले सीयर ९कभभच० अनुवाद गरेका छन् । सीयरको एउटा अर्थ प्रोफेट पनि हो । त्यसैले ऋषिलाई सम्प्रदाय प्रवत्र्तक पनि भनिन्थ्यो । जुन व्यक्तिले ज्ञानको क्षेत्रमा एक नयां योगदान गर्न सक्छ उसलाई मात्र ऋषि (रिसर्चर) भनिन्थ्यो । वेदको अर्को विशेषता हो, छन्द । जुन लय वा भाकामा ऋचा गाइन्छ त्यसलाई छन्द भनिन्छ । बढी प्रयोग गरिएका छन्दहरु त्रिष्टुप, अनुष्टप जस्ता छन्दहरु छन् । त्यसैले वैदिक मन्त्रहरुकोमन्त्रहरूको एक मुख्य विशेषता लयात्मकता पनि हो । ऋग्वेदमा ३० मुख्य देवता २० अन्य देवताको नाम उल्लेख छ ।<ref>{{cite book|last1=आचार्य|first1=श्रीराम|title=ऋग्वेद संहिता|date=सन् २०११|publisher=युग निर्माण योजना|location=मथुरा}}</ref><ref>{{cite book|last1=गौतम|first1=प्रसन्नचन्द्र सं.|title=ऋग्वेद संहिता भाग १ र २,|date=वि.सं.२०६७|publisher=कुलचन्द्र गौतम स्मृति संस्था|location=काठमाडौँ}}</ref>

वेदको विभाजन गरिएको कुरालाई संस्कृत साहित्यमा ज्यादै उच्च स्थान र चर्चित प्रसंग मानिन्छ । यस कुराले पनि वेदको प्राचीनता स्पष्ट हुन्छ । प्रसंग के हो भने सुरुमा वेद एउटा मात्र थियो । ज्यादै विशाल भएका र लाखौं संख्यामा मन्त्रहरु रचना भए । त्यस समयमा लिपिबद्ध गर्ने विधि विकास भएको थिएन । लिपि थिएन । मसी, कलम र भोजपत्रको प्रयोग सुरु भैसकेको थिएन । त्यसैले श्रुति परम्परामा मन्त्रहरु हराउन थाले । मानिसले घोकर राखेका कुराहरु बिर्सनछन् । योग्य शिष्य नभएमा आफुले पाएको ज्ञान मौखिक हस्तान्तरण गर्न सकिंदैन र गुरुसंगै ज्ञान पनि समाप्त हुन जान्छ । यसरी केही सूक्त र केही ऋचा लोप भए । ती मन्त्रहरुसंगमन्त्रहरूसँग प्राचीन अभिलेखका प्रमाण पनि हराए । हजारौं मन्त्र हराइसकेका छन् भन्ने विज्ञहरुकोविज्ञहरूको भनाई छ । यो कुरा विभिन्न शास्त्रहरुमाशास्त्रहरूमा समेत स्पष्ट शब्दमा भनिएको छ । यो सब देखेर ज्ञानको सुरक्षाका लागि चिन्तित महाज्ञानी व्यासले अनेक प्रयास गरे । यस क्रममा उनले ज्ञानलाई सांयोगिक रूपमा सुरुमा तीन समूहमा र पछि चार समूहमा विभाजन गरे । प्रत्येक समूहका मन्त्रहरुलाईमन्त्रहरूलाई अलग शिष्य समूहलाई जिम्मा लगाए । मन्त्रहरु संझन योग्य र विशिष्ट बनाउनका लागि एक थरी मन्त्रलाई लयात्मक, अर्का थरीलाई क्रियात्मक, अर्को थरीलाई संगीतात्मकता र एक थरीलाई मिश्रित बनाएर प्रत्येकको प्रकृति छुट्टयाए । यिनै पछि ऋक्, यजुर्, साम र वेद कहलाइए । एउटा वेदलाई २० वर्षसम्म दोहोर्याउने परम्परा बसाले । यसरी ज्ञान सुरक्षित भयो । मन्त्रहरु केही सुरक्षित भए । ज्ञान पनि सुरक्षित भयो । त्यस अघिका मन्त्रहरु हराएर गए ।

यी सबै कुराको सुरक्षा गर्ने विधि वेदव्यासले चिन्तन गरे । ज्ञानको विभाजन गरी अलग अलग भागको सुरक्षा अलग अलग समूहले गर्ने । यसलाई सुनिश्चित गर्न विभिन्न मन्त्रहरुकोमन्त्रहरूको विभिन्न प्रयोगलाई प्रचलनमा ल्याइयो । कुनै मन्त्रलाई जप गरेर अनेक आवृत्तिमा जप्ने कुनैलाई हवनमा प्रयोग गर्ने काम भयो । जुन ज्यादै महŒवपूर्ण र प्राचीन थिए तिनीहरुलाईतिनीहरूलाई सबैतिर प्रयोगमा ल्याइयो । जप, ध्यान र कर्मकाण्ड सबै ठाउँमा । यसरी मन्त्रहरु सुरक्षित हुन पुगे । आज जे जति मन्त्रहरु उपलब्ध छन्, त्यसको सुरक्षामा यसै विधिले काम गरेको छ । जसको प्रतिपादन व्यासले गरेका हुन् । त्यसैले कृष्णद्वैपायनको नाम वेदव्यास हुन पुग्यो ।<ref>बाबु राम ज्ञवाली, ऋग्वेदबारे केही वैज्ञानिक तथ्यहरु मिर्मिरे (सांस्कृतिक विशेषांक), नेपाल राष्ट्र बैंकबैङ्क बैशाख जेठ २०७० वर्ष ४२अंक १ पूर्णांक ३२० पृ २७२–२७७</ref>

ऋग्वेदका मन्त्रहरुमामन्त्रहरूमा गार्गी, [[अपाला]], घोषा, लोपामुद्रा, कक्षिवती, यमी, इन्द्रायणी, दक्षिणा, वसुकरपत्नी, उर्वशी, अंगिरसी, श्रीलक्षा, गोधा, आत्रेयी आदि ३० वटा ऋषिकाहरु (महिला रचयिताहरु) का मन्त्र पाइन्छन्, कति ऋषिकाहरुकोऋषिकाहरूको नाम लोप भएको हुनसक्छ । वशिष्ठ, विश्वामित्र, भृगु, अगस्त्य, कण्व, गर्ग, अत्रि, गृत्समद आदि ४०० ऋषिहरु (पुरुष रचयिताहरु) को नाम मन्त्रका साथ सुरक्षित छन् तर कैयौँ यस्तै महत्त्पूर्ण नामहरु हराइसकेका छन् ।

# ऋग्वेद संहिता भाग १ र २, सं. डा. प्रसन्नचन्द्र गौतम, काठमाडौँ ः: कुलचन्द्र गौतम स्मृति संस्था, वि.सं.२०६७ ।

# ज्ञवाली, बाबु राम, (वि.सं.२०७०), ऋग्वेदबारे केही वैज्ञानिक तथ्यहरु, मिर्मिरे (सांस्कृतिक विशेषांक), वर्ष ४२, अंक १, पूर्णांक ३२०, बैशाख जेठ २०७०, काठमाडौँ ः: नेपाल राष्ट्र बैंकबैङ्क ।

# प्रपन्नाचार्य, (वि.सं.२०५०), वेदमा के छ, काठमाडौँ ः: साझा प्रकाशन ।

# सातवलेकर, दामोदर,(सन् २०११),ऋग्वेदका सुबोध भाष्य खण्ड १–२, गुजरात ः: स्वाध्याय मण्डल ।