"अज्ञेयवाद" का संशोधनहरू बिचको अन्तर

[[यूरोपीय दर्शन]]मा जहाँ संशयवादको जन्म [[ग्रीस|यूनान]]मा नै हो भइ सकेको थियो, वहाँ अज्ञेयवाद आधुनिक युगको विशेषता हो। अज्ञेयवादीहरूमा पहिलो नाम जर्मन दार्शनिक [[इमानुएल कांट|कांट]] (१७२४-१८०४)को हो। कांटको मान्यता छ कि जहाँ व्यवहार जगत् (फिनामिनल वर्ल्ड) बुद्धि या प्रज्ञाको धारणाओं (कैटेगीरीज औव अंडरस्टैंडिंग) द्वारा निर्धार्य, अतएव ज्ञेय छैन। तत्त्व दर्शनद्वारा अतींद्रिय पदार्थहरूको ज्ञान सम्भव छैन। फ्रेंच विचारक कास्ट (१७९८-१८५७)लाई पनि, जसले [[भाववाद]] (पाजिटिविज्म)को प्रवर्तन गर्‍यो, यो मत छ कि मानव ज्ञानको विषय केवल गोचर जगत् हो, अतींद्रिय पदार्थ होइन। सर [[विलियम हैमिल्टन]] (१७८८-१८५६) तथा उनको शिष्य हेनरी लांग्यविल मैंसेल (१८२०-१८७१)को मत छ कि हामी केवल सकारण अर्थात् कारणहरूद्वारा उत्पादित अथवा सीमित एवं सापेक्ष पदार्थहरूलाई नै जान्न सक्छौं, असीम, निरपेक्ष एवं कारणहीन (अन्कण्डिशण्ड) तत्वहरूलाई होइन। तात्पर्य यो कि हाम्रो ज्ञान सापेक्ष छ, मानवीय अनुभवद्वारा सीमित छ, र यसै कारण निरपेक्ष असीमलाई समात्नमा असमर्थ छ। यस्तो मंतव्य [[हर्बर्ट स्पेंसर]] (१८२०-१९०३)ले पनि प्रतिपादित गरेको छ। सबै प्रकारका ज्ञान संबंधमूलकसम्बन्धमूलक अथवा सापेक्ष हुन्छन्; ज्ञानको विषय पनि संबंधवालासम्बन्धवाला वस्तु हो। कुनै पदार्थलाई जान्नेको अर्थ हो उसलाई अन्य वस्तुहरूलाई तथा आफुसित संबंधितसम्बन्धित गर्नु, अथवा उनी स्थितिहरूको निर्देश गर्न जुन उनमा परिवर्तन पैदा गर्छ। ज्ञान सीमित वस्तुहरूको नै हुन सक्छ। अर्थात असीम तत्त्व संबंधहीनसम्बन्धहीन एवं निरपेक्ष हो, यसैले त्यो अज्ञेय हो। तथापि स्पेंसरको एक यस्तो असीम शक्तिमा विश्वास छ जुन गोचर जगत् लाई हाम्रो अगाडि ल्याउँछ। सीमाको चेतना नै असीम सत्ताको प्रमाण हो। यद्यपि स्पेंसरले असीम तत्वलाई अज्ञेय घोषित गर्छ, फेरि पनि उसलाई उनको सत्तामा कुनै संदेह छैन।