"देवीभागवत पुराण" का संशोधनहरू बिचको अन्तर

यो पुराण परम पवित्र वेदको प्रसिद्ध श्रुतीहरूका अर्थ बाटअर्थबाट अनुमोदित, अखिल शास्त्रहरूका रहस्यका श्रोत तथा आगमहरूमा आफ्नो प्रसिद्ध स्थान राख्दछ। यो सर्ग, प्रतिसर्ग, वंश, वंशानुकीर्ति, मन्वन्तर आदि पाउँचहरूलक्षणहरूबाट पूर्ण छन्। पराम्बा भगवतीका पवित्र आख्यानहरूबाट युक्त छ। यस पुराणमा लगभग १८,००० श्लोक छ।

एक पल्ट भगवत्-अनुरागी तथा पुण्यात्मा महर्षीहरूले श्री वेदव्यासका परम शिष्य सूतजी बाटसूतजीबाट प्रार्थना गरे -हे ज्ञानसागर ! तपाईंका श्रीमुख बाटश्रीमुखबाट विष्णु भगवान र शंकरका दैवी चरित्र तथा अद्भुत लीलाहरू सुनेर हामी धेरै सुखी भए। ईश्वरमा आस्था बढी र ज्ञान प्राप्त गरे। अब कृपा गरेर मानव जातिलाई समस्त सुखहरूको उपलब्ध गराले वालाहरू, आत्मिक शक्ति दिन वाला तथा भोग र मोक्ष प्रदान गराले वाला पवित्रतम पुराण आख्यान सुनाएर अनुगृहीत गर्नुहुँस्। ज्ञानेच्छु र विनम्र महात्माहरूको निष्कपट अभिलाषा जानेर महामुनि सूतजीले अनुग्रह स्वीकार गरे। ती्हुँंले भने-जन कल्याणको लालसा बाटलालसाबाट तपाईंले ठूलो सुंदर इच्छा प्रकट गरयो। म तपाईं मान्छेको उबाट सुनाउँछु।यो साउँचो छ कि श्री मद् देवी भागवत् पुराण सबै शास्त्रहरूतथा धार्मिक ग्रन्थहरूमा महान् छ। यसका अगाडि बडे-बडे तीर्थ र व्रत नगण्य छन्। यस पुराणका सुनले बाटसुनलेबाट पाप सुकेका वनको भांति जलकर नष्ट छ जान्छन्, जसबाट मनुष्यलाई शोक, क्लेश, दु:ख आदि नभोगले पडते। जस प्रकार सूर्यका प्रकाशका अगाडि अंधकार छंट जान्छ, त्यसै प्रकार भागवत् पुराणका श्रवण बाटश्रवणबाट मनुष्यका सबै कष्ट, व्याधियां र संकोच समाप्त छ जान्छन्।

महात्माहरूले सूतजी बाटसूतजीबाट भागवत् पुराणका सम्बन्धमा यो जिज्ञासाहरू रखीं:

*यसका श्रवण-पठन बाटपठनबाट किन-किन कामनाहरूको पूर्ति हुन्छ?

महर्षि पराशर र देवी सत्यवतीका संयोग बाटसंयोगबाट श्रीनारायणका अंशावतार देव व्यासजीको जन्म भयो। व्यासजीले आफ्ना समय र समाजको स्थिति चिन्हारीदै वेदहरूको चार भागहरूमा विभक्त गरे र आफ्ना चार पटु शिष्यहरूको तीका बोध गराया। यसका पश्चात् वेदाध्ययनका अधिकार बाटअधिकारबाट वंचित नर-नारीहरूको मंदबुद्धीहरूका कल्याणको लागि अट्ठारह पुराणहरूको रचना गर्‍यो, ताकि ती पनि धर्म-पालनमा समर्थ छ सकहरू। सूतजीले भने-महात्मन्! गुरूजीका आदेशानुसार सत्रह पुराणहरूका प्रसार एवं प्रचारको दायित्व मुझमा आयो, तर भोग र मोक्षदाता भागवत पुराण स्वयं गुरूजीले जन्मेजयलाई सुनाए। तपाईं जान्दछन्-जन्मेजयका पिता राजा परीक्षितलाई तक्षक सर्पले डस लागि थियो र राजाले आफ्नो हत्एका कल्याणको लागि श्रीमद् भागवत् पुराणको श्रवण गरे थियो। राजाले नौ दिन निरंतर लोकमाता भगवती दुर्गाको पूजा-आराधनाको तथा मुनि वेदव्यासका मुख बाटमुखबाट लोकमाताको महिमा बाटमहिमाबाट पूर्ण भागवत पुराणको श्रवण गरे। सूतजीले भने-महात्मन्! गुरूजीका आदेशानुसार सत्रह पुराणहरूका प्रसार एवं प्रचारको दायित्व मुझमा आयो, तर भोग र मोक्षदाता भागवत पुराण स्वयं गुरूजीले जन्मेजयलाई सुनाए। तपाईं जान्दछन्-जन्मेजयका पिता राजा परीक्षितलाई तक्षक सर्पले डस लागि थियो र राजाले आफ्नो हत्एका कल्याणको लागि श्रीमद् भागवत् पुराणको श्रवण गरे थियो। राजाले नौ दिन निरंतर लोकमाता भगवती दुर्गाको पूजा-आराधनाको तथा मुनि वेदव्यासका मुख बाटमुखबाट लोकमाताको महिमा बाटमहिमाबाट पूर्ण भागवत पुराणको श्रवण गरे।

:देवी पुराणका पढले एवं सुनले बाटसुनलेबाट भयंकर रुँग, अतिवृष्टि, अनावृष्टि भूत-प्रेत बाधा, कष्ट योग र दोस्रो आधिभौतिक, आधिदैविक तथा आधिदैहिक कष्टहरूका निवारण छ जान्छ। सूतजीले यसको लागि एक कथाको उल्लेख गरदै भने-वसुदेव जी द्वारा देवी भागवत पुराणलाई पारायणको फल नैं थियो कि प्रसेनजितलाई ढूंढले गए श्रीकृष्ण संकट बाटसंकटबाट मुक्त हुँकर सकुशल घर फर्किए थिए। यस पुराणका श्रवण बाटश्रवणबाट दरिद्र धनी, रुँगी-नीरोगी तथा पुत्रहीन स्त्री पुत्रवती छ जान्छ। ब्राह्मण, क्षत्रिय, वैश्य तथा शूद्र चतुर्वर्णहरूका व्यक्तीहरू द्वारा समान रूप बाटरूपबाट पठनीय एवं श्रवण योग्य यो पुराण आयु, विद्या, बल, धन, यश तथा प्रतिष्ठा दिन वाला अनुपम ग्रन्थ छ।

:सूतजी बोले-देवी भागवतको कथा-श्रवण बाटश्रवणबाट भक्तहरू र श्रद्धालु श्रोताहरूलाई ऋद्धि-सिद्धिको प्राप्ति हुँन्छ। मात्र क्षणभरको कथा-श्रवण बाटश्रवणबाट पनि देवीका भक्तहरूको कहिले कष्ट नहुँता। सबै तीर्थहरू र व्रतहरूका फल देवी भागवतका एक बारका श्रवण मात्र बाटमात्रबाट प्राप्त छ जान्छ। सतयुग, त्रेता तथा द्वापरमा त मनुष्यको लागि अनेक धर्म-कर्म छन्, तर कलियुगमा त पुराण सुननेका अतिरिक्त कुनै अन्य धार्मिक आचरण छैन। कलियुगका धर्म-कर्महीन तथा आचारहीन मनुष्यहरूका कल्याणको लागि नैं श्री व्यासजीले पुराण-अमृतको सृष्टि गरेका थिए। देवी पुराणका श्रवणको लागि यसै त सबै समय फलदायी छ, तर फेरि पनि आश्विन, चैत्र, मार्गशीर्ष तथा आषाढ मासहरूएवं दोनहरूनवरात्रहरूमा पुराणका श्रवण बाटश्रवणबाट विशेष पुण्य हुन्छ। वास्तवमा यो पुराण नवाह्र यज्ञ छ, जुन सबै पुण्य गर्महरूबाट सर्वोपरि एवं निश्चित फलदायक छ।यस नवाह्न यज्ञ बाटयज्ञबाट छली, मूर्ख, अमित्र, वेद-विमुख निंदक, चोर, व्यभिचारी, उठाईगीर, मिथ्याचारी, गो-देवता-ब्राह्मण निंदक तथा गुरूद्वेषी जैबाट भयानक पापी शुद्ध र पापरहित छ जान्छन्। बडे-बडे व्रतहरू, तीर्थ-यात्राहरू, बृहद् यज्ञहरूए तपहरूबाट पनि त्यो पुण्य फल प्राप्त नहुँता जुन श्रीमद् देवी भागवत् पुराणका नवाह्र पारायण बाटपारायणबाट प्राप्त हुन्छ।

:गंगा, गया, काशी, नैमिषारण्य, मथुरा, पुष्कर र बदरीवन आदि तीर्थहरूको यात्रा बाटयात्राबाट पनि त्यो फल प्राप्त नहुँता, जुन नवाह्र पारायण रूप देवी भागवत श्रवण यज्ञ बाटयज्ञबाट प्राप्त हुन्छ। सूतजीका अनुसार-आश्विन् मासका शुक्ल पक्षको अष्टमीलाई स्वर्ण सिंहासनमा श्रीमद् भागवतको प्रतिष्ठा गराकर ब्राह्मणलाई दिन वाला देवीका परम पदलाई प्राप्त गरेर लिँदछ। यस पुराणको महिमा यति महान् छ कि नियमपूर्वक एक-आध श्लोकको पारायण गर्ले वाला भक्त पनि मां भगवतीको कृपा प्राप्त गरेर लिँदछ।

श्री कृष्ण प्रसेनजितलाई ढूंढनेका प्रयासमा हराए थिए जुन श्री देवी भगवतीका आशीर्वाद बाटआशीर्वादबाट सकुशल फर्किए। यो वृत्तांत महर्षीहरूको इच्छाइच्छाबाट बाट विस्तार बाटविस्तारबाट सुनादै श्री सूतजी भन्न लगे-सज्जनहरू! धेरै पहिले द्वारका पुरीमा भोजवंशी राजा सत्राजित रहन्थ्यो। सूर्यको भक्ति-आराधनाका बलमा उनले स्वमंतक नामको अत्यन्त चमकदार मणि प्राप्त गरयो। मणिको क्रांति बाटक्रांतिबाट राजा स्वयं सूर्य जस्तो प्रभा-मंडित छ जाँदथ्यो। यस भ्रममा जब यादवहरूले श्रीकृष्ण बाटश्रीकृष्णबाट भगवान सूर्यका आगमनको कुरा कही, तब अंतर्यामी कृष्णले यादवहरूको शंकाको निवारण गरदै भन्यो कि आन वाला महानुभाव स्वमंतक मणिधारी राजा सत्राजित छन्, सूर्य नं। स्वमंतक मणिको गुण थियो कि उसको धारण गर्ले वाला प्रतिदिन आठ किलो स्वर्ण प्राप्त गरेगा। उनी प्रदेशमा कुनै पनि प्रकारको मानवीय वा दैवीय विपत्तिको कुनै चिह्नसम्म नथियो। स्वमंतक मणि प्राप्त गर्ले इच्छा स्वयं कृष्णले भीको लिकिन सत्राजितले अस्वीकार गरेर दियो।

एक पल्ट सत्राजितको भाइ प्रसेनजित उनी मणिलाई धारण गरका घोडेमा चढकर शिकारलाई गए त एक सिंहले उबाट मार हालयो। संयोग बाटसंयोगबाट जामवंत नामक रीछले सिंहलाई नैं मार हालयो र त्यो मणिलाई लिएर आफ्नो गुफामा आ्यो। जामवंतको छोरी मणिलाई खिलौना समझकर खेलन लगी।

प्रसेनजितका न फर्कनुमा द्वारकामा यो अफवाह फैल गई कि कृष्णलाई सत्राजित द्वारा मणि दिन बाटदिनबाट इनकार गर्नेमा दुर्भावनावश कृष्णले प्रसेनजितको हत्ए गरा दी र मणिमा आफ्नो अधिकार गरेर लियो। कृष्ण यस अफवाह बाटअफवाहबाट दु:खी हुँकर प्रसेनजितलाई हराजलेको लागि निकल पडे।वनमा कृष्ण र तीसहितीहरूले प्रसेनजित सहित एक सिंहलाई पनि मरयो पाया। ती्हहरू वहाँ रीछका खुट्टाहरूका निशानहरूका संकेत पनि मिले, जुन भित्र गुफामा प्रवेशका सूचक थिए। यसबाट कृष्णले सिंहलाई मारले तथा मणिका रीछका पास हुँनेको अनुमान लगाया।

कृष्णका न फर्कनुमा तीका पिता वसुदेव पुत्र-शोकमा व्यथित छ उठे। त्यसै समय महर्षि नारद आए। समाचार जानेर नारदजीले वसुदेव बाटवसुदेवबाट श्रीमद् देवी भागवत पुराणका श्रवणको उपदेश दियो। वसुदेव मां भगवतीको कृपा बाटकृपाबाट पूर्व परिचित थिए। ती्हुँंले नारदजी बाटनारदजीबाट भने-देवर्षि, देवको सहित कारागारवास गरदै जब छ: पुत्र कंसका हाथहरूमारे गयसकाको थिए त हामी दोनहरूपति-पत्नी एकदम व्यथित र अंसतुलित छ गए थिए। तब आफ्ना कुल पुरोहित महर्षि गर्ग बाटगर्गबाट परामर्श गरे र कष्ट बाटकष्टबाट छुटकारा पानको उपाय पूछा। गुरूदेवले जगदम्बा मांको गाथाको पारायण गर्नेलाई भन्यो। कारागारमा हुँनेका कारण मेरा लागि यो संभव नथियो। अत: गुरूदेव बाटगुरूदेवबाट नैं यो कार्य संपन्न गरानेको प्रार्थना गरयो।

वसुदेवले भने-मेरी प्रार्थना स्वीकार गरका गुरूदेवले विंध्याचल पर्वतमा गएर ब्राह्मणहरूसहित देवीको आराधना-अर्चना गरयो। विधि-विधानपूर्वक देवी भागवतको नवाह्र यज्ञ गरे। अनुष्ठान पूर्ण हुँनेमा गुरूदेवले मलाई यसको सूचना देदै भने-देवीले प्रसन्न हुँकर यो आकाशवाणी गरेकाछन्-मेरी प्रेरणा बाटप्रेरणाबाट स्वयं विष्णु पृथ्वीका कष्ट निवारण हेतु वसुदेव देवकीका घर अवतार लिंगे। वसुदेवलाई चाहिए कि उनी बालकलाई गोकुल ग्रामका नंद-यशोदाका घर पुगा दिनुहोस् र त्यसै समय उत्पन्न यशोदाको बालिकालाई ल्याएर आठऔं संतानका रूपमा कंसलाई सौंप दहरू। कंस यथावत् बालिकालाई धरतीमा पटक देगा। त्यो बालिका कंसका हात बाटहातबाट तत्काल छूटकर दिव्य शरीर धारण गर, मेरा नैं अंश रूप बाटरूपबाट लोक कल्याणको लागि विद्यांचल पर्वतमा वास गरेगी।गर्ग मुनि द्वारा यस अनुष्ठान फललाई सुन गरेर मले प्रसन्नता व्यक्त गरदै अगाडि घटी घटनाहरू मुनिका कथनानुसार पूरी कीं र कृष्णको रक्षा गरयो। यो विवरण सुनाएर वसुदेव नारदजी बाटनारदजीबाट भन्न लगे-मुनिवर ! सौभाग्य बाटसौभाग्यबाट तपाईंको आगमन मेरा लागि शुभ छ। अत: तपाईं नैं मलाई देवी भागवत पुराणको कथा सुनाएर उपकृत गरहरू।

वसुदेवका भन्नमा नारदले अनुग्रह गरदै नवाह्र परायण गरे। वसुदेवले नवहरू दिन कथा समाप्तिमा नारदजीको पूजा-अर्चनाको भगवती मांको माए बाटमाएबाट श्रीकृष्ण जब गुफामा प्रविष्ट भएका त ती्हुँंले एक बालिकालाई मणि बाटमणिबाट खेलते देखा। जैबाट नैं कृष्णले बालिका बाटबालिकाबाट मणि ली, त बालिका रुँ उठी। बालिकाका रुँनेको आवाजलाई सुनेर जामवंत वहाँ आ पुगा तथा कृष्ण बाटकृष्णबाट युद्ध गर्ले लागयो। दोनहरूमा सत्ताईस दिनसम्म युद्ध चल्दै दै। देवीको कृपा बाटकृपाबाट जामवंत लगातार कमोजर पडता गए तथा श्रीकृष्ण शक्ति-संपन्न हुँते गए। अंतमा ती्हुँंले जामवंतलाई पराजित गरेर दियो।

भगवतीको कृपा बाटकृपाबाट जामवंतलाई पूर्व स्मृति छ आए। त्रेतामा रावणको वध गर्ले वाला रामलाई नैं द्वापरमा कृष्णका रूपमा अवतरित जानेर तीको वंदना गरयो। अज्ञानमा गरे अपराधको लागि क्षमा मांगी। मणि सहित आफ्नो पुत्री जांबवतीलाई पनि प्रसन्नतापूर्वक कृष्णलाई समर्पित गरेर दियो।

देवी भागवत पुराणका अनुसार आगत मुनीहरूलाई यो कथा सुनादै सूतजी बोले-श्रद्वालु ऋषीहरू ! कथा श्रवणको लागि श्रद्धालु जनहरूको शुभ मुहूर्त निकलवालेको लागि कुनै ज्योतिर्विद् बाटज्योतिर्विद्बाट सल्लाह लिनी चाहिए वा फेरि नवरात्रहरूमा नैं यो कथा-श्रवण उपयुक्त छ। यस अनुष्ठानको सूचना विवाहका समान नैं आफ्ना सबै बंधु-बांधवहरू, सगे-संबंधियहरू, परिचितहरू, ब्राह्मण, क्षत्रियहरू, वैश्यहरू, शूद्रहरूएवं स्त्रीहरूलाई पनि आमन्त्रित गर्नु पर्छ। जुन जत अधिक समय श्रवणमा दे सके, त्यति अवश्य दे। सबै आगंतुकहरूका स्वागत सत्कार आयोजनको धर्म छ। कथा-स्थललाई गोबर बाटगोबरबाट लीपकर एक मंडप र उनको माथि एक गुंबदका आकारको चंदोवा लटकाकर यसका माथि देवी चित्र युक्त ध्वजा फहरा देनी चाहिए। कथा सुनालेको लागि सदाचारी, गर्मकांडी, निर्लोभी कुशल उपदेशकलाई नैं नियुक्त गर्नु पर्छ। प्रात:काल स्नान आदि बाटआदिबाट निवृत्त हुँकर स्वच्छ वस्त्र धारण गरेर कलशको स्थापना गर्नी चाहिए। गणेश, नवग्रह, योगिनी, मातृका, क्षेत्रपाल, बटुक, तुलसी विष्णु तथा शंकर आदिको पूजा गरका भगवती दुर्गाको आराधना गर्नी चाहिए। देवीको षोडशोपचार पूजा-अर्चना गरका देवी भागवत ग्रन्थको पूजा गर्नी चाहिए तथा देवी यज्ञ निर्विघ्न समाप्त हुँनेको अभ्यर्थना गर्नी चाहिए। प्रदक्षिणा र नमस्कार गरदै देवीको स्तुति प्रारंभ गर्नी चाहिए। तत्पश्चात् ध्यानावस्थित हुँकर देवी कथा श्रवण गर्नी चाहिए।कथाका श्रवणकालमा श्रोता अथवा वक्तालाई क्षौर गर्म नगरवाना चाहिए। भूमिमा शयन ब्रह्मचर्यको पालन सादा भोजन संयम शुद्ध आचरण सत्य भाषण, तथा अहिंसाको व्रत लिनु पर्छ। तामस पदार्थ यथा-प्याज, लहसुन, मांस, मदिरा आदिको भक्षण पनि वर्जित छ। स्त्री-प्रसंगको बलपूर्वक त्याग गर्नु पर्छ।नवाह्न यज्ञको समाप्तिमा नवहरू दिन अनुष्ठानको उद्यापन गर्नु पर्छ। उनी दिन वक्ता तथा भागवत पुराण दोनहरूको पूजा गर्नी चाहिए। ब्राह्मण तथा कुमारिकाहरूलाई भोजन एवं दक्षिणा दिएर तृप्त गर्नु पर्छ। गायत्री मन्त्र बाटमन्त्रबाट हुँम गरका स्वर्ण मंजूषामा अधिष्ठित भागवत पुराण वक्ता ब्राह्मणलाई दानमा. देदै दक्षिणादि बाटदक्षिणादिबाट संतुष्ट गरदैउबाटय९दय विदा गर्नु पर्छ। पूर्वोक्त विधि-विधान बाटविधानबाट निष्काम भाव बाटभावबाट पारायण गर्ले वाला श्रोता श्रद्धालु मोक्षपदलाई र सकाम भाव बाटभावबाट पारायण गर्ले वाला आफ्ना अहिलेष्टलाई प्राप्त गर्दछ। कथा-श्रवणका समय कुनै पनि प्रकारको वार्तालाप, ध्यानभग्नता, आसन बदलने, ऊंघले वा अश्रद्धा बाटअश्रद्धाबाट ठूलो भारी हानि छ सक्दछअत: यस्तो नगर्नु पर्छ। सूतजी महाराजले भने-अठारह पुराणहरूमा देवी भागवत् पुराण त्यसै प्रकार सर्वोत्तम छ, जस प्रकार नदीहरूमा गंगा, देवहरूमा शंकर, काव्यहरूमा रामायण, प्रकाश श्रोतहरूमा सूर्य, शीतल्दै र आह्लादमा चंद्रमा, क्षमाशीलहरूमा पृथ्वी, गंभीरतामा सागर र मन्त्रहरूमा गायत्री आदि श्रेष्ठ छन्। यो पुराण श्रवण सबै प्रकारका कष्टहरूका निवारण गरका आत्मकल्याण गर्दछ। अत: यसका पारायण सबैको लागि श्रेष्ठ एवं वरेण्य छ।

* [http://www.vedpuran.com/# '''वेद-पुराण'''] - यहाँ चारहरूवेद एवं दस बाटदसबाट अधिक पुराण हिन्दी अर्थ सहित उपलब्ध छन्। पुराणहरूको यहाँ सुना पनि जानसक्दछ।