"विश्वविद्यालय" का संशोधनहरू बिचको अन्तर

कुनै सम्पादन सारांश छैन
सा रोबोट: रिडाइरेक्टहरू मिलाउँदै
पङ्क्ति ४:
 
== इतिहास ==
प्राचीन कालमा [[युरोप|यूरोप]]का देशहरुमा मान्य अर्थमा कुनै विश्वविद्यालय थिएन, यद्यपि अनेक महत्वपूर्ण विद्यालय थिए, जस्तै एथेंसका दार्शनिक विद्यालय, अथवा रोमका साहित्य र रीतिशास्त्रका विद्यालय जो उच्च शिक्षा संस्थाहरु थिए। मध्य युगमा शिक्षामा धार्मिक संस्थाहरुको नियन्त्रण रह्यो। धार्मिक संस्थाहरु द्वारा विद्यालहरुको व्यवस्थागरिन्थ्यो जसमा पादरिहरुलाई धार्मिक, साहित्यिक एवं वैज्ञानिक विषयहरुको शिक्षा दिइन्थ्यो। यस युगमा पेरिसको धार्मिक विद्यालय धर्मशिक्षाको एक केन्द्र बन्यो, तथा सन् ११९८ तथा १२१५ ई.का बीच पेरिस विश्वविद्यालयका रूपमा परिवर्तित भयो, र त्यसमा धर्मविज्ञान, कला तथा चिकित्साका प्रभाग बनाइए। पछि विशेषज्ञ अध्यापकहरु र विद्यार्थिहरुले मिलेर विश्वविद्यालय चलाए। १२औं शताब्दीका मध्यका लगभग बोलोनामा कानुनका विद्यार्थिहरुका प्रयासदेखि एक कानुन विश्वविद्यालय स्थापित गरिएको छ। सन् १२५० ई.का लगभग विश्वविद्यालय शब्दको प्रयोग नयाँ अर्थमा हुने लागेको र यी पांडित्यपूर्ण विद्यार्थिहरुका बद्ला शासकहरु द्वारा आफ्नो राज्यहरुको राजनीतिक एवं सामाजिक आवश्यकताहरुको पूर्तिका लागि स्थापित गरिने लागोस्। मध्ययुगीन विश्वविद्यालय १३औं शताब्दीका मध्यका सर्वोत्कृष्ट समयमा बौद्धिक स्वतन्त्रताको अद्वितीय अवस्थालाई प्रकट गर्दछन्। धनका कारण यिनको प्रगति बाधित होइन भएको र यी आफ्नो स्वतन्त्र अधिकारहरुलाई नष्ट गर्ने प्रयत्नहरुको विरोध गर्नमा सक्षम रहे। यी आफ्नो युगको संस्कृतिलाई निर्धारित गर्नमा प्रभावशाली बनेका। मध्ययुगीन दर्शनको जन्म केही महान् धार्मिक आन्दोलनहरुका समान महाविद्यालहरुमा भयो जसले मध्य युगका यूरोपलाई हिला दिए र त्यसको एकतालाई विभाजित गरिदिए। यसै १३औं शताब्दीमा यूरोपका प्रभावदेखि इंग्ल्याण्डमा पनि अक्सफोर्ड र कैंब्रिज विश्वविद्यालय स्थापित हो चुके थिए।
 
[[युरोप|यूरोप]]मा [[धर्म-सुधार-आन्दोलन]]का साथ विश्वविद्यालयका दृष्टिकोण र विस्तारमा एक निश्चित परिवर्तन भयो। तिनको परम्परागत स्वव्यवस्था र स्वतन्त्रता लुप्त हो गई; प्राचार्य राज्यका सेवक भए; कठोर नियन्त्रण तथा जाँचको व्यवस्था गरिएको छ। विश्वविद्यालयलाई राज्य तथा तत्सम्बन्धित खर्चका लागि कार्यकर्ताहरुलाई दीक्षित गर्ने संस्था माने जाने लगा। यी विश्वविद्यालय धार्मिक संस्थाहरुदेखि सम्बन्धित हुँदै पनि १६औं शताब्दीका धार्मिक संघर्षहरुदेखि टाडा रहे। यस शताब्दीमा विश्वविद्यालय वैज्ञानिक खोजहरुका केन्द्र बने। पछि १६औं शताब्दीमा शिक्षण नैं यिनको मुख्य कार्य भयो। १८ औं शताब्दीमा विश्वविद्यालय समाजको आवश्यकताहरुका अनुकूल हुँदै गए र ती विभिन्न विषयहरुको शिक्षा दिने प्रयत्न गर्न लागोस् जो व्यवसायिक प्रशिक्षणका लागि आवश्यक थिए। फ्रांसको क्रान्तिका पछि विश्वविद्यालहरु द्वारा राष्ट्रीय शिक्षाको आईजना हुने लगी। १९औं शताब्दीमा यो अनुभव गरिएको कि विश्वविद्यालय उच्च शिक्षा तथा शोधकार्यमा आफ्नोलाई केन्द्रित गर्नुहोस् र माध्यमिक शिक्षालाई आफ्नो कार्यवृत्तदेखि हटा दहरु। वैज्ञानिक विषयहरुका अध्ययनमा अधिक बल दिइएको छ। यस कालका विश्वविद्यालय केवल विज्ञान नैं होइन तर राजनीतिका केन्द्र पनि बनेका, र विभिन्न देशहरुका राष्ट्रीय उत्थानमा राष्ट्रीयताका स्थायी भावहरुलाई उत्पन्न गरेर उनले महत्वपूर्ण कार्य गरे। १९औं शताब्दीका अन्तसम्म विश्वविद्यालयको सम्बन्ध जनताका साथ पर्याप्त घनिष्ठ भयो। २०औं शताब्दीमा विश्वविद्यालहरुका दृष्टिकोणमा विस्तृत परिवर्तन भए। बौद्धिक विकासको परम्परागत सीमाहरुको उपेक्षा गरेर उनमा सबै प्रकारका प्राविधिक विषय आरम्भ गरियो। उपयोगितावादका प्रभावमा आकर कहिले कहिले त उनमा पूर्णतया उपयोगी पाठ्यक्रमको नैं प्रधानता हो गई। आधुनिक विश्वविद्यालय आफ्नो उत्पत्ति तथा सामाजिक सम्बन्धका विचारका तीनमध्ये कुनै एक प्रकारका हुन्छन् : वा त ती धार्मिक संस्थादेखि सम्बन्धित हो, वा राज्यको समस्याहरु छन्, वा फेरि व्यक्तिगत समूह द्वारा संचालित छ। यस प्रकार बिस्तारै विश्वविद्यालय प्रधानतया धार्मिक क्षेत्रदेखि हटकर जनसाधारणदेखि सम्बन्धित हुँदै गए।
 
=== भारतमा उच्च-शिक्षाको इतिहास ===
[[भारत]]मा वैदिक कालका गुरुकुलहरुलाई विश्वविद्यालयको प्राचीन रूप भन्न सकिन्छ किनभनें उनैमा उच्च शिक्षाको व्यवस्था थियो। पछि, उपनिषद् तथा ब्राह्मण कालमा, हामी "परिषद"लाई विश्वविद्यालयका रूपमा कार्य गर्दै पाउँछन्। यी परिषदहरु पांडित्यपूर्ण अध्यापकहरु तथा विद्यार्थिहरुका सम्मेलनका रूपमा हुन्थ्यो र उपाधीहरु प्रदान गर्नका अधिकारिणी थिए। बौद्ध कालमा शिक्षाका सुसंगाठित केन्द्रहरुको स्थापना भएको जसमा [[तक्षशिला]] र [[नालन्दा|नालंदा]] अत्यन्त प्रसिद्ध थिए। यिनमा शुल्क लिइन्थ्यो। पाठ्यक्रममा वेद, वेदांग तथा विभिन्न कलाहरु, जस्तै चिकित्सा, शल्य, ज्योतिष, नक्षत्र गणना, [[कृषि]], बहीखाता, धनुर्विद्या आदि, सम्मिलित थिए। बौद्ध तथा जैन दर्शन एवं तर्कशास्त्र पनि पढाए जान्थे। काठियावाडमा वल्लभी तथा दक्षिणमा कांची पनि तक्षशिला र नालंदाका समान शिक्षाका ठूला केन्द्र थिए।
 
मुसलमानहरुका आक्रमण तथा तिनको द्वारा राजस्थापनदेखि प्राचीन भारतीय विश्वविद्यालय नष्ट भए। मुसलमान शासकहरुले विभिन्न स्थानहरुमा उच्च शिक्षाका लागि "मदरसा" अथवा महाविद्यालय स्थापित गरे। यस कालमा लाहौर, [[नयाँ दिल्ली|दिल्ली]], रामपुर, [[लखनऊ]], [[इलाहावाद|इलाहाबाद]], जौनपुर, [[अजमेर]], बीदर, आदि स्थानहरुका मदरसे प्रसिद्ध थिए, र उनमा अरबी फारसी साहित्य, [[इतिहास]], दर्शन, रीतिशास्त्र, कानुन, ज्यामिति, ज्योतिषि, अध्यात्मशास्त्र, धर्मविज्ञान आदि विषय पढाए जान्थे। वस्तुत: यो मदरसे नैं विश्वविद्यालयीय शिक्षाको व्यवस्था गरिन्थ्यो।
 
[[ब्रिटिश इस्ट इण्डियाइन्डिया कम्पनी|ईस्ट इंडिया कम्पनी]]का शासनकालमा [[कोलकाता|कलकत्ता]] मदरसा र [[बनारस संस्कृत कालेज]] उच्च शिक्षाकेन्द्रका रूपमा स्थापित भए। सन् १८४५ ई.मा [[बङ्गाल|बङ्गाल]] काउंसिल अव एजूकेशनले पहिलो पल्ट कलकत्तेमा एक विश्वविद्यालय स्थापित गर्नका लागि प्रस्ताव नजिक गरे जसलाई पछि गएर सन् १८५४ ई.का वुडका घोषणापत्रले स्वीकार गरे। यसका अनुसार कलकत्ता विश्वविद्यालयको योजना लण्डन विश्वविद्यालयका आदर्शमा बनाए गई थियो र त्यसमा कुलपति, उपकुलपति, सीनेट, अध्ययन-अध्यापन, परीक्षा, आदिको व्यवस्था गरिएको छ। सन् १८५६ ई.सम्म कलकत्ता, बंबई र मद्रासमा विश्वविद्यालय स्थापित गर्नका लागि योजनाहरु तैयार भए, र २४ जनवरी, १८५७ ई.लाई तत्सम्बन्धी बिलहरुलाई भारतका गवर्नरजनरलको स्वीकृति प्राप्त हो गई। कलकत्ता विश्वविद्यालयले पहिला कार्य आरम्भ गरे र पछि त्यसै वर्ष बंबई तथा मद्रास विश्वविद्यालय ने। प्रारम्भमा यी विश्वविद्यालहरुमा चार प्रभाग, कला, कानुन, चिकित्सा र इंजीनियरिंगका खोले गए। यी विश्वविद्यालय महाविद्यालहरुलाई सम्बन्धित (affiliate) गर्ने थिए। बंबई र मद्रास विश्वविद्यालहरुको यो अधिकार आफ्नो नैं प्रान्तेंसम्म सीमित रह्यो। सन् १८६७ ई.मा पञ्जाब प्रान्तमा एक विश्वविद्यालय स्थापित गर्नका लागि प्रस्ताव गरिएको र सन् १८८२ ई.मा विशेषत: पूर्वी भाषाहरुका अध्ययनका लागि पञ्जाब विश्वविद्यालयको स्थापना भएको छ। सन् १८८२ ई.का शिक्षा आईगले महाविद्यालयीय शिक्षा तथा वित्त सम्बन्धी परिस्थितिको पूर्णरूपेण पुनरवलोकन गरे र आफ्नो सुझाव दिए। सन् १८५७ ई.मा इलाहापछि एक विश्वविद्यालय स्थापित गरिएको छ। सन् १९०२ ई.का विश्वविद्यालय आईगले विश्वविद्यालहरुलाई "शिक्षण संस्थाहरु"का रूपमा, तथा सीनेट, सिंडीकेट र फैकल्टी"लाई मान्यता दिने संस्तुति गरे सन् १९०४ ई.का विश्वविद्यालय अधिनियमका द्वारा सीनेटका संघटनमा परिवर्तन भयो, त्यसको प्रयोगकर्तासङ्ख्यामा वृद्धि भएको; सिंडीकेटलाई कानुनी मान्यता मिली र त्यसमा अध्यापकहरुको प्रतिनिधित्व पनि रह्यो; प्राचार्य एवं अध्यापकहरुको नियुक्तिका नियम तथा शर्तहरु निश्चित भएकहरु। सन् १९१३ ई.को शैक्षिक नीतिका आधारमा ढाका, अलीगढ, बनारस, पटना, नागपुर आदिमा नयाँ शिक्षण तथा सावास विश्वविद्यालहरुको स्थापना भएको छ। १९१६ ई.मा कलकत्ता विश्वविद्यालयले स्नातकोत्तर शिक्षा विभागहरुलाई प्रारम्भ गरे। यस विश्वविद्यालयको दशाको जाँचका लागि थ्द्वअ १९१७ ई.मा कलकत्ता विश्वविद्यालय आईग बनाएको जसको रिपोर्टले देशमा उच्च शिक्षाका रूप एवं विकासमा विशेष प्रभाव डाला। अब विश्वविद्यालय साधारणतया माध्यमिक शिक्षा कार्यदेखि अलग हो जाए र तिनको ध्यान स्नातक तथा स्नातकोत्तर अध्ययनमा केन्द्रित भयो। पाठ्य विषयहरुको सङ्ख्या तथा तिनको विस्तारमा वृद्धि भएको, र शिक्षक प्रशिक्षण, कानुन, चिकित्सा, इंजीनियरिंग, भवननिर्माण, कृषि आदि विषयहरुको अध्यापन हुने लगा। सन् १९२४ ई.मा अन्तर्विश्वविद्यालय परिषद बनाएको जसले विश्वविद्यालहरुका कार्यलाई सुगठित गरे। माध्यमिक शिक्षाका निरंतर विस्तार हुनाले विश्वविद्यालहरुको सङ्ख्या पनि क्रमश: बढती गई जस्तो कि केन्द्रीय सलाहकार समितिको रिपोर्टहरुदेखि प्रकट हुन्छ।
 
स्वतन्त्रता प्राप्तिका पछि सन् १९४८ ई.मा डा। सर्वपल्ली राधाकृष्णनको अध्यक्षतामा एक विश्वविद्यालय आईगको स्थापना भएको जसले भारतीय विश्वविद्यालहरुलाई राष्ट्रीय एवम् जनतन्त्रात्मक आधारमा पुन:संगठित गर्नका लागि विस्तृत सुझाव दिए। देशको दशा एवम् आवश्यकतालाई ध्यानमा रख्दै नवीन पाठ्यविषयहरुलाई प्रारम्भ गर्नमा जोर दिइएको छ। यस आईगको रिपोर्टका पछि विश्वविद्यालहरुको सङ्ख्या बढी। विश्वविद्यालहरुको आर्थिक दशाको जाँच गर्न र उच्च शिक्षाका प्रसार हेतु तिनलाई उचित अनुदान दिनका लागि केन्द्रीय सरकारले एक विश्वविद्यालय अनुदान समिति (University Grants Commission) बनाए। भारतीय विश्वविद्यालय शिक्षण तथा सम्बन्धित गर्ने (affliliating) दुइटै प्रकारका छन्। विश्वविद्यालय अनुदान समिति संस्थाहरुका शिक्षण रूप धारण गर्नमा अधिक बल दिन्छ।
पङ्क्ति ४२:
 
=== भारतका विश्वविद्यालय ===
प्राचीन भारतका विश्वविद्यालहरुमा [[तक्षशिला]], [[नालन्दा|नालंदा]], [[विक्रमशिला]], [[वल्लभ]], [[नदिए]], उदयंतपुरी कांची आदि विश्वविद्यालहरुले विशेष ख्याति प्राप्तको थियो। यिनमा विदेशहरुदेखि पनि छात्र अध्ययनका लागि आन्थे। भारती शिक्षा परम्परामा आत्मज्ञानका लागि शिक्षा गुरु र शिष्यको पिता तुल्य सबंध, शिक्षाकालमा ब्रह्मचर्यपालनको तपस्यामय जीवन, नि:शुल्क शिक्षा तथा बौद्धिक स्वातन्त्र्य आदि भावहरुको प्रधानता थियो। मध्यकालका शिक्षाकेन्द्रहरुमा लाहौर, दिल्ली, रामपुर, जौनपुर, बीदर र अजमेर आदि विशाल शिक्षाकेन्द्र थिए। अङ्ग्रेजी राज्यको स्थापनाका माथिात सन् १८५७मा कलकत्ता, मुंबई तथा मद्रास विश्वविद्यालहरुको स्थापना तत्कालीन लण्डन विश्वविद्यालयका नमूनमा भएको थियो। ती केवल परीक्षा लिने विश्वविद्यालय थिए। कैंब्रिज र आक्सफोर्डका समान यिनमा सहजीवन न थियो। सन् १९१३ देखि सन् १९२१सम्म हो आवास एवं शिक्षणसमन्वित विश्वविद्यालहरुको स्थापना भएको छ। सन् १९२० मा सर सैयद अहमद खाँले अलीगढ मुसलिम विश्वविद्यालयको स्थापना गरे सन् १९१८मा निजाम छदराबादले त्यसमानिया विश्वविद्यालय स्थापित गरे। त्यसमा उच्च शिक्षाको माध्यम उर्दू राखिएको थियो।
 
स्वाधीनताप्राप्तिका माथिान्त भारतका विश्वविद्यालहरुको सङ्ख्यामा धेरै वृद्धि भएको छ। भारतका विश्वविद्यालय विशिष्ट विषयहरु कृषि, इंजीनियरिंग, संस्कृत, संगीत आदिका अध्ययनलाई प्रधानता दिने दृष्टिले स्थापित गरिएका छन्। उदाहरणका लागि उत्तर प्रदेश कृषि विश्वविद्यालय, रुद्रपुर नैनीताल, पञ्जाब कृषि विश्वविद्यालय लुधियाना, कृषि एवं प्रविधि विश्वविद्यालय भुवनेश्वर (उडीसा), आन्ध्र प्रदेश कृषि विश्वविद्यालय छदराबाद, जवाहररातो नेहरू कृषि विश्वविद्यालय तथा खैरगढ (मध्यप्रदेश) इन्द्रा कला, र संगीत विश्वविद्यालय छन्। केवल महिलाहरुका लागि मुंबईमा थैकरसी विश्वविद्यालय छन्।