"स्वामी रामानन्दाचार्य" का संशोधनहरू बिचको अन्तर

कुनै सम्पादन सारांश छैन
कुनै सम्पादन सारांश छैन
पङ्क्ति ३२:
 
==धार्मिक अवदान==
मध्ययुगीन धर्म साधनाकासाधनाको केन्द्रमा स्वामी जीको स्थिति चतुष्पथकाचतुष्पथको दीप-स्तम्भ जैसीजस्तो छ। उनले अभूतपूर्व सामाजिक क्रांतिकोक्रान्तीको श्रीगणेश गरेर बडीठुलो जीवटताबाट समाज र संस्कृतिको रक्षा गरे उनैका चल्दैत्यसैको माध्यमबाट उत्तरभारतमा तीर्थ क्षेत्रहरुको रक्षा र वहांत्यहा सांस्कृतिक केन्द्रहरुको स्थापना सम्भव होहुन सगरेसक्यो। त्यस त्यस युगको परिस्थितिहरुकापरिस्थितिहरु अनुसार, वैरागिनी साधु समाजलाई अस्त्र-शस्रबाट सज्जित अनीकाअनेकौ रूपमा संगठित गरगरेर तीर्थ-व्रतको रक्षाका लागि, धर्मको सक्रिय मूर्तिमान स्वरूप खडा गरे। तीर्थस्थानहरुबाटतीर्थस्थानहरु देखी लिएर गांवगाँऊ-गांवमागाँऊमा वैरागी साधुहरुले अखाडेअखाडाहरु स्थापित गरे। मूल्य ह्रासको यस विषम अवस्थामा पनि संपूर्ण सम्पूर्ण संसारमा रामानंदरामानन्द संप्रदायकासम्प्रदायका सर्वाधित मठ, सन्त, रामगुणगान, अखण्ड रामनाथ संकीर्तन आज पनि व्यवस्थित छन् र सर्वत्र आध्यामिक आलोक प्रसारित गरगरिरहेका रहेछन। छन्। वैष्णवहरुको वैष्णवहरुका बावनबाउन्न द्वारहरुमा सर्वाधिक सैंतीस द्वारेद्वारहरु यसै संप्रदायबाटसम्प्रदायसँग जुडेजोडिएको छन्।छ।
इसके अतिरिक्त पनि फैली यसको शाखा, प्रशाखा र अवान्तर शाखाहरु जस्तै- [[रामस्नेही]], [[कबीरदासी]], [[घीसापंथी]], [[दादूपंथ]] आदि नामहरुबाट यस संप्रदायको मूलभावनाको संवाहिका बनेको हों। यो स्वामी रामानंदका नैं व्यक्तित्वको प्रभाव थियो कि हिन्दू-मुस्लिम वैमनस्य, शैव-वैष्णव विवाद, वर्ण-विद्वेष, मत-मतांतरको झगडा र परस्पर सामाजिक कटुता धेरै हदसम्म कम हो गई। तिनको नैं यौगिक शक्तिका चमत्कारबाट प्रभावित भएर तत्कालीन मुगल शासक [[मोहम्मद तुगलक]] सन्त कबीरदासका माध्यमबाट स्वामी रामानंदाचार्यको शरणमा आया र हिंदुहरुमा लागोस् समस्त प्रतिबंध र जजियाएरलाई हटाने निर्देश जारी गरे। बलपूर्वक यस ्लाम धर्ममा दीक्षित हिंदुहरुलाई फिरबाट हिन्दू धर्ममा वापस लानका लागि पराभाँडा संस्कारको महान कार्य सर्वप्रथम स्वामी रामानंदाचार्चले नैं प्रारम्भ गरे। इतिहास साक्षी छ कि [[अयोध्या]]का राजा [[हरिसिंह]]का नेतृत्वमा चौंतीस हजार राजपूतहरुलाई एक नैं मंचबाट स्वामीजीले स्वधर्म अपनाउनको लागि प्रेरित गरेको थियो। यस्ता महान सन्त, परम विचारक, समन्वयी महात्माको प्रादुर्भाव [[तीर्थराज प्रयाग]]मा एक [[कान्यकुब्ज ब्राह्मण]] परिवारमा भएको थियो। जन्मतिथिलाई लिएर मतभेद हुनेका बावजूद रामानंद संप्रदायमा मान्य्दछ कि आद्य जगद्गुरूको प्राकट्य माघ कृष्ण सप्तमी संवत् १३५६लाई भएको थियो। यिनको पिताको नाम पण्डित पुण्य सदन शर्मा र माताको नाम सुशीला देवी था। धार्मिक संस्कारहरुबाट संपन्न पिताले रामानंदलाई काशीका श्रीमठमा गुरू राघवानंदका सानिध्यमा शिक्षा ग्रहणका लागि पठाईा। कुशाग्रबुद्धिका रामानंदले अल्पकालमा नैं सबै शास्त्रहरु, पुराणहरुको अध्ययन गर प्रवीणता प्राप्त गर ली। गुरू राघवानंद र माता-पिताका दबावका बावजूद उनले गृहस्थाश्रम स्वीकार छैन गरे र आजीवन विरक्त रहने संकल्प लिया। यस्तामा स्वामी रामानंदलाई [[रामतारक मंत्र]]को दीक्षा प्रदान गरे रामानंदले श्रीमठको गुह्य साधनास्थलीमा प्रविष्ट हो राममंत्रको अनुष्ठान तथा अन्यान्य तांत्रिक साधनाहरुको प्रयोग गर्दै घोर तपश्चर्या गरे योगमार्चको तमाम गुत्थिहरुलाई सुलझाँदै उनले अष्टांग योगको साधना पूर्ण गरे दीर्घायुष्य प्राप्त गर्नका कारण जगद्गुरू राघवानंदले आफ्नो तेजस्वी र प्रिय शिष्ट रामानंदलाई श्रीमठ पीठको पावन पीठमा अभिषिक्त गरिदिए। आफ्नो पहिला संबोधनमा नैं जगदगुरू रामानंदाचार्यले हिन्दू समाजमा व्याप्त कुरीतिहरु एवं अंधविश्वासहरुलाई समाप्त पार्न तथा परस्पर आत्मीयता एवं स्नेहपूर्ण व्यवहारका बदौलत धर्म रक्षार्थ विराट संगठित शक्ति खडा गर्नका संकल्प व्यक्त गरे। काशीका परम पावन पंचगंगा घाटमा अवस्थित श्रीमठ, आचार्यपादका द्वारा प्रवाहित श्रीराम प्रपत्तिको पावनधाराका मुख्यकेन्द्रका रूपमा प्रतिष्ठित भएर त्यसै ओजस्वी परम्पराको अनवरत प्रभाँडा गर्दैछ। आज पनि श्रीमठ आचार्यचरणको परिकल्पनाका अनुरूप तिनको द्वारा प्रज्ज्वलित दीपबाट जनमानसलाई आलोकित गर्दैछ। यही उ दिव्यस्थल छ, जहां विराजमान भएर स्वामीजीले आफ्नो परमप्रतापी शिष्हरुका माध्यमबाट आफ्नो अनुग्रहशक्तिको उपयोग गरेको थियो। रामानंदाचार्च पीठको पवित्र केन्द्र सारे देशमा फैले रामानंद संप्रदायको मुख्यालय छ। श्रीमठमा अवस्थित रामानंदाचार्चको चरणपादुका दुनियाभरमा बिखरे रामानंदी संतहरु, तपस्विहरु एवं अनुयायिहरुको श्रद्धाको अन्यतम बिंदु छ। यो परम सौभाग्य र सन्तोषको विषय छ कि श्रीमठका वर्तमान पीठासीन आचार्य स्वामी [[रामनरेशाचार्यजी]] पनि स्वामी रामानंदाचार्चको प्रतिमूर्ति जान पड्दछन्। तिनको कल्पनाहरु, तिनको ज्ञान, तिनको वग्मिता र सबैभन्दा अच्छी तिनको उदारता र संयोजन चेतना यस्तो छ कि यो विश्वास गरिन्छ कि स्वामी रामानंदको व्यक्तित्व कैसा रहा हुनेछ। वर्तमान जगद्गुरू रामानंदाचार्च पद प्रतिष्ठित स्वामी रामनरेशाचार्य जी महाराजका सत्प्रयासहरुको नतीजा छ कि श्रीमठबाट कहिले अलग हो चुकी कबीरदासीय, रविदासीय, रामस्नेही, प्रभृति परम्पराहरु वैष्णवका सूत्रमा बंधकर श्रीमठबाट एकरूपता स्थापित गर रही छ। धेरै परम्परावादी मठ मंदिरहरुको इकाईयां श्रीमठमा विलीन हुँदैछन्ं। तीर्थराज प्रयागका दारागंज स्थित आद्य जगद्गुरू रामनंदाचार्यको प्राकट्यधाम पनि इनकी प्रेरणाबाट फेरि भव्य स्वरूपमा प्रकट हुने/भयो छ। स्वामी रामानंदलाई रामोपासनाका इतिहासमा एक युगप्रवर्तक आचार्य मानिन्छ। उनले श्रीसंप्रदायका विशिष्टाद्वैत दर्शन र प्रपतिसिद्धांतलाई आधार बनाएर रामावत संप्रदायको सङ्गठन गरे। श्रीवैष्णवहरुका नारायण मंत्रका स्थानमा रामतारक अथवा षडक्षर राममंत्रलाई सांप्रदायिक दीक्षाको बीजमंत्र मान्यो। बाह्य सदाचारको अपेक्षा साधनामा आंतरिक भावको शुद्धतामा जोर दिए, छुआछूत, ऊंच-नीचको भाव मिटाएर वैष्णव मात्रमा समताको समर्थन गरे। नवधाबाट परा र प्रेमासक्तिलाई श्रेयकर बताया। साथ-साथ सिद्धांतहरुका प्रचारमा परम्परापोषित संस्कृत भाषाको अपेक्षा हिंदी अथवा जनभाषालाई प्रधानता दी। स्वामी रामानंदले प्रस्थानत्रयीमा विशिष्टाद्वैत सिद्धांतनुगुण स्वतन्त्र आनंद भाष्यको रचना गरे तत्त्व एवं आचारबोधको दृष्टिबाट वैष्णवमताब्ज भास्कर, श्रीरामपटल, श्रीरामार्चनापद्धति, श्रीरामरक्षास्त्रोतम जैसी अनेक कालजयी मौलिक ग्रंथहरुको रचना गरे स्वामी रामानंदका द्वारा दियो गई देश-धर्मका प्रति यी अमूल्य सेवाहरुले सबै संप्रदाहरुका वैष्णवहरुका हृदयमा तिनको महत्व स्थापित गरिदिए। भारतका सांप्रदायिक इतिहासमा परस्पर विरोधी सिद्धांतहरु तथा साधना-पद्धतिहरुका अनुयायिहरुका बीच यति लोकप्रियता तिनको पूर्व कुनै संप्रदाय प्रवर्तकलाई प्राप्त न हो सगरे महाराष्ट्रका नाथपंथिहरुले ज्ञानदेवका पिता विट्ठल पंतका गुरूका रूपमा तिनलाई पूजा, अद्वैत मतावलंबिहरुले ज्योतिर्मठका ब्रह्मचारीका रूपमा तिनलाई अपनाया। बाबरीपंथका संतहरुले आफ्नो संप्रदायका प्रवर्तक मानेर तिनको वंदनाको र कबीरका गुरू त ती थिए ही, यस लिे कबीरपंथिहरुमा तिनको आदर स्वाभाविक छ। स्वामी-रामानंदका व्यक्तित्वको यस व्यपाकताको रहस्य, तिनको उदार एवं सारग्राही प्रवृति र समन्वयकारी विचारधारामा निहित छ। निश्चय हीं तिनको विराट व्यक्तित्व एवं व्यापक महत्ताका अनुरूप कतिपय आर्षग्रंथ एवं सन्त-साहित्यमा उल्लिखित तिनको रामावतार हुने वर्णन अक्षरश: प्रमाणित हुन्छ। रामनंद: स्वयं राम: प्रादुर्भूतो महीतले।