"संस्कृत" का संशोधनहरू बिचको अन्तर
Content deleted Content added
पङ्क्ति ३०:
== व्याकरण ==
संस्कृत भाषाको [[व्याकरण]] अत्यन्त परिमार्जित एवं वैज्ञानिक छ। धेरै प्राचीन कालबाट नैं अनेक व्याकरणाचार्हरूले संस्कृत व्याकरणमा धेरै नैं लेखेका छन्। किन्तु [[पाणिनि]]को संस्कृत व्याकरणमा गरिएको कार्य सबैभन्दा प्रसिद्ध छ। उनका [[अष्टाध्यायी]] कुनै पनि भाषाका व्याकरणको सबैभन्दा प्राचीन ग्रन्थ छ। संस्कृतमा [[संज्ञा]], [[सर्वनाम]], [[विशेषण]] र [[क्रिया]]का धेरै प्रकारबाट शब्द-रूप बबनाइन्छन्, जो व्याकरणिक अर्थ प्रदान गर्दछन्। अधिकांश शब्द-रूप मूलशब्दका अन्तमा प्रत्यय लगाएर बबनाइन्छन्। यस प्रकार यो भन्न सकिन्छ कि संस्कृत एक बहिर्मुखी-अन्त-श्लिष्टयोगात्मक भाषा हो। संस्कृतका व्याकरणलाई वागीश शास्त्रीले वैज्ञानिक स्वरूप प्रदान गरेकोछ।
== ध्वनि-तन्त्र र लिपि ==
संस्कृत भारतको धेरै लिपिहरूमा लेखिंदै आएकोछ, तर आधुनिक युगमा '''[[देवनागरी लिपि]]'''का साथ यसको विशेष सम्बन्ध छ। देवनागरी लिपि वास्तवमा संस्कृतका लागि नैं बनेको हो, यस कारण यसमा हरेक चिह्नका लागि एक र केवल एक नैं ध्वनि छ। देवनागरीमा १२ [[स्वर]] र ३४ [[व्यंजन]] छन्। देवनागरीबाट [[रोमन लिपि]]मा [[लिप्यन्तरण]]का लागि दुइ पद्धतीहरू अधिक प्रचलित छन् : IAST र ITRANS. शून्य, एक वा अधिक व्यंजनहरू र एक स्वरका मेलबाट एक [[अक्षर]] बन्दछ।
=== स्वर ===
ये स्वर संस्कृतका लागि दिइएकाछन्।। नेपालीमा यिनको उच्चारण केही भिन्न हुन्छन्।
{|align="center" border="2"
! '''वर्णाक्षर'''||'''“प”का साथ मात्रा'''||'''[[IPA]] उच्चारण'''||"प्"का साथ उच्चारण||'''[[IAST]] समतुल्य'''||'''[[अङ्ग्रेजी भाषा|अङ्ग्रेजी]] समतुल्य''' || नेपालीमा वर्णन
|-align="center"
| अ||प||{{IPA|/ ə /}}||{{IPA|/ pə /}}||a||लघु वा दीर्घ [[:en:Schwa|Schwa]]: जस्तै ''a'', '''a'''bove वा '''a'''go मा||[[मध्य प्रसृत स्वर]]
|-align="center"
| आ||पा||{{IPA|/ α: /}}||{{IPA|/ pα: /}}||ā||दीर्घ [[:en:Open back unrounded vowel|Open back unrounded vowel]]: जस्तै ''a'', f'''a'''ther मा||[[दीर्घ विवृत पश्व प्रसृत स्वर]]
|-align="center"
| इ||पि||{{IPA|/ i /}}||{{IPA|/ pi /}}||i|| लघु [[:en:close front unrounded vowel|close front unrounded vowel]]: जस्तै ''i'', b'''i'''t मा||[[ह्रस्व संवृत अग्र प्रसृत स्वर]]
|-align="center"
| ई||पी||{{IPA|/ i: /}}||{{IPA|/ pi: /}}||ī||दीर्घ [[:en:close front unrounded vowel|close front unrounded vowel]]: जस्तै ''i'', mach'''i'''ne मा||[[दीर्घ संवृत अग्र प्रसृत स्वर]]
|-align="center"
| उ||पु||{{IPA|/ u /}}||{{IPA|/ pu /}}||u|| लघु [[:en:close back rounded vowel|close back rounded vowel]]: जस्तै ''u'', p'''u'''t मा||[[ह्रस्व संवृत पश्व वर्तुल स्वर]]
|-align="center"
| ऊ||पू||{{IPA|/ u: /}}||{{IPA|/ pu: /}}||ū||दीर्घ [[:en:close back rounded vowel|close back rounded vowel]]: जस्तै ''oo'', sch'''oo'''l मा||[[दीर्घ संवृत पश्व वर्तुल स्वर]]
|-align="center"
| ए||पे||{{IPA|/ e: /}}||{{IPA|/ pe: /}}||e||दीर्घ [[:en:close-mid front unrounded vowel|close-mid front unrounded vowel]]: जस्तै ''a'' in g'''a'''me (संयुक्त स्वर छैन) मा||[[दीर्घ अर्धसंवृत अग्र प्रसृत स्वर]]
|-align="center"
| ऐ||पै||{{IPA|/ ai /}}||{{IPA|/ pai /}}||ai||दीर्घ [[:en:diphthong|diphthong]]: जस्तै ''ei'', h'''ei'''ght मा||[[दीर्घ द्विमात्रिक स्वर]]
|-align="center"
| ओ||पो||{{IPA|/ ο: /}}||{{IPA|/ pο: /}}||o||दीर्घ [[:en:close-mid back rounded vowel|close-mid back rounded vowel]]: जस्तै ''o'', t'''o'''ne (संयुक्त स्वर छैन) मा||[[दीर्घ अर्धसंवृत पश्व वर्तुल स्वर]]
|-align="center"
| औ||पौ||{{IPA|/ au /}}||{{IPA|/ pau /}}||au||दीर्घ [[:en:diphthong|diphthong]]: जस्तै ''ou'', h'''ou'''se मा||[[दीर्घ द्विमात्रिक स्वर]]
|-align="center"
|-
|}
संस्कृतमा '''ऐ''' दुइ स्वरहरूको युग्म हुन्छ र "अ-इ" वा "आ-इ"को प्रकार बोलिन्छ। यसै प्रकार '''औ''' "अ-उ" वा "आ-उ"को प्रकार बोलिन्छ।
यसका अतिरिक्त नेपाली र संस्कृतमा यी वर्णाक्षर पनि स्वर मानिन्छन् :
* ऋ -- आधुनिक नेपालीमा "रि"को प्रकार, संस्कृतमा अमेरिकी अङ्ग्रेजी शब्दांश (American English syllabic) / r /को प्रकार
* ॠ -- केवल संस्कृतमा (दीर्घ ऋ)
* ऌ -- केवल संस्कृतमा (syllabic retroflex l)
* ॡ -- केवल संस्कृतमा (दीर्घ ऌ)
* अं -- आधा न्, म्, ङ्, ञ्, ण्का लागि वा स्वरको नासिकीकरण गर्नको लागि
* अँ -- स्वरको नासिकीकरण गर्नका लागि (संस्कृतमा छैन उपयुक्त होता)
* अः -- अघोष "ह्" (निःश्वास)को लागि
=== '''व्यंजन''' ===
जब कुनै स्वर प्रयोग छैन भनें त्यसमा 'अ' मानिन्छ। स्वरका न हुनेलाई [[हलन्त्]] अथवा [[विराम]]बाट दर्शाइन्छ। जस्तै कि क् ख् ग् घ्।
{|border="2"
|align="center" colspan="6"|'''स्पर्श'''
|-
!
![[अल्पप्राण व्यंजन|अल्पप्राण]]<br />[[अघोष व्यंजन|अघोष]]
![[महाप्राण व्यंजन|महाप्राण]]<br />[[अघोष व्यंजन|अघोष]]
![[अल्पप्राण व्यंजन|अल्पप्राण]]<br />[[घोष व्यंजन|घोष]]
![[महाप्राण व्यंजन|महाप्राण]]<br />[[घोष व्यंजन|घोष]]
![[नासिक्य]]
|-align="center"
|[[कण्ठ्य व्यंजन|कण्ठ्य]]
|क {{IPA|/ kə /}}<br />k; अङ्ग्रेजी: s'''k'''ip
|ख {{IPA|/ k<sup>h</sup>ə /}}<br />kh; अङ्ग्रेजी: '''c'''at
|ग {{IPA|/ gə /}}<br />g; अङ्ग्रेजी: '''g'''ame
|घ {{IPA|/ g<sup>ɦ</sup>ə /}}<br />gh; महाप्राण /g/
|ङ {{IPA|/ ŋə /}}<br />n; अङ्ग्रेजी: ri'''ng'''
|-align="center"
|[[तालव्य व्यंजन|तालव्य]]
|च {{IPA|/ cə / ''or'' / tʃə /}}<br />ch; अङ्ग्रेजी: '''ch'''at
|छ {{IPA|/ c<sup>h</sup>ə / ''or'' /tʃ<sup>h</sup>ə/}}<br />chh; महाप्राण /c/
|ज {{IPA|/ ɟə / ''or'' / dʒə /}}<br />j; अङ्ग्रेजी: '''j'''am
|झ {{IPA|/ ɟ<sup>ɦ</sup>ə / ''or'' / dʒ<sup>ɦ</sup>ə /}}<br />jh; महाप्राण {{IPA|/ɟ/}}
|ञ {{IPA|/ ɲə /}}<br />n; अङ्ग्रेजी: fi'''n'''ch
|-align="center"
|[[मूर्धन्य व्यंजन|मूर्धन्य]]
|ट {{IPA|/ ʈə /}}<br />t; अमेरिकी अङ्ग्रेजी:: hur'''t'''ing
|ठ {{IPA|/ ʈ<sup>h</sup>ə /}}<br />th; महाप्राण {{IPA|/ʈ/}}
|ड {{IPA|/ ɖə /}}<br />d; अमेरिकी अङ्ग्रेजी:: mur'''d'''er
|ढ {{IPA|/ ɖ<sup>ɦ</sup>ə /}}<br />dh; महाप्राण {{IPA|/ɖ/}}
|ण {{IPA|/ ɳə /}}<br />n; अमेरिकी अङ्ग्रेजी:: hu'''n'''ter
|-align="center"
|[[दन्त्य व्यंजन|दन्त्य]]
|त {{IPA|/ t̪ə /}}<br />t; स्पैनिश: '''t'''oma'''t'''e
|थ {{IPA|/ t̪<sup>h</sup>ə /}}<br />th; महाप्राण {{IPA|/t̪/}}
|द {{IPA|/ d̪ə /}}<br />d; स्पैनिश: '''d'''on'''d'''e
|ध {{IPA|/ d̪<sup>ɦ</sup>ə /}}<br />dh; महाप्राण {{IPA|/d̪/}}
|न {{IPA|/ nə /}}<br />n; अङ्ग्रेजी: '''n'''ame
|-align="center"
|[[ओष्ठ्य व्यंजन|ओष्ठ्य]]
|प {{IPA|/ pə /}}<br />p; अङ्ग्रेजी: s'''p'''in
|फ {{IPA|/ p<sup>h</sup>ə /}}<br />ph; अङ्ग्रेजी: '''p'''it
|ब {{IPA|/ bə /}}<br />b; अङ्ग्रेजी: '''b'''one
|भ {{IPA|/ b<sup>ɦ</sup>ə /}}<br />bh; महाप्राण /b/
|म {{IPA|/ mə /}}<br />m; अङ्ग्रेजी: '''m'''ine
|-
|}
{|border="2"
|align="center" colspan="5"|'''स्पर्शरहित'''
|-
!
![[तालव्य व्यंजन|तालव्य]]
![[मूर्धन्य व्यंजन|मूर्धन्य]]
![[दन्त्य व्यंजन|दन्त्य]]/<br />[[वर्त्स्य व्यंजन|वर्त्स्य]]
![[कण्ठ्य व्यंजन|कण्ठोष्ठ्य]]/<br />[[काकल्य व्यंजन|काकल्य]]
|-align="center"
|[[अन्तस्थ]]
|य {{IPA|/ jə /}}<br />y; अङ्ग्रेजी: '''y'''ou
|र {{IPA|/ rə /}}<br />r; स्कटिश अङ्ग्रेजी: t'''r'''ip
|ल {{IPA|/ lə /}}<br />l; अङ्ग्रेजी: '''l'''ove
|व {{IPA|/ ʋə /}}<br />v; अङ्ग्रेजी: '''v'''ase
|-align="center"
|[[ऊष्म व्यंजन|ऊष्म]]/<br />[[संघर्षी व्यंजन|संघर्षी]]
|श {{IPA|/ ʃə /}}<br />sh; अङ्ग्रेजी: '''sh'''ip
|ष {{IPA|/ ʂə /}}<br />sh; मूर्धन्य {{IPA|/ʃ/}}
|स {{IPA|/ sə /}}<br />s; अङ्ग्रेजी: '''s'''ame
|ह {{IPA|/ ɦə / or / hə /}}<br />h; अङ्ग्रेजी: be'''h'''ind
|-
|}
नोट गर्नुहोस् :
* यिनमाबाट ळ (मूर्धन्य पार्विक अन्तस्थ) एक अतिरिक्त वयंजन छ जसको प्रयोग नेपालीमा हुँदैन। मराठी र वैदिक संस्कृतमा यसको प्रयोग गरिन्छ।
* संस्कृतमा [[ष|'''ष'''को उच्चारण]] यस्ता हुन्थ्यो : जिब्रोको नोंकलाई मूर्धा (मुखको छाना)को ओर उठाएर '''श''' जैसी आवाज गर्नु। शुक्ल [[यजुर्वेद]]को माध्यंदिनि शाखामा ''केही वाक्यहरू''मा '''ष'''को उच्चारण '''ख'''को प्रकार गर्नु मान्य थियो। आधुनिक नेपालीमा '''ष'''को उच्चारण पूर्ण प्रकार '''श'''को प्रकार हुन्छ।
* नेपालीमा '''ण'''को उच्चारण अधिकतर '''डँ'''को प्रकार हुन्छ, अथवा कि जिब्रो मुखको छानालाई एक जोरदार ठोकर मार्दछ। नेपालीमा '''क्षणिक''' र '''क्शडिंक'''मा कुनै अंतर छैन, परन्तु संस्कृतमा णको उच्चारण '''न''' जस्तै हुन्थ्यो, अंतर केवल यति मात्र कि जिब्रो '''ण'''का समय मुखको छानालाई कोमलतासाथ छुँदछ।
==सन्दर्भ सामग्रीहरू==
| |||