"धनञ्जय गोत्र" का संशोधनहरू बिचको अन्तर

कुनै सम्पादन सारांश छैन
कुनै सम्पादन सारांश छैन
पङ्क्ति १:
 
{{lead too short|date=अप्रिल २०१६}}
{{notability|date=अप्रिल २०१६}}
'''धनञ्जय गोत्र'''
 
''''धनञ्जय गोत्र''' हिन्दू वैदिक ऋषि परम्परा अनुसारको एउटा गोत्र हो । धनञ्जय गोत्रभित्र रिजाल, हुमागाँई, मरासिनी, भुसाल, भण्डारी ( भुसाल), बस्याल, बस्नेत, खुलाल बुढाथोकी, गुरागाँई, खुलाल थापा, वयल, बुडथापा (कुँवर), बखरेल, पंगेनी,धमला (धमौली), ढाँट, डुम्रे,घोडासैनी, गौरीपिप्पली, कुकुरकाटे, ओखरेल र पकुवाल आदि थरहरू रहेका छन् । धनञ्जय गोत्रीय मरासिनीहरु रिजाल थरसंग सम्बन्धित छन् ।'''
<big>'धनञ्जय गोत्रीय मरासिनीको चिनारी</big>
<big>काशीनाथ मरासिनी मरेङ, ८ आँपकाटे, अर्घाखाँची, हाल काठमाडौं ।</big>
<br />
१. विषय प्रवेश
 
मानवले यस संसारमा जन्म लिएपछि सर्वप्रथम आफूलाई नै चिन्‍‍नुपर्दछ । म को हुँ ? कहाँबाट आएको हुँ ? मेरा पिता, माता र पुर्खाको हुन् ? मेरो जाति, धर्म, देश र राष्ट्रियता कुन हो ? आदि विषय जान्‍नुपर्दछ । यी विषयको जानकारीपछि आफ्नो सनातन धर्म र परम्परा बारेमा जानकारी पाउन सकिन्छ । स‌ंक्षेपमा आफ्नो परिचय भनेको आफू जन्मेको स्थान, जाति, धर्म, वर्ण र गोत्र-प्रवरसमेतको परिचय नै सक्कली परिचय हो । हामी वैदिक सनातन धर्मका अनुयायी हिन्दू आर्यजाति हौं । यथार्थमा हामी मन्‍‍त्रद्रष्टा ऋषिका सन्तान हौं । हामीलाई आफ्नो गोत्र र प्रवरको यथार्थ जानकारी नहुँदा आफ्नो गौरवमय पुर्खाको सही परिचय दिन सकिरहेका छैनौं । पूर्वीय दर्शनका वेद, उपवेद, उपनिषद् र पुराण आदिले ब्रह्माण्ड, पृथ्वी र मानवको सृष्टि तथा सृष्टिदेखिका प्रमुख घटनालाई निकै सुन्दररूपमा वर्णन गरेका छन् । विभिन्‍न पुराण - ब्रह्मपुराण, पद्मपुराण, विष्णुपुराण, वायुपुराण (शिवपुराण), भागवत‍‍्पुराण, (देवीभागव‍त‍‍्) नारदपुराण, मार्कण्डेयपुराण, अग्‍निपुराण, भविष्यपुराण, ब्रह्मवैवर्तपुराण, लिङ्गपुराण, वराहपुराण, स्कन्दपुराण, वामनपुराण, कूर्मपुराण, मत्स्यपुराण, गरूड़पुराण र ब्रह्माण्डपुराणमा विभिन्‍‍न कल्प, मन्वन्तर, युगका प्रमुख देवी, देवता, ऋषि, प्राचीन राजवंशका वृत्तान्त, तीर्थको माहात्म्य आदिका बारेमा बिस्तारपूर्वक व्याख्या गरिएको छ । हिन्‍दू धार्मिक ग्रन्थहरू पूर्वज ऋषिमुनिले मानव कल्याणका लागि रचना गरेका अमूल्य निधि हुन् । प्रस्तुत लेखमा सृष्टि र मानवको उत्पत्ति बारे पूर्वीय र पश्चिमी दर्शनमा उल्लिखित छोटो प्रसङ्गसहित मानव जातिका प्राचीन पुर्खाको संक्षिप्त जानकारी गराउने प्रयास गरिएको छ ।
<br />
 
२. सृष्टिसम्बन्धी पूर्वीय दर्शनको धारणा
पङ्क्ति १९:
 
विराटपुरूषले ब्रह्माण्ड सञ्चालनका लागि प्राकृतिक नियम बनाउनुभएको छ । उहाँबाट प्रतिपादित प्राकृतिक नियमलाई सूर्य, चन्द्र, पृथ्वी, विभिन्‍‍न ग्रह, वायु, आकाश, समय, पानी, अग्‍नि, वनस्पति र प्राणी जगत् सबैले अनिवार्यरूपमा पालन गरिरहेका छन् । उदाहरणका लागि सूर्यले प्रकाश र ताप नदिने, चन्द्रमाले शीतलता नदिने, वायुले वर्षा नदिने, पृथ्वीले वनस्पतिलाई ऊर्वर शक्ति तथा प्राणी जगत‍्लाई आश्रय नदिने हो भने सृष्टि सञ्चालन हुन सक्दैन । तसर्थ प्राकृतिक नियम Natural Law लाई पूर्वीय दर्शनले ईश्वरीय कानूनकारूपमा वर्णन गरेको छ । पूर्वीय दर्शनमा विराटपुरूषलाई नै पृथ्वी र मानव जातिको उत्पत्ति र सृष्टिको मूल स्रोत बताइएको छ। सृष्टिको प्रारम्भिक अवस्थामा यो भू-धरातल जलमय शून्य अवस्थामा रहनेहुँदा सर्वप्रथम प्राणीजगत‍्को उत्पत्ति जलबाट भएको छ । यस तथ्यलाई पूर्वीय दर्शन र भौतिक विज्ञान दुवैले स्वीकारेका छन् । सत्ययुगमा भगवान‍्को अवतार पनि माछा, कछुवा र जनावरकारूपमा भएको वर्णन पुराणहरूमा गरिएको छ ।
<br />
 
२.१ ब्रह्माण्ड, पृथ्वी र को उत्पत्तिसम्बन्धी पाश्चात्य दर्शनको धारणा
Line २४ ⟶ २५:
२.१.१.ब्रह्माण्ड- हाम्रो पृथ्वी, विभिन्‍‍न ग्रह, सूर्यमण्डल (Solar System), सूर्यमण्डल रहेको आकाशगंगा (Milky Way Galaxy),असङ्ख्य तारामण्डल (Galaxy), आकाश र अन्तरिक्ष (Space) आदि रहेको वा अटेको ठाउँ नै ब्रह्माण्ड (Universe) हो । ब्रह्माण्डको उत्पत्ति बुझ्‍न ब्रह्माण्डसँग सम्बन्धित केही तथ्य जान्‍नुपर्दछ। ब्रह्माण्डको विषयमा जति बुझ्दै गयो त्यति नै कल्पना गर्न नसकिने रहस्य उत्पन्‍न हुन्छन् । विशाल ब्रह्माण्डमा सूर्यभन्दा अर्बौं गुणा ठूला ग्यास र धुलाकाकण मिसिएका अजङ्गका आँधीबेहरीयुक्त बादलका असङ्ख्य समूह रहेका छन् । अर्बौं असङ्ख्य ग्यालेक्सि अटाउने ब्रह्माण्ड कत्रो होला ? कल्पना गर्न निकै गाह्रो छ । हजारौं वर्षको अन्तरालमा आफ्नो जीवन समर्पण गरी सयौं दार्शनिक र वैज्ञानिकले गरेको अनुसन्धानबाट ब्रह्माण्ड अनन्त, असङ्ख्य, अकल्पनीय र निकै रहस्यमय रूपमा रहेको निष्कर्ष निकालेका छन् । बैज्ञानिककाअनुसार वर्तमान समयभन्दा करिब चौध अर्ब वर्ष पहिलेसम्म ब्रह्माण्ड कुनै एक बिन्द‍‍‍ुमा एकदम खाँदिएर सानो अवस्थामा रहेको थियो । वर्तमान समयमा ब्रह्माण्ड द्रूतगतिमा फैलिरहेको छ । केही समय अगाडिसम्म ब्रह्माण्ड निराकार रहेको विश्वास गरिएको थियो तर नयाँ अनुसन्धानबाट निराकार नभई कालो शक्ति (Black Energy) ले बनेको पत्ता लागेको छ । कालो शक्ति (Black Energy) भित्र पनि आकाशगंगा ग्यालेक्सि जस्ता अर्बौं ग्यालेक्सि छन् । ग्यालेक्सिहरूबीच एकआपसमा सम्बन्ध रहेको हुन्छ । सूर्यलगायतका एक खरबजति ताराको विशाल समूह भएको हाम्रो आकाशगंगा (Milky Way) पनि त्यस्तै, ग्यालेक्सिमध्ये एक हो । ग्यालेक्सिभित्र नयाँ तारा र ग्रह बन्‍‍ने तथा विलय हुने क्रम पनि निरन्तर चलिरहेको हुन्छ।
<br />
२.१.२. आकाशगंगा (Milky Way Galaxy)
अन्तरिक्षमा रहेका आकाशगंगालाई ग्यालेक्सि भनिन्छ । आकाशगंगा असङ्ख्य छन् । आकाशगंगा आकारका दृष्टिले पनि फरक-फरक छन् । वैज्ञानिककाअनुसार हाम्रो आकाशगंगा नजिक एण्ड्रोमेडा (Andromeda) सहित ३० वटा ग्यालेक्सि रहेका छन् । सौर्य परिवारबाहिर वैज्ञानिकहरूले हालसम्म १७ सय ग्रह र गोलाकार र फुटाइएका ढुंगा जस्ता कैँयौं पिण्डहरू पत्ता लगाएका छन् । तारा र ग्रह, ग्यालेक्सि बन्‍‍ने क्रममा घुमिरहँदा, बीचमा खाली भाग रहन्छ त्यसलाई कालो प्वाल (Black Hole) भनिन्छ । कालो प्वालकोबीचमा पनि विभिन्‍न पदार्थ खाँदिएर रहेका छन् । पृथ्वीको उत्पत्ति जान्‍न, आकाश, अन्तरिक्ष, गुरूत्वाकर्षण, सौर्यपरिवार, तारा र ग्रहका बारेमा पनि बुझ्‍न जरूरी हुन्छ ।
 
<br />
२.१.३. आकाश, अन्तरिक्ष र गुरूत्वाकर्षण (Sky, Space and Gravitation)
 
पृथ्वीमाथि केही सतहसम्म हावा रहेको हुन्छ । हावा रहने ठाउँसम्मको खाली भागलाई आकाश Sky भनिन्छ । आकाशभन्दा माथि आकाशीय पिण्ड तथा ग्यालेक्सिबीचको सम्पूर्ण खाली भागलाई अन्तरिक्ष Space भनिन्छ । सम्पूर्ण अन्तरिक्ष र ग्यालेक्सिलाई ब्रह्माण्ड Universe भनिन्छ । हरेक आकाशीय पिण्डमा अन्य बस्तुलाई आफूतर्फ तान्‍ने शक्ति हुन्छ यसलाई गुरूत्वाकर्षण Gravitation भनिन्छ । पिण्डको गुरूत्वाकर्षण शक्ति त्यसको आकार, घनत्व, दुरी, घुम्‍ने कोण र गतिमा भरपर्दछ । अन्तरिक्षमा ठाउँ र दुरी हेरी गुरूत्वाकर्षण शक्ति कम, बेसी वा शून्य हुन्छ । यसैकारण गुरूत्वाकर्षण शून्य भएको स्थानमा अन्तरिक्ष अनुसन्धानका लागि पठाइएका उपकरण, अन्तरिक्ष यान, क्यमरा वा विभिन्‍‍न स्याटलाइट अडिएका हुन्छन् ।
<br />
 
२.१.४. सूर्य, तारा र ग्रहको उत्पत्ति
Line ३६ ⟶ ४०:
आकाशगंगामा रहेका तारामध्ये सबैभन्दा चम्किलो तारालाई सूर्य भनिन्छ । खगोलविद्काअनुसार सूर्यको उत्पत्ति नेबुला नामक बादलबाट भएको हो । ब्रह्माण्डमा रहेका असङ्ख्य बादलमध्ये नेबुला नामक बादल अगाडि बढ्दै जादा आफ्नो तौल आफै धान्‍न नसकीबीचमा भित्रतर्फ भासिएर बाटुलो घेरामा भुमरी जस्तै घुम्‍न थाल्यो । यसरी घुम्दै गर्दा बल्ने ग्यास लगायतका तत्वहरू एकत्रित भई उक्त भुमरीकोबीचमा एउटा बलेको आगोको डल्लो उत्पन्न भयो । त्यसपछि उक्त डल्लोमाथि सो बादलका बाँकी रहेका धुलाकाकण, ग्यास आदिको वर्षा भैरह्यो । यसरी बल्ने ग्यासलगायत अन्य पदार्थ थुप्रिदै जाँदा सूर्यको आकारमा वृद्धि भयो । अन्य ठोस पदार्थबाट विभिन्‍‍न प्रकारका ग्रह, विभिन्‍‍न आकारका साना छुद्रग्रह (Asteroid), पुच्छ्रेतारा (Comet), उल्का (Meteor) आदि उत्पन्‍न भए ।
सूर्य, पृथ्वीबाट करिब १४ करोड ८८ लाख कि.मी. टाढा रहेको छ । सूर्यको परिधि ४,३६६,८१३ कि.मी.छ । यसको उत्पत्ति करिब ४.५६ अरव वर्ष पहिले भएको वैज्ञानिकहरूले अनुमान गरेका छन् । सूर्यको प्रकाश पृथ्वीमा आइपुग्‍‍न ८ मिनेट ३ सेकेण्ड लाग्छ । सम्पूर्ण सौर्य परिवारको ९८% मास भएको सूर्य, पृथ्वीभन्दा ३ लाख ३३ हजार गुणा गरूङ्गो छ भने यसमा १० लाख पृथ्वीको मास अट्न सक्छ । खगोलशास्‍‍त्रीले सूर्यको आयु ४ अर्ब ३२ करोड वर्ष रहेको अनुमान गरेका छन् । सूर्यमा ९२% हाइड्रोजन, ७% हिलियम र १% अन्य ग्यास रहेको छ । यसको सतहको ताप करिब १० हजार डिग्री फरेनहाइट छ भने भित्री भागमा २ करोड ७० लाख डिग्रीसम्म ताप छ । सूर्यले प्रत्येक सेकेन्डमा ४० लाख टन हाइड्रोजनलाई ताप शक्तिमा बदल्छ । सूर्यलाई परिक्रमा गर्ने अन्य निश्चित आकारका पृथ्वी लागायतका अन्य आकाशीय पिण्डलाई ग्रह भनिन्छ । सूर्यबाट नजिकदेखि टाढाको दुरीमा क्रमशः बुध (Mercury), शुक्र (Venus), पृथ्वी (Earth), मङ्गल (Mars) बृहस्पति (Jupiter), शनि (Saturn), अरूण (Uranus), बरूण (Neptune) रहेका छन् । सन् २००६ मा यम (pluto) नामक ग्रह विलय भएकोले हाल सौर्य परिवारमा आठ ग्रह रहेका छन् । हालसम्म विज्ञान सौर्यमण्डलका केही ग्रहसम्म मात्र पुग्‍‍नसकेको छ । सौर्यमण्डल, अनन्त ब्रह्माण्डको एउटा सानो पिण्ड मात्र हो । सौर्यमण्डलका बुध, शुक्र, पृथ्वी, मङ्गल, बृहस्पति, शनिश्चर, अरूण, वरूण र यम ग्रहलाई सबै हिन्दूले नौ ग्रहकारूपमा पूजा गर्दछन् ।
 
सौर्य परिवारमा ग्रहहरूको अवस्थिति
 
बुध ग्रह, सूर्यबाट सबैभन्दा नजिक ५७,९१०,००० कि.मी.को दूरीमा रहेको अत्यधिक तातो ग्रह हो । यस ग्रहमा हावापानी छैन । यसले ८८ दिनमा सूर्यको परिक्रमा गर्दछ । शुक्रग्रह एकदम तातो र चम्किलो बादलले ढाकेको बिषालु ग्यासले बनेको छ । अनौंठो कुरा के छ भने अरू सबै ग्रहहरू घडीको दिशामा घुम्छन् भने शुक्र त्यसको ठीक उल्टो दिशामा घुम्छ। मङ्गल ग्रह चिसो छ, यो रातो धुलाका कणले ढाकिएको छ । यसग्रहमा ठूला ज्वालामुखी, डाँडाकाँडा, उपत्यका र ठूलाठूला खाडल देखिएका छन् । यसको गुरूत्वाकर्षण शक्ति अन्य ग्रहको तुलनामा कम छ । यसग्रहमा पानीको संभावना भएको अनुमान गरिएकोले मानव बस्ती बसाल्न सकिँन्छ, सकिँदैन भन्‍ने विषयमा अमेरिकी अन्तरिक्ष अनुसन्धान केन्द्र नासाले अध्ययन गरिरहेको छ । बृहस्पति सबभन्दा ठूलो ग्रह हो । यसमा प्राय: हाइड्रोजन र हिलियम ग्यास रहेको छ । यसको गुरूत्वाकर्षण बढी छ, यसको वरिपरीको घेरा पातलो छ । शनिग्रह पनि ग्यासले भरिएको छ, यसमा बरफको घेरा छ । अरूणग्रह सूर्यबाट ४,५०३,०००,००० कि.मी. टाढा रहेको छ । यो अलि बढी नै ढल्केको छ, त्यसैले यसमा ऋतु परिवर्तन हुन २० वर्ष लाग्दछ । यम, सूर्यबाट सबभन्दा टाढा र चिसो ग्रहकारूपमा रहेको थियो । यसलाई सूर्यको परिक्रमा गर्न १६५ वर्ष लाग्दथ्यो । सन् २००६ मा यो ग्रह विलय भैसकेको छ । अब संक्षेपमा चन्द्रमा र पृथ्वीको उत्पत्ति कसरी भएको हो भन्‍ने वैज्ञानिक धारणा पनि बुझौं ।
 
<br />
२.१.५.चन्द्रमा र पृथ्वीको उत्पत्ति
 
वैज्ञानिककाअनुसार पृथ्वी र चन्द्रमाको उत्पत्ति पनि सूर्यको उत्पत्तिपछि करिब ४.५४ अर्ब वर्ष पहिले भएको अनुमान गरिएको छ । चन्द्रमा, सौर्य परिवारको पाँचौ सबैभन्दा ठूलो, पृथ्वीको एकमात्र उपग्रह हो । चन्द्रमाले २७ दिन ७ घण्टा ४३ मिनेट १ सेकेण्डमा पृथ्वीको परिक्रमा गर्दछ । यो पृथ्वीबाट ३८४,४०३ कि.मि.को दुरीमा रहेको छ । यसको परिधि १०,९१७ कि. मी. छ । चन्द्रमाको प्रकाश पृथ्वीमा आउन १.३ मिनेट लाग्दछ । अमेरिकी अन्तरिक्ष यात्री निल आर्मस्टांग र एडविन आल्ड्रिनले २० जुलाई १९६९ मा अपोलो-११ नामक अन्तरिक्ष यानद्वारा सर्वप्रथम चन्द्र धरातलमा प्रथम मानव पाइला टेकेका थिए । पृथ्वी, सौर्यमण्डलको तेस्रो ठूलो ग्रह हो । पृथ्वीको परिधि ४०,०७५ कि.मी.छ । पृथ्वीले ३६५ दिन ५ घण्टा ४८ मिनेट ४५.५१ सेकेण्डमा सूर्यको एकपटक परिक्रमा गर्दछ । प्रारम्भिक अवस्थामा पृथ्वी सूर्यबाट टुक्रिएर अाउदा धुलो र ग्यासयुक्त आगोको डल्लो जस्तै तातो थियो । त्यसपछि अर्बौं वर्षसम्म पृथ्वीमा विभिन्‍‍न प्रकारका ज्वालामुखी विष्फोटन, संयोजन तथा विखण्डनका शृङ्खला सुरूभए । सूर्यबाट टुक्रिएको अर्बौं वर्षकोअन्तरालपछि पृथ्वी चिसिँदै गएपछि हावापानी तथा वातावरणमा परिवर्तन आई जीवको विकासक्रम सुरूआत भएको वैज्ञानिकहरूले बताएका छन् । सौर्यमण्डलका ग्रहमध्ये पृथ्वी, सूर्यबाट न त धेरै नजिक छ, न धेरै टाढा, न त धेरै तातो न धेरै चिसो भएकोले यस ग्रहमा मानवसहित सबै प्राणी उत्पत्ति र विकास भएको छ ।
<br />
 
२.१.६ जीवहरूको विकास
Line ५० ⟶ ५३:
भू-वैज्ञानिकले आजभन्दा ४३.८ देखि ५०.५ करोड वर्ष पहिले समुद्रमा सामुद्रिक जीवको विकासक्रम प्रारम्भ भएको बताएका छन् । त्यसैगरी, जलचर प्राणीको विकास २४.५ देखि २८.६ करोड वर्ष पहिले भएको थियो भने वन मानिसको विकास २.४ देखि ३.७ करोड वर्ष पहिले भएको थियो । भू-वैज्ञानिककाअनुसार आधुनिक मानवको विकास भने १० करोड वर्ष पहिले भएको थियो । पूर्वीय दर्शनका आधारमा ज्योतिषशास्‍‍त्रीले सृष्टिको प्रारम्भ आजभन्दा (वि.सं. २०७३ साल) करिब १ अर्ब ९५ करोड ५८ लाख ८५ हजार ११७ वर्ष पहिले भएको अनुमान गरेका छन् । तर युगमानका हिसाबले पृथ्वीको उत्पत्ति १२ करोड वर्ष पहिले भएको मानिएको छ । यसप्रकार पृथ्वीको उत्पत्ति करोडौं वर्ष वा अर्बौं वर्ष पहिले भएको हो ? भूतकालमा पृथ्वी समुद्रमा डुबेको थियो, थिएन ? प्राणीहरू विकासवादी सिद्धान्तअनुसार बिस्तारै विकास भएका हुन् वा ईश्वरीय सृष्टि हुन् ? ब्रह्माण्डको उत्पत्ति विज्ञानले भने जस्तै भएको हो वा पुराणहरूले बताएअनुसार भएको हो ? के ब्रह्माण अनन्त छ ? के आइन्स्टाइनको रिलेटिभिटी सिद्धान्त ठीक छ ? भन्‍ने विषयमा वर्तमान समयसम्म पूर्वीय दर्शन र आधुनिक वैज्ञानिकबीच मतभेद रहेका छन् । यी मदभेद आगामी धेरै समयसम्म कायम रहनेछन् ।
 
<br />
३. विभिन्‍‍न कल्प,मन्वन्तर,मनु र युगको प्रसङ्ग
 
पूर्वीय दर्शनमा सृष्टि र विकासको समय गणनाका लागि कल्प शब्द वैदिक कालदेखि प्रयोगमा आएको पाइन्छ। कल्प, सनातन हिन्दू धर्ममा धेरै लामो समयचक्रलाई मापन गर्ने प्रसिद्ध मापदण्ड हो । पूर्वीय दर्शनमा धेरै लामो समयलाई विभिन्‍‍न कल्पमा विभाजन गरी मापन गरिन्छ । ब्रह्माको एकदिन बराबरको समयलाई कल्प भनिन्छ । ब्रह्माको प्रत्येक दिनको समाप्तिपछि प्रलय हुन्छ । ब्रह्माजीको रात्रिकालको समयनै प्रलय हो । प्रलयको समय पनि ब्रह्माजीको दिन जस्तै लामो हुन्छ । रात बितेपछि ब्रह्माजीले पुनः नयाँ सृष्टि आरम्भ गर्नुहुन्छ । कल्प, महायुग र युगहरू पनि दिनरात जस्तै निरन्तररूपमा चलिरहेका हुन्छन् भनी विष्णुपुराणमा बताइएको छ । विष्णुपुराणमा कल्प र युगहरूको समय निर्धारण कसरी गरिएको छ ? छोटो चर्चा गरौं ।
 
<br />
३.१ कल्पको मापन विधि
 
मनुष्यलोकमा आजको सूर्योदयदेखि भोलि बिहानको सूर्योदयसम्मको अवधिलाई एकदिन अर्थात् २४ घण्टा वा ६० घडी मानिन्छ । ३० दिनको १ महिना हुन्छ । १ महिनामा दुईवटा चन्द्र पक्ष हुन्छन् । २ महिनाको एउटा ऋतु हुन्छ । ३ ऋतुको १ अयन हुन्छ । ६ ऋतु, २ अयन, १२ महिना अर्थात् ३६५ दिनलाई १ सौर्य वर्ष भनिन्छ । प्रत्येक युगमा मानिसको आयु फरक-फरक रहेको छ । सत्ययुगमा मानिसको आयु निकै लामो अर्थात् १ लाख वर्ष रहेको थियो भने द्वापर युगमा १० हजार वर्ष र त्रेतायुगमा १ हजार वर्षको थियो । वर्तमान कलियुगमा मानवको आयु सामान्यतया १ सय वर्ष मानिएको छ । समय मापनका लागि पितृ र देवताको आयु १०० वर्ष निर्धारण गरिएको छ । तर मानव, पितृ तथा देवताको समयमा ठूलो अन्तर छ । मानवको १५ दिन पितृको १ दिन हुन्छ । त्यसैगरी, मानवको ३६० दिन देवताको १ दिन हुन्छ । पितृको आयु १०० पितृ वर्ष अर्थात् १५०० मानव वर्ष बराबर हुन्छ । देवताको आयु १०० दिव्य वर्ष अर्थात् ३६००० मानव वर्ष बराबर हुन्छ । ३६० मानव वर्षको १ दिव्य वर्ष हुन्छ । १२ हजार दिव्य वर्षको १ चतुर्युग हुन्छ। सत्य, त्रेता, द्वापर र कलीको संयुक्त अवधि अर्थात् ४३ लाख २० हजार वर्षलाई १ महायुग भनिन्छ । यस्ता १ हजार महायुगको समय नै एउटा कल्प हो । यही कल्प नै ब्रह्माजीको १ दिन हो । ब्रह्माजीको रात्रिकालबाहेकको १ दिन, मानवनको ४ अर्ब ३२ करोड वर्ष बराबर हुन्छ भने रात्रिकालसहितको समयावधि ८ अर्ब ६४ करोड बराबर हुन्छ । ब्रह्माको १ दिनलाई १० हजार भागमा विभाजन गरिएको छ, यसलाई चरण भनिन्छ । ब्रह्माको १ दिनमा १४ इन्द्रको आयु सकिएको हुन्छ । १ कल्पमा १ हजार महायुग, १४ मन्वन्तर, १४ मनु र २ वटा परार्ध हुन्छन् । सौर्यमासको १ महिनामा ३० दिन हुन्छन् भने ब्रह्माको १ महिनामा ३० वटा कल्प हुन्छन्, कल्पको नाम यसप्रकार उल्लेख गरिएको छ- श्वेतवाराह, नीललोहित, वामदेव, रथन्तर, रौरव, प्राण, वृहत्कल्प, कन्दर्प, सत्य, ईशास, व्यान, सारस्वत, उदान, गरूड, कूर्म, नारसिंह, समान, आग्‍नेय, सोम, मानव, पुमान, वैकुण्ठ, लक्ष्मी, सावित्री, घोर, वाराह, वैराज, गौरी, महेश्वर र पितृ । यसप्रकार हिन्दू मापन विधिमा कल्प भनेको धेरै लामो समयचक्र हो । कल्पसम्बन्धी मापन विधिलाई भौतिक विज्ञानलेसमेत मान्यता प्रदान गरेको छ ।
<br />
 
३.२विभिन्‍‍न युगको गणना विधि
Line ६२ ⟶ ६८:
युग भनेको पूर्व निर्धारित वर्षलाई मापन गर्ने सानो इकाइ हो । एक महायुग अर्थात् ४३ लाख २० हजार वर्षको दशांसलाई चार, तीन, दुई र एकले गुणा गर्दा आउने संख्यालाई क्रमशः सत्य, त्रेता, द्वापर र कलियुगमा विभाजन गरिन्छ । वर्तमान कलियुग वि.सं. २०७३ सालसम्म ५११७ वर्ष बितिसकेको छ । कलियुगको समय सीमा ४,३२,००० वर्ष बताइएको छ भने कलियुगको समयभन्दा द्वापर, त्रेता र सत्ययुगको समय क्रमशः दुई, तीन र चार गुणा ठूलो छ । त्यसैले द्वापरयुगको समय ८,६४,००० वर्ष, त्रेतायुगको समय १२,९६,००० वर्ष र सत्ययुगको समय १७,२८,००० वर्ष निर्धारण गरिएको छ । श्रीमद्भागवत महापुराणमा मर्यादा पुरूषोत्तम भगवान् श्रीरामको राज्यकालपछि त्रेतायुग समाप्ति भई द्वापरयुग प्रारम्भ भएको र राजा परीक्षितको समयदेखि वर्तमान कलियुग प्रारम्भ भएको बताइएको छ ।
 
<br />
३.३ ब्रह्मा, विष्णु र महेश्वरको आयु
 
वर्तमान ब्रह्माजीको १ सय वर्षको आयुमध्ये आधा उमेर बितिसकेको छ । अहिले ब्रह्माजीको ५१ वर्षको पहिलो कल्प चलिरहेको छ । यस कल्पमा २७ चतुर्युग बितिसकेका छन् । अब कल्पना गरौँ ब्रह्माजीको एकदिनलाई एउटा कल्प मान्दा ५१ वर्षमा कति कल्प, मन्वन्तर र युग बिते होलान् ? यसको गणना धेरै लामो हुन्छ । हिन्दू मापन विधिअनुसार सृष्टिकर्ता ब्रह्माजीको जन्म र मृत्युसम्बन्धी समय पनि निर्धारण गरिएको छ । वर्तमान ब्रह्माजीको जन्म आजभन्दा (विक्रम सम्बत् २०७३ साल) १५ नील, ५५ खरब, २१ अर्ब, ९७ करोड, १९ लाख, ६१ हजार, ६ सय १९ वर्ष पहिले भएको अनुमान छ । ब्रह्माजीको आयु मानव वर्षको ३१ नील, १० खरब, ४० अर्ब वर्ष बराबर हुन आउछ । यसपछि ब्रह्माजीको मृत्यु हुन्छ र अर्को ब्रह्माको जन्म हुन्छ । त्यस्तै, भगवान् विष्णु र शिवको आयु पनि निर्धारण गरिएको छ । ब्रह्माको एक वर्ष विष्णुको एक दिन हुन्छ भने विष्णुको एक वर्ष शिवको एक दिन हुन्छ । पौराणिक हिसाबअनुसार विष्णुको आयु मानवको ५५ पद्म ९८ नील ७२ खरब वर्ष र शिवको आयु २०१ शङ्ख ५५ पद्म ३९ नील २० खरब वर्ष बराबर हुन्छ । यसप्रकार परब्रह्म विराटपुरूषले सृष्टि गर्नु भएको चराचर जगत‍्सहित सबै लोक, ग्रह र देवगण आ-आफ्नो आयु सकिएपछि समाप्त हुन्छन् तर एकमात्र सृष्टिकर्ता परब्रह्म परमात्मा भने अक्षय,अनन्त र अविनाशी हुनुहुन्छ ।
 
<br />
३.४ मनु तथा मन्वन्तर
 
Line ७१ ⟶ ७९:
मनु चौध छन् । वराहपुराणमा चौध मनुको नाम यसप्रकार बताइएको छ-स्वयंभुव, स्वारोचिष, उत्तम, तामाश, रैवतक, चाक्षुष, वैवस्वत, सावर्णि, दक्षसावर्णि, ब्रह्मसावर्णि, धर्मसावर्णि, रूद्रसावर्णि, देवसावर्णि र ईन्द्रसावर्णि । वर्तमान कल्पमा ६ वटा मनु-स्वयंभुव, स्वारोचिष, उत्तम, तामाश, रैवतक, चाक्षुषले भोगगरिसकेका छन् । समयचक्रअनुसार अहिले श्वेतवराह कल्पको वैवस्वत मन्वन्तरको द्वितीय परार्धको २८‌‍‍‌‍औं कलियुगको प्रथम चरण चलिरहेको छ । यही नै हाम्रो वर्तमान हो । वर्तमान मनु वैवस्वत हुन् । यी मनु यस कल्पका सातौं नम्बरका मनु हुन् । मन्वन्तर भनेको मनुले भोग गर्ने समय हो । ७१ चतुर्युगको १ मन्वन्तर हुन्छ अर्थात् सत्य, त्रेता, द्वापर र कलियुग ७१ पटक घुम्दा एउटा मनुको समय सकिन्छ । एउटा मनुले ३० करोड, ६७ लाख, २० हजार सौर्य वर्ष बराबर भोग गर्दछ । प्रत्येक मन्वन्तरपछि सन्ध्याकाल आउछ, सन्ध्याकालको समय सत्ययुग बराबर १७ लाख २८ हजार वर्ष हुन्छ । मनुसहित मन्वन्तरको रात्रिकाल १५ वटा हुन्छन् । मन्वन्तर पनि भूत, वर्तमान र भविष्यगरी तीन कालखण्डमा घुमिरहन्छन् ।
 
<br />
३.५ वर्तमान मानव जातिका प्रथम पुर्खा
 
पुराणहरूमा बताइएअनुसार वैवस्वत मनु वर्तमान मानव जातिका आदिम पुर्खा अर्थात् प्रथम पुरूष हुन् । वैवस्वत मनु, ब्रह्माजीका मानसपुत्र मरीचिका पनाति कश्यप ऋषिका नाति सूर्यका छेरा हुन् । भगवान् सूर्यको विवाह विश्वकर्माकी छोरी संज्ञासँग भएको थियो, संज्ञाबाट विवस्वान र यमराज नामक दुई पुत्र र यमुना नाम गरेकी एक पुत्रीको जन्मभएको थियो । यिनै विवस्वान अर्थात् सूर्यका पुत्रपछि गएर वैवस्वत मनु कहलिएको प्रसङ्ग वराहपुराण र श्रीमद्भागवतपुराणमा उल्लेख गरिएको छ । वैवस्वत मनुबाट इक्ष्वाकु, नभग, घृष्ट, शयोति, नरिष्यन्त, नाभाग, दिष्ट, करूप, पृषधु र बसुभर नामक दशपुत्र जन्मिएका थिए । वैवस्वत मनुका यिनै दशपुत्र वर्तमान मानव जातिका प्रथम पुस्ता हुन् । पूर्वीय दर्शन अनुसार वर्तमान मानव यिनैका सन्तति हुन् । विभिन्‍‍न कल्प, मन्वन्तर, मनु र युगको प्रसङ्गलाई यहीँ छाडेर अब भगवान् विष्णुका अवतार बारेमा छोटो चर्चा गरौं ।
<br />
 
४. भगवान् विष्णुका अवतारहरू
Line ८७ ⟶ ९७:
भगवान् बुद्धबाट प्रतिपादित पहिलो आर्यसत्य हो - यो संसार दुःखमय छ । जन्मिनु, बूढो हुनु, रोग लाग्‍नु, आफ्नो प्रियतमबाट बिछोडहुनु, आफूलाई मन परेको वस्तु प्राप्तनहुनु आदि सबैमा दुःख छ । आफ्नो इच्छा पुरानहुनु नै दुःख हो । तसर्थ दुःख सत्य छ, यो दोस्रो आर्य सत्य हो । दुःखका कारण छन्- तृष्णा र चाहना नै दुःखको प्रमुख कारण हो,यो तेस्रो आर्य सत्य हो । दुःखबाट मुक्ति प्राप्त गर्न सकिन्छ,दुःखबाट मुक्ति पाउने उपाय छन्, यो चौथो आर्य सत्य हो ।
दुःखमय संसारबाट छुटकारा पाउने उपायलाई आर्य अष्टाङ्ग मार्ग भनिन्छ । यी हुन्-सम्यक् (सही/राम्रो) दृष्टि, सम्यक् सङ्कल्प, सम्यक् बोली, सम्यक् कर्म, सम्यक् आजिविका, सम्यक् व्यायाम, सम्यक् स्मृति र सम्यक् समाधि । भगवान् बुद्धले यिनै चार आर्य सत्य र आर्य अष्टाङ्ग मार्ग बारेमा आफू र आफ्ना शिष्यहरूबाट प्रवचनको माध्यमद्वारा ज्ञानको प्रचार प्रसार गर्नुभयो । यही सत्यज्ञानको कारण सिद्धार्थ गौतम पछिगएर भगवान् बुद्धकारूपमा विश्वभर प्रख्यात हुनुभयो । उहाँको नामबाट नै यस धर्मको नाम पनि बुद्ध धर्म रहेको छ । भगवान् बुद्धले भारतको उत्तराखण्डको कुशीनगरमा वैशाख शुक्ल पूर्णिमाकै दिन ई.सन् ४८३ मा ८० वर्षको उमेरमा महापरिनिर्वाण प्राप्त गर्नुभएको थियो । विश्वका करिब ६.७७ प्रतिशत जनताले बुद्ध धर्मलाई अनुसरण गरिरहेका छन् । त्रीपिटक यस धर्मको मुख्य धार्मिक ग्रन्थ हो । भविष्यमा भगवान् विष्णु कल्कीअवतारकारूपमा प्रकट हुने कुरा पूर्वीय दर्शनले बताएको छ ।
<br />
 
५.ब्रह्माजीको उत्पत्ति
Line ९२ ⟶ १०३:
श्रीमद्भागवत महापुराणकाअनुसार वर्तमान कल्पको प्रारम्भमा यो पृथ्वी अन्धकारमय जलमा डुबेको थियो । पूर्वकल्पको अन्त्यपछि भगवान् श्रीहरि विष्णु सृष्टि रचनाबाट विश्राम लिएर विशाल जलाशयमा शेषशटमा शयन गर्नुभएको थियो । सृष्टिको प्रत्येक कल्पको प्रारम्भमा भगवान् श्रीहरि विष्णु जलमा शयन गर्नुहुन्छ । जलमा शयन गर्ने भएको कारण उहाँलाई नारायण पनि भनिन्छ । श्रीहरि विष्णु शेषशटमा शयन गर्ने समयलाई अहोरात्र भनिन्छ। अहोरात्रमा सृष्टिसम्बन्धी कुनै कार्य हुँदैन । अहोरात्रको समयमा भगवान् विष्णुले आफूले पूर्वकल्पमा रचना गरेका सबै सृष्टिलाई आफैमा समाहित गरेर विशाल जलाशयमा शेषनागमाथि शयन गर्नुभएको हुन्छ । तत्कालीन समयमा उहाँ र समयचक्रबाहेक अरू केही हुँदैन, चराचर जगत् शून्य हुन्छ । यही समयचक्रले अहोरात्रको समय सकिएपछि भगवान् श्रीहरि विष्णुलाई योगनिद्राबाट ब्युताउँछ । भगवान् श्रीहरि विष्णु ब्युँतेपछि उहाँको नाभिबाट कमलको फूल उत्पन्‍न हुन्छ र सो फूलमा श्रीहरि विष्णुले ब्रह्माजीलाई स्थापित गराई सृष्टि आरम्भ गर्न आज्ञा दिनुहुन्छ । वर्तमान ब्रह्माजीको उत्पत्ति आजभन्दा १५ नील ५५ खरब, २१ अर्ब, ९७ करोड, १९ लाख, ६१ हजार, ६१९ वर्ष पहिले क्षिरसागरमा विष्णुको नाभिबाट उत्पत्ति भएको कमलको फूलमाथि भएको थियो भनी पूर्वीय दर्शनले बताएको छ ।
 
<br />
६.कुलदेवता अर्थात् भगवान् वराहको उत्पत्ति
 
वराहपुराणअनुसार भगवान् विष्णुको आज्ञानुसार ब्रह्माजीले सृष्टि आरम्भ गर्दा चारैतिर जलमय देख्‍‍नुभयो । पृथ्वीको अभावमा सृष्टि आरम्भ गर्न असम्भव देखी ब्रह्माजीले पुनः श्रीहरि विष्णुको आराधना गर्नुभयो । भगवान् विष्णुले पनि पृथ्वीलाई कतै नदेखेपछि दृष्टिगोचर गर्दा हिरण्यकश्यपको भाइ हिरणाक्ष्य नामक राक्षसले पृथ्वीलाई अपहरण गरी जलभित्र रसातलमा लगेर लुकाएर राखेको थाहा पाउनुभयो । सृष्टि सञ्चालन गर्न पृथ्वीको आवश्यकता महसुस गरी भगवान् विष्णुले पृथ्वीको उद्धार गर्न ब्रह्माजीको नाकबाट सूक्ष्मरूपमा वराहअवतार लिनुभयो । भगवान् वराहको सूक्ष्म रूप जन्मनासाथ विशालकाय बन्यो र हिरणाक्ष्य राक्षससँग धेरै वर्षसम्म युद्ध गरी राक्षसलाई मारी पृथ्वीलाई आफ्नो ढाडमा राखी थुतुनाले उचाली रसातलबाट बाहिर निकाली उद्धार गर्नुभयो । यिनै वराह भगवान् सबै हिन्दूका कुलदेवता हुनुहुन्छ । वर्तमान कल्प नै उहाँका नामबाट रहेको छ । अहिलेको कल्पलाई श्वेतवराह कल्प भनिन्छ । वर्तमान समय (२०७३ साल)सम्म यो कल्प सुरू भएको करिब १ अर्ब ९७ करोड २९ लाख ४९ हजार १ सय १७ वर्ष भएको अनुमान गरिएको छ । दुई वा तीन वर्षमा आफ्नो परम्पराअनुसार सगोत्रीय बन्धुबान्धव एक ठाउँमा भेला भई यिनै वराह भगवान‍्लाई कुलदेवताकारूपमा पूजा गर्ने प्रचलन चल्दै आएको छ ।
कुलपूजाको बिशेष महत्त्‍व छ । आफ्ना पूर्वजहरूप्रति श्रद्धा, भक्ति प्रकट गरी उनीहरूले देखाएको सत्मार्गको अनुसरण गर्दै आफू र आफ्ना सन्ततिको सुख,शान्ति र समृद्धिका लागि शास्‍‍त्रीय विधिअनुसार गरिने पूजा नै कुलपूजा हो । हिन्दू धर्म पूर्णरूपमा अहिंसक भए पनि कतैंकतैं कुलपूजामा पशु बलि दिने प्रचलन पनि छ । हिन्दू समाजमा देवी देवताको नाममा दिइने बलि प्रथा बिरोधाभाषयुक्त छ । भगवान् कुनै बस्तुको भोको नभई सबै विषयले पूर्ण हुन्छ । इश्‍वरको दृष्टिमा सबै प्राणी समान हुन्छन् । आफ्ना सन्ततिलाई आफ्नै अगाडि गरिने हत्याबाट भगवान‍् कसरी खुसी हुन सक्छन् ? यो निकै बिचारणीय प्रश्‍न हो । सत्य,अहिंसा र शान्तिको शंखनाद गर्ने हिन्दू धर्माबलम्बीलाई बलि प्रथाले अन्य धर्मको अगाडि लज्जित तुल्याएको छ । बलि प्रथालाई धार्मिक वा अन्य कुनै पनि दृष्टिले सही सावित गर्न सकिँदैन । यो प्रथा विकृतिको रूपमा रहेको छ ।
<br />
 
७. ब्रह्माजीको प्रारम्भिक सृष्टि
 
पुराणहरूले सृष्टिको प्रारम्भ शून्यताबाट भएको बताएका छन् । सर्वप्रथम शून्यबाट शब्द, शब्दबाट आकाश, आकाशबाट वायु, वायुबाट तेज, तेजबाट जल र जलबाट सृष्टि आरम्भ भएको छ । पूर्वीय दर्शनअनुसार क्षिरसागरमा शेषनागमाथि सुतेका भगवान् नारायणको नाभिबाट उत्पन्‍न कमलको फूलमा बसेका ब्रह्माजीले भगवान् वराहले पृथ्वीको उद्धार गरेपछि श्रीहरि विष्णुको आज्ञानुसार सृष्टि आरम्भगर्नुभयो । ब्रह्माजीले सर्वप्रथम क्षिरसागरको चारै दिशामा नजर लगाउनुभयो, परिणाम स्वरूप ब्रह्माजीका चार मुख भए । सृष्टिको क्रममा ब्रह्माजीका मुखबाट सर्वप्रथम विद्याकी अधिष्ठात्री देवी सरस्वती, वेद, (ऋग्वेद, यजुर्वेद, सामवेद, अथर्ववेद) उपवेद (आयुर्वेद, धनुर्वेद, गान्धर्ववेद र स्थापत्यवेद) पुराण, आदि उत्पत्ति भए । सृष्टि रचना गर्न आतुर रजगुणयुक्त ब्रह्माले वेद, उपवेद उत्पत्ति गरेपछि आफ्नो बचन शक्तिबाट सनक,सनन्दन, सनातन र सनत्कुमार चार पुत्र उत्पन्‍न गरी यी मुनिहरूलाई सृष्टि गर्न आज्ञा दिनुभयो । परन्तु यी मुनि जन्मदेखि नै सृष्टितर्फ नलागी मोक्ष मार्गतर्फ लागे । सृष्टि बिस्तार गर्ने उद्देश्यले आफूद्वारा उत्पन्‍न गरेका पुत्रले आफ्नो आज्ञा उलङ्घन गरेको देख्दा ब्रह्माजीलाई अचानक क्रोध उत्पन्‍नभयो । क्रोधलाई नियन्‍‍‍त्रण गर्न नसकेपछि उहाँको ललाटबाट तत्काल नीलो र रातो वर्ण भएको प्रचण्ड ज्योति उत्पन्‍नभयो । ब्रह्माजीको क्रोधका कारण उक्त ज्योतिबाट अर्ध नारीश्वर बालकको उत्पन्‍नभयो । उक्त बालकले जन्मनासाथ रूदैँ आफ्नो नाम बताइ दिन आग्रह गरेपछि ब्रह्माजीले सो बालकको नाम रूद्र राखी दिनुभयो ।
<br />
 
८. देवगण र ऋषिहरूको उत्पत्ति
Line १०७ ⟶ १२१:
आहार-निद्रा-भय-मैथुनं च समानमेतत्पशुभिर्नराणाम् ।
धर्मो हि तेषामधिको विशेषो धर्मेण हीनाः पशुभिः समानाः ॥
<br />
 
९. मनुका सन्ततिद्वारा सन्तानोत्पत्ति र सृष्टि बिस्तार
Line ११२ ⟶ १२७:
ब्रह्माजीबाट उत्पन्‍न स्वयम्भुव मनु र उनकी श्रीमती शतरूपाबाट मैथुनि क्रियाबाट प्रियव्रत र उत्तानपाद नामक दुई छोरा तथा आकृति, देवहुति र प्रसूति नामक तीन कन्या उत्पन्‍न भए । उत्तानपादको विवाह सूनीति र सूरूचिसँगभयो । सूनीतिबाट ध्रूब र सूरूचिबाट उत्तम नाम गरेका पुत्र उत्पन्‍न भए । प्रियव्रतको विवाह विश्वकर्माकी छोरी बहिष्मतिसँग भएको थियो । प्रियव्रतबाट सम्राट र कूक्षि नामक दुई कन्या तथा आग्‍िनध्र, इध्मजिन्ह, यज्ञबाहु, महावीर, हिरण्यरेता, घृतपृष्ठ,सवन, मेधातिथि, वीहिहोत्र र कवि नामक दशपुत्र जन्मेका थिए । यीमध्ये कवि, महावीर र सवन योग पारायण र पुनर्जन्मसम्बन्धी वृतान्त जान्‍ने ठूला ज्ञानी ब्रह्मचारी महापुरूष बने । बाँकी सात छोरालाई प्रियव्रतले सातद्वीप जम्बु, शाल्मल, लक्ष्य, शाक, पुष्कर, सवन र कुश बाँडिदिए । यस अतिरिक्त प्रियव्रतका उत्तम, तामस र रैवत नामक छोरा पनि जन्मेका थिए । प्रियव्रतकी छोरी उर्जस्वतिको विवाह भृगु ऋषिसँग भएको थियो । भृगु ऋषिको अर्को विवाह हिरण्यकशिपुकी छोरी दीव्यासँग भएको थियो भनी वराहपुराणमा उल्लेख गरिएको छ । दीव्याबाट शुक्राचार्य र शुक्राचार्यबाट देवयानीको जन्मभयो । देवयानीको विवाह ययातिसँग भएको थियो । मनुले छोरी आकृति, देवहुति र प्रसूतिको विवाह क्रमशः रूचि प्रजापति, कर्दमजी र दक्ष प्रजापतिसँग गरिदिए । आकृतिबाट यज्ञ र दक्षिणा तथा देवहूतिबाट कपिलदेवको जन्म भएको थियो ।
 
<br />
१०. दक्ष प्रजापतिका छोरीहरूसँग ऋषिगणको विवाह
 
विभिन्‍‍न पुराणमा दक्ष प्रजापतिका पत्‍‍नी र छोरीको संख्या फरक-फरक बताइएको छ । दक्ष प्रजापतिले आफ्ना कन्यामध्ये सत्र कन्याको विवाह मरीचिका मानस पुत्र कश्यप ऋषिसँग गरिदिएका थिए । कश्यप ऋषिकी पत्‍‍नी अदीतिबाट आदित्य अर्थात् देवगण, दीतिबाट दैत्य, दनुबाट दानव, काष्ठाबाट घोडा, अनिष्ठाबाट गन्धर्व, सुरसाबाट राक्षस, ईलाबाट वृक्ष, मुनिबाट अप्सरागण, क्रोधवधाबाट सर्प, सूरभिबाट गाई र भैसी, सरभाबाट हिंसक पशु, ताम्राबाट कुकुर, तिमीबाट जलचर प्राणी, वीमिताबाट गरूण र अरूण, कद्रूबाट नाग, पतंगिबाट पन्‍क्षीगण, यमीनीबाट शलभ आदिको जन्म भएको बताइएको छ । यसैगरी, दक्ष प्रजापति र उनकी श्रीमती प्रसूतिबाट चौबीस कन्याको जन्म भएको थियो । दक्ष प्रजापतिले यीमध्ये तेह्र कन्या श्रद्धा, लक्ष्मी, पूष्टि, धृति, तूष्टि, मेघा, क्रीया, बुद्धि, लज्जा, वपू, शान्ति, रीद्धि र कीर्तिको विवाह धर्मसँग गरिदिएका थिए । यी देवकन्यालाई हिन्दूहरू देवीकारूपमा पूज्‍ने गर्दछन् । दक्ष प्रजापतिकी छोरी सतीदेवीको विवाह भगवान् शिवसँग भएको प्रसङ्ग श्रीस्वस्थानी ब्रतकथामा पनि पाइन्छ । यो कथा हामी सबैले प्राचीन समयदेखि श्रवण र वाचन गर्दै आएकाछौं । यसैगरी, दक्षकन्या ख्यातिको विवाह भृगुसँग, सम्भूतिको विवाह मरीचिसँग, स्मृतिको विवाह अंगिरासँग, प्रीतिको विवाह पुलत्स्यसँग, क्षमाको विवाह पुलहसँग, कृतिको विवाह सन्‍नतिसँग, अनसूयाको विवाह अत्रिसँग, उर्जाको विवाह वसिष्ठसँग, स्वाहाको विवाह अग्‍निसँग तथा स्वधाको विवाह पितृसँग भएको वर्णन पुराणहरूमा गरिएको छ ।
<br />
 
११. देवकन्याहरूसँग सप्त ऋषिको विवाह
 
स्वयम्भूव मनुबाट जन्मेकी देवहूतिबाट नौ कन्या जन्मेका थिए । यी कन्याको विवाह पनि सप्त ऋषिसँग भएको थियो । कर्दम ऋषिले देवहूतिबाट जन्मेकी कलाको विवाह मरीचिसँग,अनसूयाको विवाह अत्रिसँग, श्रद्धाको अंगिरासँग, हविको पुलत्स्यसँग, गतिको पुलहसँग, कृपाको क्रतुसँग, अरून्धतिको वसिष्ठसँग र शान्तिको विवाह अथर्वगणसँग गरिदिएका थिए । धेरै देवगण र राक्षसगण एउटै पिता कश्यप ऋषिबाट जन्मेको प्रसङ्ग पुराणहरूमा उल्लेख छ । कश्यप ऋषिलाई प्राणी जगत‍्को पिता पनि भनिन्छ । कश्यप ऋषिकी पत्‍‍नी अदितिलाई देवगण र दीतिलाई दैत्यको आमाकारूपमा चिनिन्छ । यसैगरी, शुक्राचार्यलाई दैत्य र बृहस्पतिलाई देवताका गुरू मानिन्छ । यसप्रकार मनु र दक्ष प्रजापतिका कन्याहरूबाट नै सबै जातिको वंश बिस्तार भएको वर्णन पुराणहरूमा गरिएको छ । ब्रह्माजीबाट उत्पत्ति भएका स्वयंभुव मनु र उनकी श्रीमती शतरूपाबाट जन्मेका प्रियव्रत र उत्तानपाद नामक दुई छोरा तथा आकृति, देवहूति र प्रसूति नामक तीन कन्याबाट उत्पन्‍न सन्तति नै मानव जातिका धेरै पहिलेका प्रथम पुर्खा हुन् । पूर्वकालमा यिनै तीन कन्याका सन्ततिबाट संसार ढाकिएको वर्णन श्रीमद्भागवत पुराणमा गरिएको छ । यो विशाल वंशको इतिवृत्ति बिस्तार पूर्वक यहाँ उल्लेख गर्न सम्भव छैन, मानव जातिका प्रथम युगका प्राचीन पूर्वजको छोटो जानकारी गराउने उद्देश्यले मात्र यो प्रसङ्ग उल्लेख गरिएको हो ।
<br />
 
१२.ऋषिहरूको प्रसङ्ग
Line १२४ ⟶ १४२:
मन्वन्तरको चर्चा यसअघि नै गरिसकिएको छ । प्रत्येक मन्वन्तरमा विशेष किसिमका पूर्व पुरूष हुन्छन् जसलाई सप्त ऋषि भनिन्छ । मन्वन्तरैपिच्छे सप्त ऋषि पनि अलग-अलग हुन्छन् । वर्तमान मन्वन्तरका सप्त ऋषि विश्वामित्र, जमदग्‍नि, भारद्वाज, गौतम, अत्रि, वसिष्ठ र कश्यप हुन् । ऋषिमुनिले लोककल्याणका लागि आफ्नो जीवन समर्पण गरी योग, जप, तप र साधनाद्वारा तत्वज्ञान प्राप्त गरेका थिए । उनीहरू भूत, वर्तमान र भविष्यका ज्ञाता थिए । उनीहरूमा वचन, स्मरण र मन्‍‍त्र शक्ति थियो । सप्त ऋषि र ती सँग सम्बद्ध ऋषिहरूको नामबाट नै गोत्रहरू सञ्चालन भएका छन् । तसर्थ ऋषिहरू मनुष्य जातिका पूर्व पुरूष अर्थात् प्रथम भिन्‍न गोत्रका पुर्खा हुन् । वैदिककालका ऋषिमध्ये विश्वामित्र निकै ठूला ऋषि थिए । विश्वामित्र ऋषिको नाम वेद, पुराण र रामायणमा यत्रतत्र पाइन्छ । विश्वामित्र ऋषि धनञ्जय गोत्रका प्रवर ऋषि समेत भएका हुँदा अब एकछिन उनको जन्म र उनका पूर्वज बारे संक्षेपमा चर्चा गरौं ।
 
<br />
१३. विश्वामित्र ऋषिको जन्मसम्बन्धी प्रसङ्ग
 
विश्वामित्र ऋषिको जन्मसम्बन्धी प्रसङ्ग यस्तो छ - विश्वामित्र ऋषि क्षेत्रीय राजवंशमा जन्मेका थिए । विश्वामित्रका पिताको नाम गाधि र माताको नाम पौरूकुत्सी थियो । विश्वामित्रकी दिदी गाधिपुत्री सत्यवती र भिनाजु भृगुवंशी विद्वान् ऋषि ऋचिक थिए । विश्वामित्रका पिता गाधिले पुत्र प्राप्तिका निमित्त आफ्ना ज्वाइँ ऋचिक ऋषिको आचार्यत्वमा यज्ञ गरे । विश्वामित्रकी दिदी सत्यवती पनि आफ्ना पति समान सुयोग्य पुत्रको चाहना लिएर त्यस यज्ञमा नियमपूर्वक सहभागी भएकी थिइन् । यज्ञ सम्पन्‍न भएपछि विधिपूर्वक चरू खाएपछि गर्भ रहन्थ्यो । क्षेत्रीय राजा गाधिले क्षेत्रीयोचित गुण गरिमालेयुक्त पुत्रको अपेक्षा गरेका थिए । ऋषि ऋचिककी पत्‍‍नी सत्यावतीले अभीष्ट ब्रह्मज्ञानी विद्वान् ऋषिको चाहना राखेकी थिइन् । आमा पौरूकुत्सीको स्वार्थवस आमाछोरीले यज्ञको प्रसाद चरू एकआपसमा साटासाट गरिखाए । त्यसको परिणाम ठीक उल्टोभयो । पौरूकुत्सीको गर्भबाट ब्राह्मण स्वभाव भएका विश्वरथ नामक शिशुको जन्मभयो, जो पछि गएर विश्वामित्र ऋषिको नामबाट प्रसिद्ध भए ।
 
<br />
१३.१ विश्वामित्रबाट शकुन्तलाको जन्म र सप्तऋषिको स्वर्ग मण्डल निर्माण
 
विश्वामित्र र वसिष्ठ ऋषिबीच कामधेनु (नन्दिनी) नाम गरेकी गाईको विषयलाई लिएर ठूलो युद्ध भएको थियो । उक्त युद्धमा पराजित भएपछि विश्वामित्र राजकाज छाडी ब्रह्मशक्ति प्राप्त गर्न कठोर तपस्या गर्न थाले । उनको कठिन तपस्याबाट स्वर्गका राजा ईन्द्रलगायत अन्य देवगणमा खल्वली मच्चिन थाल्यो । स्वर्गलोकबाट ईन्द्रले मेनका नामक अप्सरा पठाई विश्वामित्रको तपस्या भङ्गगर्न लगाए । ठूलो प्रयासपछि मेनका तपस्या भङ्ग गराउन सफल भइन् । मेनका (अप्सरा) र विश्वामित्रबाट शकुन्तला नामक कन्याको जन्मभयो । शकुन्तलाको जन्मपछि मेनका आफ्नी नवजात बालिकालाई वनमा एक्लै छाडी स्वर्गलोकतर्फ लागिन् भने विश्वामित्रले पुनः हजारौं वर्षसम्म तपस्या गरे । नवजात बालिकालाई शकुन्त नामक प‍न्‍क्षीले हेरचाह गरी हुर्काएकी हुँदा उनको नाम शकुन्तला राखियो । वनमा घुम्दा कण्व ऋषिले शकुन्तलालाई फेला पारी आफ्नो आश्रममा ल्याई पालनपोषण गरे । पछि शकुन्तला र दुष्यन्त राजाबीच गन्धर्व विवाह भयो । शकुन्तलाबाट भरत नाम गरेका राजकुमारको जन्मभयो । यिनै प्रतापी राजा भरतको नामबाट हिन्दूस्थानको नाम भारत रहन गएको हो । भरत राजाको वंशमा पाण्डव र कौरवको जन्म भएको थियो । कठिन तपस्याको बलमा अन्ततः विश्वामित्रले ब्राह्मणत्व प्राप्तगरी ब्रह्मर्षि बन्‍‍न सफल भए । एकपटक विश्वामित्रले त्रिबन्धनका छोरा राजा सत्यब्रतलाई (त्रिशंकु) सशरीर स्वर्गलोकमा पठाएका थिए । स्वर्गका राजा इन्द्रले आफ्ना गुरूद्वारा चण्डालको श्राप पाएका त्रिशङ्‍कुलाई सशरीर स्वर्गमा आएको देखी उनलाई त्यहाँबाट धकेलिदिए । त्रिशंकु आफ्नो टाउको तल पारी स्वर्गबाट पृथ्वीतर्फ गिर्न थाले । त्रिशंकुले आफ्नो बचाउ गर्न विश्वामित्रलाई प्रार्थना गर्न थाले । विश्वामित्रले त्रिशंकुलाई आफ्नो तपोवलको शक्तिद्वारा अन्तरिक्षमा नै रोकी त्रिशंकु र सप्त ऋषिका लागि छुट्टै स्वर्गलोक बनाए । उनले अन्तरिक्षमा स्थापना गरेको सप्त ऋषिको स्वर्गमण्डल (तारामण्डल) अहिले पनि रातको समयमा आकाशगंगामा देख्‍‍न सकिन्छ । श्रीमद्भागवतको नवम स्कन्धमा उक्त प्रसङ्ग उल्लेख गरिएको छ ।
 
<br />
१३.२ विश्वामित्र ऋषिका पूर्वज
 
विश्वामित्र ऋषिका पूर्वजहरूको इतिहास पुराणहरूमा विस्तृतरूपमा लेखिएको छ । उनका पुर्खाहरूको नाम यसप्रकार बताइएको छ - स्वयम्भुव मनु र शतरूपा रानीबाट जन्मेकी देवहूतिको विवाह कर्दम ऋषिसँग भएको थियो । देवहूतिबाट कपिलदेव ऋषि र कला, अनसूया,श्रद्धा, हवी,गति,कृपा,ख्याति, अरून्धति र शान्ति गरी नौ कन्याको जन्म भएको थियो । कर्दम ऋषिले यी कन्याको विवाह क्रमशः मरीचि, अत्रि, अंगिरा, पुलस्य, पुलह, क्रतु, भृगु, वसिष्ठ र अथर्वण ऋषिसँग गरिदिएका थिए । अत्रि ऋषिबाट चन्द्रमा, चन्द्रमाबाट बुध, बुधबाट पुरूरवा, पुरूरवाबाट विजय, विजयबाट भीम, भीमबाट काञ्चन, काञ्चनबाट होत्र, होत्रबाट जन्हु, जन्हुबाट पुरू, पुरूबाट वलाक, वलाकबाट अजक, अजकबाट कुश, कुशबाट कुशाम्बु, कुशाम्बुबाट गाधि, गाधिबाट विश्वामित्रको जन्म भएको बताइएको छ ।
<br />
 
१३.३ विश्वामित्र ऋषिका पुत्र तथा धनञ्जयगोत्रअन्तर्गतका थरहरू
Line १४० ⟶ १६२:
क्षेत्रीयकुलमा जन्मी ब्रह्मर्षि बन्‍‍न पुगेका विश्वामित्रका रेणु, सालवति र माधवीनामक श्रीमतीबाट रेणुमान,सङ्‍‍कृति र मुद्गलगरी १ सय छोरा जन्मिएका थिए । यिनले वरण गरेका जेठा छोराको नाम मधुच्छन्दासःहो । यिनलाई मधुच्छन्दा पनि भनिन्छ । ऋग्वेदको पहिलो मन्‍‍त्रद्रष्टा नै मधुच्छन्दा हुन् । मरासिनी थरमा दुई गोत्र छन् - कौडिल्य र धनञ्जय । कौडिल्यगोत्रअन्तर्गत प्याकुरेल आचार्य, सापकोटा, सत्याल, पराजुली, बाँस्कोटा,त्रिताल, न्यौपाने, वाग्ले थापा, मरासिनी (स्याङ्जाका), खप्तडी खड्का, कालीकोटे खड्का, पदेरू, हमाल र लंजेर, आचार्य आदि पर्दछन् ।धनञ्जय गोत्रभित्र रिजाल, हुमागाँई, मरासिनी, भुसाल, भण्डारी (भुसाल), बस्याल, बस्‍‍नेत, खुलाल बूढाथोकी, गुरागाँई, खुलाल थापा, वयल, बुडथापा (कुँवर), गोदार थापा, बखरेल, पंगेनी, धमला (धमौली), ढाँट, डुम्रे, घोडासैनी, गौरीपिप्पली, कुकुरकाटे, ओखरेल र पकुवाल आदि थर रहेका छन् । धनञ्जयगोत्रीय मरासिनी रिजालसँग सम्बन्धित छन् । धनञ्जयगोत्रीय रिजालको इतिहास सो गोत्रका मरासिनीको पनि इतिहास हो । धनञ्जयगोत्रीय रिजाल नेपाल र भारतका विभिन्‍‍न भागमा फैलिएर बसेका छन् । वर्तमान समयसम्म यस वंशमा कति पुस्ता बिते ? त्यसको पूर्ण अभिलेख फेला पार्न सकिएको छैन । गुल्मी, अर्घाखाँची, पाल्पा, प्यूठान र बाग्लुङ् तथा ती स्थानबाट बसाइँ सराइगरी तराई र काठमाडौंलगायतका विभिन्‍‍न स्थानमा बसोबास गरिरहेका मरासिनीहरू धनञ्जय ऋषिका सन्तति हुन् ।
<br />
१४.धनञ्जय मरासिनीका मूल पुरूष
 
पौराणिक कालपछि वंशावलीसम्बन्धी इतिहास लेख्‍‍ने प्रचलन धेरैपछि सुरू भयो । वर्तमान वैवस्वत मनुका पौराणिक कालपछिका सबै सन्ततिको अभिलेख प्राप्त गर्न सकिएको छैन । तसर्थ सुरूदेखि अहिलेसम्मको अध्यावधिक वंशावली कसैको छैन । उपलब्ध इतिहास, अभिलेख, अनुसन्धान र किम्वदन्तीका आधारमा वर्तमान समयमा अधिकांश थरका विद्वानहरूबाट आ-आफ्नो वंश पहिचान गर्न वंशावली लेख्‍‍ने कार्य भएको छ । अर्घाखाँची जिल्लामा आई बसोबास गरेका धनञ्जयगोत्रीय मरासिनीका प्रथम मूल पुरूषको थिए ? भन्‍ने सन्दर्भमा डा. स्वामी प्रपन्‍नाचार्यले “मिल्केका झिल्का” नामक पुस्तकमा हेमन्तु रिजाललाई मूल पुरूष बताउनुभएको छ । उहाँकाअनुसार हेमन्तुका चार भाइ छोरा रामचन्द्र, फर्सु, एकदेव र कान्तु थिए । हालसम्मको अनुसन्धानबाट अर्घाखाँची जिल्लाको हंसपुर गाउँ विकास समितिअन्तर्गतपर्ने बामरूकमा आई बसोबास गरेका हेमन्तुलाई नै धनञ्जय मरासिनीका मूल पुरूष भएको अनुमान गरिएको छ । हेमन्तुभन्दा पूर्व बामरूक वा अर्घामा कुनै मरासिनी थिए ? थिएनन् ? भन्‍ने जानकारी र अभिलेख हालसम्म प्राप्त गर्न सकिएको छैन । यो थप अनुसन्धानको विषय बनेको छ । हेमन्तुका जेठा छोरा रामचन्द्रका सन्ततिहरू बामरूक, अर्घाखाँचीको खिदिम हाल पोखराथोक र किमडाँडामा बसोबास गर्नु भएको छ तर उनका माइला छोरा फर्शु, साइँला छोरा एकदेव र कान्छा छोरा कान्तुको वंशवृक्ष हालसम्म पत्ता लगाउन सकिएको छैन । पाल्पा जिल्लाको गोखुङ्गा, अर्घाखाँची जिल्लाको मरेङ, भगवती र गुल्मी जिल्लाको ठूलाचेक्मी, भाडगाउँ, अर्खले तथा तम्घासमा बसोबास गरेका मरासिनीका पूर्वज हेमन्तुका माइला, साइँला तथा कान्छा छोरा क्रमशः फर्शु, एकदेव र कान्तुका सन्तति हुन् कि भन्‍ने अनुमान गरिएको छ किनकि यिनका सन्ततिको वंशवृक्ष बामरूक, खिदिम र प्यूठानमा पाइँदैन । बामरूकबाट लगभग एकै समयमा खिदिम, गोखुङ्गा, ठूलाचेक्मी र तम्घासका मरासिनीका पूर्वजले बसाइँ सराइगरेको समय पनि मिल्दो जुल्दो देखिन्छ तापनि यस विषयमा थप अनुसन्धान आवश्यक छ ।
<br />
 
१५.श्री १००८ सन्त शशिधर स्वामी
Line १४९ ⟶ १७३:
शशिधर स्वामी वि.सं १८१० सम्म पौडी गडवालमा बस्‍‍नुभयो । पौडी गढवालमा शशिधर स्वामीले आफ्ना गुरू ज्योतिमुनिदासको नामबाट मुनि सम्प्रदाय र पौडी मठ स्थापना समेत गर्नुभएको थियो । त्यसपछि उहाँ ४० वर्षको उमेरमा आफ्नो जन्मस्थल अर्घाखाँचीको बामरूकमा फर्कनुभयो । जन्मभूमिमा फर्किदा शशिधर स्वामी झरझराउँदा सिद्धयोगी तथा विद्वान्, प्रताप शाह र नरेन्द्रशाह जस्ता राजा महाराजाका गुरूसमेत बनिसक्नुभएको थियो । बामरूक आएपछि उहाँले विवाह गर्नुभयो । विवाहपछि उहाँ कहिल्यै पौडी गडवाल जानु भएन । बामरूक आएपछि स्वामीजी केही समय खन गाउँ विकास समितिको वडा नं. ९ मा रहेको गुफामा बस्‍‍‍नुभयो, त्यहीँ नै लक्ष्मीनारायणको जन्मभयो । खन गुफामा बस्दा उहाँले गुफा व्यवस्थापनका लागि गुठीकोसमेत व्यवस्था मिलाउनु भएको थियो । त्यसपछि उहाँ गुल्मी जिल्लाको रेसुङ्गामा गई कुटी बनाई बस्‍‍न थाल्नुभयो । शशिधर स्वामीजीले नेपालमाभन्दा भारतको गढवालमा निकै प्रसिद्धि पाउनुभएको छ । उहाँको जवानी अवस्थाको चित्र पौडी मठमा बाकसभित्र सुरक्षितरूपमा राखिएको छ” भन्‍ने कुरा डा. स्वामी प्रपन्‍नाचार्यले “मिल्केका झिल्का” नामक पुस्तकमा बिस्तार पूर्वक लेख्‍नुभएको छ । रेसुङ्गाको चुचुरोमा शशिधर र उहाँका छोरा लक्ष्मीनारायणको समाधिस्थलको मठ अद्यापि छ ।
 
<br />
१६.धनञ्जयगोत्रका अग्रज व्यक्तिहरू
 
Line १५४ ⟶ १७९:
धनञ्जय मरासिनीको श्रीवृद्धि गर्नमा अर्घाखाँची डिभर्नाका बालकृष्ण, मुक्तिराम र उमानन्द मरासिनी, अर्घा धरमपानीका जनार्दन, महानन्द र शशिधर मरासिनी, प्यूठान, हंसपुरमा जन्मिनुभएका वसन्त, खुविराम, यमदग्नि, पद्मप्रसाद, खिमानन्द, ईश्वरिप्रसाद, रेवतिप्रसाद, गोपिप्रसाद, विष्णुप्रसाद, तुलसी र टीकाराम मरासिनी, अर्घाखाँची, ढिकुराका तुलसीराम, पुरन, मोतिलाल, शशिधर, लोकनाथ, श्रीकृष्ण र पण्डित भोजराज मरासिनी,धनचौर डेवाका लिलाधर, पेखराथोकका कृष्णचन्द्र मरासिनी र रामकृष्ण मरासिनी, बामरूकका हेतुकान्त, छविलाल, भीमकान्त, चुरामणी र कुलचन्द्र मरासिनी, मुक्तिराम मरासिनी आदिको योगदान रहेको छ । यसैगरी, मरासिनीको श्रीवृद्धिमा गुल्मी रेसुङ्गा नगरपालिका ठूलाचेक्मी कोलमाथिका खगिन्द्र, पिताम्वर, तोयनारायण, डण्डपानी, लोकनाथ, भुवनेश्वर, बाबुराम, भविश्वर र शोधाखर, पल्लाखर्कका जगु, पुनाराम ,कुलानन्द, पैयापाटाका शर्मानन्द, चुरामणि, विनदत्त, बालुराम, तारापति, उमानन्द, पुनाराम, टिकाराम, बेदु, हरि, कृष्ण र विष्णु । शिरान कुसुण्डाडाका उदानन्द, जगु र दिलसिंह, रिठारूखका यमनाथ, जेमदग्नि र पुनाराम, छापका तुलसीराम, भुवानन्द, हरिलाल, हुमकान्त, मान्यप्रसाद, शशिकान्त, शोभाखर र डा. मणिलाल, डा.गोपाल मरासिनी, यज्ञश्वर, कृष्ण र पिताम्वर मरासिनी । छापका माईलोहाँगे तर्फका टिकाराम, धरणी, तुलसीराम, नरिश्वर, माधव, डिलाराम, रविलाल, शोभाखर, विष्णुकान्त, कमलापति, पुनाराम, छविलाल, खिमानन्द, इन्द्रमणि, कृष्णानन्द, अम्विकाप्रसाद, दत्तप्रसाद र भोलानाथ । माझाँटीका डिलाराम, महाशर्मा, डण्डपानी र शर्मानन्द, ठूलाघरका देउनारायण, नारद, धरणी, डण्डपानी, रूक्मागत र पुनाराम, पल्तिरका खगिश्वर, लोकनाथ, पुनाराम, हरि, रामप्रसाद, झविन्द्र र नन्दराम मरासिनी आदिको योगदान अविष्मरणीय रहेको छ । मरासिनीको श्रीवृद्धिमा योगदान गर्नेहरूमा गुल्मी रेसुङ्गा नगरपालिका अत्तरकाँडाका जयभद्र, शशिधर, दधिराम, गजाधर, इश्वरीप्रसाद, ध्रूवलाल, गोपालप्रसाद, रघु, ज्ञानु, अनन्त, प्रेमनारायण, हरिलाल, माधव, रूमलाल, पुनाराम, चिन्तामणि, चन्द्रकान्त, देवीराम, नारायण, गणेश, भोजराज, मेघराज र महाशर्मा मरासिनी, गुल्मी बाल्काटेका शोभाखर, विष्णुकान्त र कमलापति मरासिनी तथा लामडाँडाका वालकृष्ण, तोयनारायण, महाशर्मा र ई. मेघराज मरासिनी आदि हुनुहुन्छ ।गुल्मी, रेसुङ्गा नगरपालिका अर्खलेका तुलसीराम, झगरू, भागिरथ, डोलराज, तारापति, चिरञ्जिवी, गोपालमणि, हुतानन्द, धनिश्वर, वालकृष्ण, भूपाल, शशिधर, रामेश्वर, नन्दराम र हरिलाल मरासिनी,अर्खलेबाट बर्दवास गोवने बसाइँ सरेका हर्कवहादुर खत्री, खड्कबहादुर खत्री, यमबहादुर खत्री, पूर्णबहादुर खत्री, धनबहादुर खत्री, ठगबहादुर खत्री र चुराबहादुर खत्री,गुल्मी रेसुङ्गा नगरपालिका तम्घासका चन्द्रमणि मरासिनी, चिन्तामणि, हरिलाल, जयलाल, वालानन्द, नित्यानन्द, गुणानिधि, यज्ञेश्वर, चन्द्रमणि, काशीराम, शेषकान्त, शेषनारायण, महेन्द्र, रामजी, रामेश्वर, केशवराज, ठाकुरप्रसाद, गोकर्ण, जिवनाथ, मोतिराम, मनिराम, माधव, झविन्द्र, देउदत्त र कृष्णप्रसाद मरासिनी,भाडगाउँका डण्डपानी, माधव, डिलाराम, थानिश्वर, हेमराज र डा. बावुराम मरासिनी आदिको मरासिनीको श्रीवृद्धिमा योगदान पुर्‍याउनुभएको छ । त्यस्तै, अर्घाखाँची मरेङ-८ आँपकाटेका देउनारायण मरासिनी, लिलाधर, हरिलाल, गंगाधर, गुनाखर, मुकुन्द, षडानन्द, रूक्मागत, खगिन्द्र, उमानन्द, तेजुपाध्याय, प्रेमनारायण, जेमदग्नी, लोकनाथ, खडानन्द, देविराम, तुलसीराम, कुलानन्द, जेमदग्नी, मेघनाथ, पिताम्वर, हुमनाथ, ऋषिराम, गंगाधर, थानेश्वर, तुलसिराम, नन्दराम, मित्रलाल, रविलाल, तुलसीराम, गोविन्दप्रसाद, खिमानन्द मरासिनी, अर्घाखाँची मरेङ-९ निउँरेका उदयबहादुर खत्री, जगु खत्री, दिलसिंह खत्री, कुलबहादुर, दण्डबहादुर, भिमसेन, डण्डबहादुर, कृष्णबहादुर,बलबहादुर, हुमबहादुर खत्रि, यमबहादुर, श्यामबहादुर, रूद्रबहादुर र खिमबहादुर खत्री, अर्घाखाँची मरेङ ७ खस्कोटका ढुण्डिराज, डिलाराम, चुरामनी, पुनाराम, गोपाल, तारा, प्रेमपसाद र मुक्तिराम मरासिनी,अर्घाखाँची भगवती गा.वि.स भ्वाँगका छविलाल, महाशर्मा, पुनाराम, टीकाराम, गोविन्द, ऋषवदेव, भानुभक्त, प्रेमप्रसाद मरासिनी र काहुलेका मणिराम मरासिनी,वहिगाउँका पदम, दधिराम, मनिराम, नन्दराम, पदमलाल र डण्डपाणि मरासिनी, भागिरथ, नरिश्वर, छविलाल, हिमलाल र टीकाराम मरासिनी,
भगवती बरेल्डाडाका पुनाराम, नित्यानन्द,पुनाराम र चेतनारायण, तुलसीराम, रूद्रलाल र भागिरथ,गुल्मी हस्तिचौरका अनन्त, छविलाल र धनिश्वर, अमरअर्वाथोक तोसका देविदत्त र होमनाथ मरासिनी,पाल्पा भुवनपोखरीका नारायण, नोखराज, मेघराज, खुमानन्द, खगेश्वर, तुलसीप्रसाद, कृष्णप्रसाद, दधिराम, छविलाल, जयमूर्ति शेषनारायण र अनिराम आदिको पनि धनञ्जयगोत्रीय मरासिनीको श्रीवृद्धिमा ठूलो योगदान रहेको छ ।
<br />
 
१७.गोत्राकार ऋषि र प्रवर ऋषि
Line १६४ ⟶ १९०:
एउटा गोत्रमा एकदेखि पाँचसम्म प्रवर ऋषि रहेका छन् । तसर्थ प्रवर पनि १,२,३ र ५ रहेका छन्, चार प्रवर कसैको पनि छैन र ५ भन्दा बढी प्रवर हुँदैन । धनञ्जयगोत्रीय मरासिनीको प्रवर ३ रहेका छन् - विश्वामित्र, मधुच्छन्द र धनञ्जय । विभिन्‍‍न गोत्र र प्रवरको प्रतिनिधित्व गर्ने प्रवर्तक ऋषिको संख्या ४९ रहेको छ। यी गोत्र र प्रवर ऋषिहरूको नाम निम्‍नानुसार छ -
१.आत्रेय—आत्रेय,अर्चनानस,श्यावाश्वः। २.अत्रि—अत्रि,अर्चनानस,श्यावाश्वः। ३.कौडिण्य—कौडिण्य,वसिष्ठ,मैत्रवरूणः। ४.काश्यप—काश्यप,आवत्सर,नैध्रूवः। ५.कौशिक-कौशिक,जामदग्न्य,आयम्यः। ६.कौशिक-कौशिक,अघमर्षण,विश्वामित्रः ७.कौशिक-कौशिक,देवरात,औदलः। ८.गौतम-गौतम,अङ्गिरस,उतथ्य। ९.मौद्गल्य-मौद्गल्य,अंगिरस,भार्म्याश्व:। १०.वसिष्ठ-वसिष्ठ,इन्द्रप्रमदा,भरद्रसुः। ११.धनञ्जय-विश्वामित्र,मधुच्छन्दसः,धनञ्जयः। १२.गर्ग-गर्ग,गाग्य्र,गौतम,विश्वामित्र,पाराशर्यः।१३.वत्स-भार्गव,च्यावन,आप्तवान्,और्वः। १४.कात्यायन-ात्यायन,विष्णु,अङ्गिरसः। १५.पराशर-वसिष्ठ, शक्ति,पराशरः। १६.काश्यप- काश्यप, वत्स, नैध्रूवः।१७ बृहस्पति- बृहस्पति, कपिल, पार्वणः। १८.अगस्ति- अगस्ति, जैमिनि, दधिचिः। १९.अगस्त्य- अगस्त्य,वसिष्ठ,बार्हस्पत्यः। २०.गौतम-अङ्गिरा, वसिष्ठ, बार्हस्पत्यः। २१.कान-अश्वत्य, देवत, देवसेनः। २२.भारद्वाज-भारद्वाज, अङ्गिरस,बार्हस्पत्यः। २३.मिहिल-मिहिल,असित,देवलः। २४.आत्रेय-आत्रेय,शातातपःसाङ्ख्यः। २५.शाण्डिल्य-शाण्डिल्य,असित,देवलः। २६.सांकृत्य-सांकृत्य, वसिष्ठ, व्याहरः। २७.कृष्णात्रि-कृष्णात्रेय,आप्लावन,सारस्वतः। २८.शौनक-शौनक,वसिष्ठ,पाराशरः। २९.हारित-हारित,देवराज,विश्वामित्रः। ३०.कौडिल्य-कौडिन्य,अत्रि,कौशिकः। ३१.आलाबुक-सागस,गौतम,वसिष्ठः। ३२.विष्णुवृद्धि-विष्णुवृद्धि,कौवपुच्छः। ३३.उपमन्यु-वसिष्ठ,इन्द्रप्रमदा,भरद्वसुः। ३४.उपमन्य- उपमन्यु,कपिल,विरूजः। ३५.कनवट-कनवट,अस्वस्त्थ,देवलः। ३६.कृष्णावसु-सव्य,व्ययन,सारस्वतः। ३७.शिशिहर-शिशिहर,कौशिक,जामदग्न्यः। ३८.वैयाघ्र-वैयाघ्र,सांकृति,माण्डव्यः। ३९.जमदग्नि-जमदग्नि,वसिष्ठ,और्व। ४०.कपिल- कपिल,काञ्चन,विश्वामित्रः। ४१.अङ्गिरस-अङ्गिरस,बार्हस्पत्य,औदुम्बरः। ४२.मौनस-मौनस,वैतहव्य,सेनीः। ४३.गौतम-गौतम,अङ्गिरस,सौतथ्यः। ४४.वत्स-वत्स,और्व,च्यवन,भार्गव। ४५.मिहिर-मिहिरासन, वसिष्ठ, और्व, च्यवन, जामदग्न्यः । ४६.विश्वामित्र-विश्वामित्र, मरीचि, कौशिकः।४७.शांकटायन-शांकटायन, अङ्गिरस, अलभ, आथर्वण, वैशम्पायनः। ४८. सावर्ण-सावर्ण, और्व, च्यावन, जामदग्न्य, आप्तवान्ः। ४९.गर्ग- गाग्र्य, घृतकौशिल,माण्डव्य, अथर्व,वैशम्पायनः।
<br />
 
१८. हिन्दू धर्मसम्बन्धी संक्षिप्त प्रसङ्ग
Line १७४ ⟶ २०१:
ॐ द्यौ: शान्तिरन्तरिक्षँ शान्ति:पृथिवी शान्तिराप: शान्तिरोषधय: शान्तिः।वनस्पतये: शान्तिर्विश्वे देवा: शान्तिर्ब्रह्म शान्ति:सर्वँ शान्ति: शान्तिरेव शान्ति: सा मा शान्तिरेधि॥ ॐ शान्ति: शान्ति: शान्तिः॥
 
<br />
१८.१ हिन्दू धर्मका संस्कारहरू
 
हिन्दू धर्म वेदमा आधारित सनातन धर्म हो । हाम्रा अग्रज ऋषिमुनिले मानव जीवनलाई ब्रह्मचर्य, गृहस्थ, वानप्रस्थ र सन्यास चार भागमा विभाजन गरी विभिन्‍‍न संस्कार स्थापित गरेका छन् । स्कन्दपुराणमा मानिस जन्मिदा शुद्रकारूपमा जन्मिन्छ र संस्कारले उसलाई उच्च बनाउछ जन्मना जायते शूद्रः संस्कारात् द्विज उच्यते भनी व्याख्या गरेको छ । पुराणको यस कथनले वैदिककालमा जातिप्रथा विकास नभएको सङ्केत गर्दै संस्कारले नै मानिसलाई महान् बनाउछ भन्‍ने शिक्षा प्रदान गरेको छ । हिन्दू धर्ममा संस्कारलाई निकै महत्त्‍व दिइन्छ । शुभकार्य गर्दा सनातन संस्कारलाई अनुसरण गरिन्छ । हिन्दू धर्ममा विभिन्‍‍न सोह्र संस्कार छन्-गर्भाधान, सीमन्तोन्‍नयन, पुंसवन, जातकर्म, नामांकरण, निस्क्रमण, अन्‍नप्रासन, चूडाकर्म, विद्यारम्भ, कर्णवेद, यज्ञोपवीत, वेदारम्भ, केशान्त, समावर्तन, विवाह र अन्त्येष्टि कर्म । यी संस्कार लामो अभ्यासपछि मानवलाई सुसंस्कृत, नैतिक र चरित्रवान बनाउन ऋषिले स्थापित गरेका हुन् । वैज्ञानिकरूपमासमेत यी संस्कार निकै उपयोगी प्रमाणित भएका छन् । हामी जानी, नजानी संस्कारको अभ्यास गरिरहेका हुन्छौं । यी संस्कारको महत्त्‍वलाई राम्रोसँग बुझेर अनुसरण र अम्यास गरेमा सुख, शान्ति र समृद्धि मिल्दछ ।
 
<br />
१८.२ हिन्दू धर्मका सम्प्रदायहरू
 
हिन्दू धर्ममा उपासनाका विभिन्‍‍न पद्धति, मत, सम्प्रदाय र दर्शन समेटिएका छन् । यस धर्ममा मूख्यतः वैष्णव, शैव, शाक्त र स्मार्त सम्प्रदाय रहेका छन् । वैष्णव सम्प्रदायले विष्णुलाई, शैव सम्प्रदायले शिवलाई,शाक्त सम्प्रदायले देवीलाई परमेश्वर मान्दछन् भने स्मार्त सम्प्रदायले परमेश्वरका विभिन्‍‍न रूपलाई एउटै मान्‍ने गर्दछन् । यस धर्ममा सबै मत, सम्प्रदाय र देवी, देवताप्रति समानरूपमा आस्था, श्रद्धा र सम्मान प्रकट गरिन्छ । विभिन्‍‍न सम्प्रदायले हिन्दू देवी, देवतालाई पृथक-पृथकरूपमा पूजा गर्दछन् ।
 
<br />
१८.३ हिन्दू धर्ममा यन्‍‍ित्रक मूर्तिपूजाको सुरूआत
 
बौद्ध र जैन धर्मावलम्वीले मूर्तिपूजा गर्न थालेपछि हिन्दू धर्ममा पनि मूर्तिपूजाको सुरूआत भएको पाइन्छ । आजभन्दा करिब १२०० वर्ष पहिले भारतमा बौद्ध र मुस्लिम धर्मले हिन्दू धर्मका मूल्य, मान्यतामाथि आक्रमण गर्न थाले । तत्कालीन समयमा हिन्दू धर्मका प्रणेता आद्य शंकराचार्यले (ई.सन् ७८८-८२०)‍ जटील भाषामा रहेका हिन्दू धार्मिक ग्रन्थ ब्रह्मसुत्र, उपनिषद् र श्रीमद्भागवतगीता आदिलाई भाष्यानुवाद गरी हिन्दू धर्मको प्रचार प्रसार र संरक्षणका लागि भारतभर धार्मिक यात्रा गरे । यसक्रममा उनले भारतको पूर्वमा जगन्‍नाथ, पश्चिममा द्वारका, उत्तरमा बद्रीनाथ र दक्षिणमा रामेश्वरमा चार पीठ स्थापना गरी हिन्दू धर्मको पुनर्रूत्थान गरे । आद्य शंकराचार्यद्वारा स्थापना गरिएका यी पीठलाई चार धाम भनिन्छ । यसपछि मध्ययुगतिर भारत र नेपालमा विभिन्‍‍न सम्प्रदायले मठमन्दिर स्थापना गरी त्यसमा देवी, देवताका मूर्ति राखी पूजा गर्ने प्रचलन विकास गरेको पाइन्छ ।
 
१८.<br />
४ हिन्दू धर्मको सारतत्व
'सत्यं वद। धर्मं चर । स्वाध्यायान्मा प्रमद:
मातृ देवो भव। पितृ देवो भव। आचार्य देवो भव। अतिथि देवों भव।'
Line १९५ ⟶ २२६:
मलम लगाऊ आर्तहरूको, चहराइरहेको घाउ
मानिस भइ ईश्वरको त्यो, दिव्य मुहार हँसाऊ ।
<br />
१८.५ जीवात्मा, पुनर्जन्म र मोक्ष प्राप्ति
 
पूर्वीय दर्शनअनुसार सबै चेतनशील प्राणीमा आत्मा हुन्छ । आत्माको उत्पत्ति पूर्णपरमात्माबाट भएको हो । त्यसैले सबै प्राणीमा परमात्माको अंश रहेको हुन्छ । आत्मा सधै सत्यको पक्षधर अजर, अमर तथा पवित्र हुन्छ । सबै प्राणीको आत्मा पूर्णपरमात्माबाट बिछोड भई आएको हुँदा उसले परमात्मासँग मिलन हुन खोजिरहेको हुन्छ । तर अज्ञानता, भ्रम, अन्धविश्वास, सांसारिक भोग विलास तथा मायाको बन्धन जस्ता कारणले आत्माको परमात्मासँग मिलन हुन नसकी ८४ लाख योनिमा पुनर्जन्म भई घुमिरहेको हुन्छ । जीवात्मामध्ये मानवलाई सृष्टिको उत्कृष्ट प्राणी हो । ठूलो पुण्यकर्म पश्चात् मानव जीवन प्राप्त हुने हुँदा यसलाई निकै दूर्लभ जीवन मानिन्छ । कर्मको माध्यमबाट पुनर्जन्मको चक्रबाट मुक्ति पाउन सक्ने एकमात्र जीवात्मा मानव हो । अन्य आत्मासँग बुद्धि र ज्ञान कम हुने भएको कारण मुक्ति पाउन सक्दैनन् । कर्मको लागि पृथ्वीबाहेक अन्य लोक छैन । यसैकारण भगवान‍्ले पनि पुनर्जन्मबाट मुक्ति लिन यसै धरतिमा अवतार लिएको प्रसङ्ग वैदिकग्रन्थले बताएका छन् । पूर्वीय दर्शनले स्वर्गलोकलाई अस्थायी र क्षणिक बताएको छ । आफ्नो पुण्यकर्म समाप्त भएपछि स्वर्गबाट पुन: यसैलोकमा फर्किएर आउनुपर्दछ । तसर्थ पुनर्जन्‍मको अपेक्षा नगर्ने व्यक्तिले स्वर्गलोकको होइन तत्वज्ञान हासिलगरी परमात्मासँग पुनर्मिलन हुने लक्ष्य लिनुपर्दछ। तसर्थ मानवले तत्वज्ञानको माध्यमद्वारा वास्तविक ज्ञान प्राप्तगरी पुनर्जन्मको चक्रबाट मुक्ति खोज्‍नुपर्दछ । तीर्थयात्रा र कर्मकाण्डीय यज्ञादिद्वारा यस युगमा मोक्षप्राप्त गर्न निकै कठिन र असम्भव छ । अन्यायपूर्ण तरीकाले आर्जन गरिएको धन सम्पत्तिबाट गरिने दान, मूर्तिपूजा, देखावटी कर्मकाण्डीय पूजा अर्चना आदि जस्ता बाहिरी कार्यबाट न त कुनै पुण्यफल प्राप्त हुन्छ न स्वर्गलोक प्राप्त हुन्छ ।
<br />
 
१८.६ तत्वज्ञान मार्फत परमात्मा दर्शन
Line २१६ ⟶ २४९:
प्रत्येक जीवले सुख वा आनन्द खोजी रहेको हुन्छ । मानव परापूर्वकालदेखि यसैको खोजीमा दौडिरहेको छ। विज्ञान यसैमा केन्द्रित छ । मानवको यो प्यास आधुनिक विज्ञान अर्थात् भौतिकवादले मेटाउनसकेको छैन । हिन्दू धार्मिकग्रन्थले विराटपुरूषलाई नै अनन्त आनन्दको स्वरूप बताएका छन् । पूर्वीय दर्शनअनुसार सत्, चित् र अनन्त आनन्दको अनुभूति नै परब्रह्म हो । ब्रह्म कर्मकाण्डीय पूजाआजादेखि धेरै टाढा हुन्छ । ज्ञानी महापुरूषहरू ब्रह्मको पूजा नगरी ध्यानयोग गरिरहेका हुन्छन् । हिन्दूले ॐ अक्षरलाई अति पवित्र ब्रह्म वाक्य मान्दछन् । ओमको ध्वनिमा पुरै ब्रह्मानन्द गुन्जिरहेको हुन्छ । ब्रह्मानन्दको अनुभूति गहिरो ध्यानयोगबाट मिल्दछ । यसै कारण षिमुनिले परमानन्द प्रप्तिका लागि ध्यान योग नै गर्दथे । वैदिककालमा आर्यले न त देवताको मूर्तिपूूजा गर्दथे न मन्दिर नै बनाउथे । उनीहरूले अधिकांश समय ध्यानयोगमा नै व्यतित गर्दथे । ध्यानयोग पूर्णरूपमा वैज्ञानिक छ । त्यसैले नै मानवलाई सबै प्रकारका तनावबाट मुक्ति दिलाउँछ । तसर्थ तनावबाट मुक्त भई परमानन्द प्राप्त गर्न एकान्त स्थानमा शान्त मुद्रामा बसी सबै इन्द्रियलाई बन्द गरी ध्यानयोगको अभ्यास गर्नुपर्दछ । यसबाट नै परमानन्द वा सुख प्राप्त हुन्छ ।
 
१<br />
१९.गोत्र, प्रवर र वंशावलीको आवश्यकता किन ?
 
हामीलाई गोत्र-प्रवरको आवश्यकता किन पर्दछ ? यस प्रश्नको उत्तर सजिलो छ । हामी यसको प्रयोग निरन्तर गर्दछौं । तर वास्तविकतासम्बन्धी ज्ञान छैन । कुनै पनि शुभकार्य, देवकार्य र पितृकार्य गर्दा गोत्र र प्रवरको आवश्यकता पर्दछ । जुनसुकै शुभकार्य, देवकार्य र पितृकार्य गर्दा सबैभन्दा पहिले सङ्कल्पबाट प्रारम्भ गरिन्छ । सङ्कल्प गर्दा पण्डितजीले सृष्टिकर्ता ब्रह्माजीको परार्ध, वर्तमान कल्प, मन्वन्तर, युग, चरण, अवतार, सम्वत्सर, साल, अयन, ऋतु, महिना, पक्ष, तिथि, वार, राशि नक्षेत्रसहित गोत्र र कर्ताको नाम उच्चारण गर्नुभएको हुन्छ । मानव सृष्टिको सबभन्दा श्रेष्ठ प्राणी भएकोले विशुद्ध रक्त समिश्रणमा विश्वास राख्दछ । त्यो भनेको वैवाहिक सम्बन्ध हो । हिन्दू पद्धतिमा यो पक्ष अत्यन्त महत्त्‍वपूर्ण रही आएको छ ।
हाम्रा ऋग्वेद कालदेखिका प्राचीन ऋषि-मुनिले नर नारी सुसम्बन्धकै लागि गोत्र-प्रवरसम्बन्धी विभिन्‍‍न शास्‍‍त्रको रचना गरेका छन् । वैवाहिक सम्बन्धमा हाडनातामा विवाह गर्नु हुँदैन भनिएको छ । गोत्र भनेको अति प्राचीन हाडनाता हो।तसर्थ सगोत्रीयबीच विवाह गर्नु हुँदैन । किनकि विवाह सम्बन्धमा गोत्र-प्रवरको समुचित समन्वयको अभावमा वंश बिस्तारमा दुष्परिणाम आउन सक्छ । विवाह वंश बिस्तारको प्रमुख कडी पनि हो । यहाँ वर वा कन्याको सानो भूल वा अज्ञानताले भयावह परिणाम ल्याउन सक्तछ।यसै वास्तविकतालाई ध्यानमा राखी हाम्रा पूर्वजले “मूलको पानी खानु, कुलकी छोरी विवाह गर्नु ” भन्‍ने कथन चलाएका हुन् । विशुद्ध रज-वीर्य समिश्रणले जन्मिएको सन्तानको जुन उज्ज्वल भविष्य छ त्यो सगोत्र विवाह वा अन्य जातीय विवाहबाट सम्भव हुँदैन बरू त्यसले अनिष्ट निम्त्याउन सक्तछ । यस तथ्यलाई आधुनिक वैज्ञानिकलेसमेत स्वीकार गरेका छन् । यसैकारण विवाह गर्दा गोत्र र प्रवरलाई विशेष ध्यान दिइन्छ ।
 
<br />
२०. गोत्र प्रणालीको वैज्ञानिक आधार
 
Line २२९ ⟶ २६४:
जीव विज्ञानअनुसार एउटै गोत्रमा विवाह हुँदा केटी र केटाको जिन एउटै हुँदा त्यसबाट जन्मने सन्तानमा केही जैविक कमजोरी वा शारीरिक तथा मानसिक विचलन उत्पन्‍न हुन सक्ने प्रसस्त सम्भावना रहने हुँदा पनि सगोत्री विवाह अस्वीकृत गरिएको हो । सगोत्री विवाह गर्दा वंशको कुल बिग्रन्छ भन्‍ने धारणा पूर्ण वैज्ञानिक छ । वैज्ञानिक मतअनुसार वाई Y क्रोमोजोम लाखौं वर्षसम्म पनि परिवर्तन नभई र एउटै रूपमा रहिरहन्छ । वाई Y क्रोमोजोमको ऊर्वरशक्ति हाँसिलगर्न फरक वंशको एक्स X क्रोमोजोम आवश्यक हुन्छ। जसरी एउटा अन्‍नको बीज लगातार एकै ठाउँमा लामो समयसम्म लगाउँदा त्यसको उत्पादन क्षमता क्रमश: कम हुँदै जान्छ । त्यस्तै, Y वाई क्रोमोजोम पनि आफ्नै वंशको एक्स X क्रोमोजोमसँग मिल्दा त्यसको सही विकास हुन नसकी सन्तानमा शारीरिक तथा मानसिक विचलन उत्पन्‍न हुने सम्भावना रहन्छ । फरक वंशसँग विवाह गर्दा मात्र एक्स X र वाई Y क्रोमोजोमको सही ढङ्गले विकास हुन्छ । तसर्थ अहिले वैज्ञानिक रूपले पुष्टिभएको सगोत्री विवाह गर्न नहुने विषय हजारौं वर्ष पहिले ऋषिहरूले पत्तालगाई सोही अनुरूपको सामाजिक परम्परा बसालेका थिए । यस हिसाबले हाम्रो धर्म, संस्कृति, परम्परा र रितिरिवाज लामो अभ्यासपछि वैज्ञानिक आधारमा स्थापित विश्वकै सबैभन्‍दा उत्कृष्ट मान्यता हुन् भन्‍नुमा कुनै अत्युक्ति नहोला ।
 

big>धनञ्जयगोत्रीय मरासिनीको पुर्ख्यौली स्थान</big>
 
<br />
 
१. मानव जातिका प्रथम पुर्खा
 
वर्तमान पुस्ताका सबैलाई हाम्रा पुर्खा को थिए ? कहाँबाट, कहिले, कसरी आएका हुन् ? भन्‍ने जिज्ञासा उत्पन्‍नहुनु स्वभाविकै हो । मानवपुर्खाको इतिहास निकै पुरानो छ । पूर्वीय दर्शन र पाश्चात्य दर्शनमा पृथ्वी र मानव जातिको उत्पत्तिका सम्बन्धमा फरक-फरक धारणा, सिद्धान्त र मान्यता रहेका छन् । पाश्चात्य दर्शनले वर्तमान मानवलाई, विकासवादी सिद्धान्तअनुसार अमिवा, जलचरप्राणी त्यसपछि स्थलचरप्राणी र चिम्पाञ्जीको विकासक्रम पारगर्दै विकासभएको विकसित रूप मान्दछ । तर पूर्वीय दर्शनले श्रीहरि विष्णुको नाभिबाट क्षिरसागरमा कमलको फूलमाथि उत्पन्‍न ब्रह्माले मानव सृष्टि प्रारम्भ गर्नुभएको बताउँछ । पूर्वीय दर्शनअनुसार ब्रह्माजीबाट उत्पत्ति भएका स्वयम्भुव मनु नै मानव जातिका सबैभन्दा पहिलो पुर्खा हुन् । स्वयम्भूव मनु र उनकी रानी शतरूपाबाट जन्मेका सन्तति मानव जातिका धेरै पहिलेका प्रथम पुर्खा हुन्। पूर्वीय दर्शनअनुसार वर्तमान मानव जातिका आदिम पुर्खा अर्थात् प्रथम पुरूष वैवस्वत मनु हुन् । वैवस्वत मनु, ब्रह्माजीका मानसपुत्र मरीचिका पनाति कश्यप ऋषिका नाति सूर्यका छेरा हुन् । भगवान् सूर्यको विवाह विश्वकर्माकी छोरी संज्ञासँगभएको थियो । संज्ञाबाट वैवस्वत र यमराज नामक दुई पुत्र र यमुना नामक एक पुत्रीको जन्मभएको थियो । यिनै विवस्वान अर्थात् सूर्यका पुत्र पछि गएर वैवस्वतमनु कहलिएको प्रसङ्ग पुराणहरूमा वर्णन गरिएको छ । वैवस्वत मनुका इक्ष्वाकु, नभग, घृष्ट, शयोति, नरिष्यन्त, नाभाग, दिष्ट, करूप, पृषधु र बसुभर नामक दशपुत्र थिए भनी वराहपुराण र श्रीमद्भागवतमा उल्लेख गरिएको छ । यिनै मनुका सन्ततिबाट वर्तमान विश्व ढाकिएको छ । यही नै मानव समाजको वर्तमान हो ।
<br />
 
२. पुर्खाको उद्‍गम स्थल
"https://ne.wikipedia.org/wiki/धनञ्जय_गोत्र" बाट अनुप्रेषित