"धनञ्जय गोत्र" का संशोधनहरू बिचको अन्तर

कुनै सम्पादन सारांश छैन
कुनै सम्पादन सारांश छैन
पङ्क्ति ४:
 
''''धनञ्जय गोत्र''' हिन्दू वैदिक ऋषि परम्परा अनुसारको एउटा गोत्र हो । धनञ्जय गोत्रभित्र रिजाल, हुमागाँई, मरासिनी, भुसाल, भण्डारी ( भुसाल), बस्याल, बस्नेत, खुलाल बुढाथोकी, गुरागाँई, खुलाल थापा, वयल, बुडथापा (कुँवर), बखरेल, पंगेनी,धमला (धमौली), ढाँट, डुम्रे,घोडासैनी, गौरीपिप्पली, कुकुरकाटे, ओखरेल र पकुवाल आदि थरहरू रहेका छन् । धनञ्जय गोत्रीय मरासिनीहरु रिजाल थरसंग सम्बन्धित छन् ।'''
''''' <big>'धनञ्जय गोत्रीय मरासिनीको चिनारी</big>
' <big>काशीनाथ मरासिनी मरेङ, ८ आँपकाटे, अर्घाखाँची, हाल काठमाडौं ।</big>
काशीनाथ मरासिनी
मरेङ ८, आँपकाटे, अर्घाखाँची, हाल काठमाडौं ।
१. विषय प्रवेश
 
मानवले यस संसारमा जन्म लिएपछि सर्वप्रथम आफूलाई नै चिन्‍‍नुपर्दछ । म को हुँ ? कहाँबाट आएको हुँ ? मेरा पिता, माता र पुर्खाको हुन् ? मेरो जाति, धर्म, देश र राष्ट्रियता कुन हो ? आदि विषय जान्‍नुपर्दछ । यी विषयको जानकारीपछि आफ्नो सनातन धर्म र परम्परा बारेमा जानकारी पाउन सकिन्छ । स‌ंक्षेपमा आफ्नो परिचय भनेको आफू जन्मेको स्थान, जाति, धर्म, वर्ण र गोत्र-प्रवरसमेतको परिचय नै सक्कली परिचय हो । हामी वैदिक सनातन धर्मका अनुयायी हिन्दू आर्यजाति हौं । यथार्थमा हामी मन्‍‍त्रद्रष्टा ऋषिका सन्तान हौं । हामीलाई आफ्नो गोत्र र प्रवरको यथार्थ जानकारी नहुँदा आफ्नो गौरवमय पुर्खाको सही परिचय दिन सकिरहेका छैनौं ।
मानवले यस संसारमा जन्म लिएपछि सर्वप्रथम आफूलाई नै चिन्‍‍नुपर्दछ । म को हुँ ? कहाँबाट आएको हुँ ? मेरा पिता, माता र पुर्खाको हुन् ? मेरो जाति, धर्म, देश र राष्ट्रियता कुन हो ? आदि विषय जान्‍नुपर्दछ । यी विषयको जानकारीपछि आफ्नो सनातन धर्म र परम्परा बारेमा जानकारी पाउन सकिन्छ । स‌ंक्षेपमा आफ्नो परिचय भनेको आफू जन्मेको स्थान, जाति, धर्म, वर्ण र गोत्र-प्रवरसमेतको परिचय नै सक्कली परिचय हो । हामी वैदिक सनातन धर्मका अनुयायी हिन्दू आर्यजाति हौं । यथार्थमा हामी मन्‍‍त्रद्रष्टा ऋषिका सन्तान हौं । हामीलाई आफ्नो गोत्र र प्रवरको यथार्थ जानकारी नहुँदा आफ्नो गौरवमय पुर्खाको सही परिचय दिन सकिरहेका छैनौं । पूर्वीय दर्शनका वेद, उपवेद, उपनिषद् र पुराण आदिले ब्रह्माण्ड, पृथ्वी र मानवको सृष्टि तथा सृष्टिदेखिका प्रमुख घटनालाई निकै सुन्दररूपमा वर्णन गरेका छन् । विभिन्‍न पुराण - ब्रह्मपुराण, पद्मपुराण, विष्णुपुराण, वायुपुराण (शिवपुराण), भागवत‍‍्पुराण, (देवीभागव‍त‍‍्) नारदपुराण, मार्कण्डेयपुराण, अग्‍निपुराण, भविष्यपुराण, ब्रह्मवैवर्तपुराण, लिङ्गपुराण, वराहपुराण, स्कन्दपुराण, वामनपुराण, कूर्मपुराण, मत्स्यपुराण, गरूड़पुराण र ब्रह्माण्डपुराणमा विभिन्‍‍न कल्प, मन्वन्तर, युगका प्रमुख देवी, देवता, ऋषि, प्राचीन राजवंशका वृत्तान्त, तीर्थको माहात्म्य आदिका बारेमा बिस्तारपूर्वक व्याख्या गरिएको छ । हिन्‍दू धार्मिक ग्रन्थहरू पूर्वज ऋषिमुनिले मानव कल्याणका लागि रचना गरेका अमूल्य निधि हुन् । प्रस्तुत लेखमा सृष्टि र मानवको उत्पत्ति बारे पूर्वीय र पश्चिमी दर्शनमा उल्लिखित छोटो प्रसङ्गसहित मानव जातिका प्राचीन पुर्खाको संक्षिप्त जानकारी गराउने प्रयास गरिएको छ ।
 
२. सृष्टिसम्बन्धी पूर्वीय दर्शनको धारणा
 
प्रकृति, ईश्वर, ज्ञान, विज्ञान, वस्तु, जीवन र चेतनाका विविध पक्षमा अध्ययन एवं विश्लेषण गरिने विद्यालाई दर्शन भनिन्छ । जीवन र प्रकृतिका आन्तरिक तथा बाह्य तत्वका विषयमा चिन्तन वा अध्ययन गरिएको विद्यालाई दर्शनशास्‍‍त्र भनिन्छ । दर्शनशास्‍‍त्रमध्ये पूर्वीय दर्शन सबैभन्दा जेठो हो । पाश्चात्य जगत‍्मा विज्ञानको उदय हुनुभन्दा पहिले भारतीय उपमहाद्वीपमा पूर्वीय दर्शन विकास भैसकेको थियो । ब्रह्माण्ड, सृष्टि, पृथ्वी र मानव जातिको उत्पत्ति तथा विकासका सम्बन्धमा पाश्चात्य र पूर्वीय दर्शनबीच फरक-फरक धारणा, सिद्धान्त र दृष्टिकोण रहेका छन् । पूर्वीय दर्शन आध्यात्मवादमा आधारित छ भने पाश्चात्य दर्शन भौतिकवादमा आधारित छ। दुवै दर्शनले ईश्वरको अस्तित्व स्वीकार गर्दछन् ।
प्रकृति, ईश्वर, ज्ञान, विज्ञान, वस्तु, जीवन र चेतनाका विविध पक्षमा अध्ययन एवं विश्लेषण गरिने विद्यालाई दर्शन भनिन्छ । जीवन र प्रकृतिका आन्तरिक तथा बाह्य तत्वका विषयमा चिन्तन वा अध्ययन गरिएको विद्यालाई दर्शनशास्‍‍त्र भनिन्छ । दर्शनशास्‍‍त्रमध्ये पूर्वीय दर्शन सबैभन्दा जेठो हो । पाश्चात्य जगत‍्मा विज्ञानको उदय हुनुभन्दा पहिले भारतीय उपमहाद्वीपमा पूर्वीय दर्शन विकास भैसकेको थियो । ब्रह्माण्ड, सृष्टि, पृथ्वी र मानव जातिको उत्पत्ति तथा विकासका सम्बन्धमा पाश्चात्य र पूर्वीय दर्शनबीच फरक-फरक धारणा, सिद्धान्त र दृष्टिकोण रहेका छन् । पूर्वीय दर्शन आध्यात्मवादमा आधारित छ भने पाश्चात्य दर्शन भौतिकवादमा आधारित छ। दुवै दर्शनले ईश्वरको अस्तित्व स्वीकार गर्दछन् ।पूर्वीय दर्शनअनुसार ब्रह्माण्ड अनन्त र अस‌ङ्ख्य छ । वराहपुराण, ब्रह्मपुराण र श्रीमद्भागवत महापुराणले विराटपुरूषलाई अस‌ङ्ख्य एवं अनन्त ब्रह्माण्डको एकमात्र सृष्टिकर्ता, सर्वशक्तिमान् स्वामी एवं सञ्चालककारूपमा व्याख्या गरेका छन् । विराटपुरूषलाई परब्रह्म, पूर्णब्रह्म वा परमात्मा पनि भनिन्छ । उहाँ अजन्मा, सनातन, अविनाशी र अक्षर पुरूष हुनुहुन्छ ।
श्वेताश्वतरोपनिषदको छैठौं अध्यायमा पूर्ण परमात्मालाई परास्य शक्तिर्विविधैव श्रूयते..भन्‍दै अपार शक्तिको स्रोत बताइएको छ । परब्रह्म विराटपुरूषले आफ्नो बचन शक्तिबाट सतलोक, अगमलोक र अलखलोक तथा भूलोक, भूवर्लोक, स्वर्गलोक, महलोक, जनलोक, तपलोक, सत्यलोक, अतल, वितल, सूतल, महातल, तलातल, रसातल र पाताल, विभिन्‍‍न ग्रह, द्वीप एवं सात समुद्र आदि सबै रचना गर्नुभएको वर्णन ऋग्वेदका विभिन्‍‍न ऋचामा पनि गरिएको छ । यी सबै लोक तथा ग्रह एकअर्काबीच Law of Gravitation गुरूत्वाकर्षण शक्तिका कारण शक्ति सन्तुलनसाथ शून्य स्थानमा रहेका छन् ।
 
विराटपुरूषले ब्रह्माण्ड सञ्चालनका लागि प्राकृतिक नियम बनाउनुभएको छ । उहाँबाट प्रतिपादित प्राकृतिक नियमलाई सूर्य, चन्द्र, पृथ्वी, विभिन्‍‍न ग्रह, वायु, आकाश, समय, पानी, अग्‍नि, वनस्पति र प्राणी जगत् सबैले अनिवार्यरूपमा पालन गरिरहेका छन् । उदाहरणका लागि सूर्यले प्रकाश र ताप नदिने, चन्द्रमाले शीतलता नदिने, वायुले वर्षा नदिने, पृथ्वीले वनस्पतिलाई ऊर्वर शक्ति तथा प्राणी जगत‍्लाई आश्रय नदिने हो भने सृष्टि सञ्चालन हुन सक्दैन । तसर्थ प्राकृतिक नियम Natural Law लाई पूर्वीय दर्शनले ईश्वरीय कानूनकारूपमा वर्णन गरेको छ । पूर्वीय दर्शनमा विराटपुरूषलाई नै पृथ्वी र मानव जातिको उत्पत्ति र सृष्टिको मूल स्रोत बताइएको छ। सृष्टिको प्रारम्भिक अवस्थामा यो भू-धरातल जलमय शून्य अवस्थामा रहनेहुँदा सर्वप्रथम प्राणीजगत‍्को उत्पत्ति जलबाट भएको छ । यस तथ्यलाई पूर्वीय दर्शन र भौतिक विज्ञान दुवैले स्वीकारेका छन् । सत्ययुगमा भगवान‍्को अवतार पनि माछा, कछुवा र जनावरकारूपमा भएको वर्णन पुराणहरूमा गरिएको छ ।
 
२.१ ब्रह्माण्ड, पृथ्वी र को उत्पत्तिसम्बन्धी पाश्चात्य दर्शनको धारणा
 
२.१.१.ब्रह्माण्ड- हाम्रो पृथ्वी, विभिन्‍‍न ग्रह, सूर्यमण्डल (Solar System), सूर्यमण्डल रहेको आकाशगंगा (Milky Way Galaxy),असङ्ख्य तारामण्डल (Galaxy), आकाश र अन्तरिक्ष (Space) आदि रहेको वा अटेको ठाउँ नै ब्रह्माण्ड (Universe) हो । ब्रह्माण्डको उत्पत्ति बुझ्‍न ब्रह्माण्डसँग सम्बन्धित केही तथ्य जान्‍नुपर्दछ। ब्रह्माण्डको विषयमा जति बुझ्दै गयो त्यति नै कल्पना गर्न नसकिने रहस्य उत्पन्‍न हुन्छन् । विशाल ब्रह्माण्डमा सूर्यभन्दा अर्बौं गुणा ठूला ग्यास र धुलाकाकण मिसिएका अजङ्गका आँधीबेहरीयुक्त बादलका असङ्ख्य समूह रहेका छन् । अर्बौं असङ्ख्य ग्यालेक्सि अटाउने ब्रह्माण्ड कत्रो होला ? कल्पना गर्न निकै गाह्रो छ । हजारौं वर्षको अन्तरालमा आफ्नो जीवन समर्पण गरी सयौं दार्शनिक र वैज्ञानिकले गरेको अनुसन्धानबाट ब्रह्माण्ड अनन्त, असङ्ख्य, अकल्पनीय र निकै रहस्यमय रूपमा रहेको निष्कर्ष निकालेका छन् ।
वैज्ञानिककाअनुसार२.१.१.ब्रह्माण्ड- हाम्रो पृथ्वी, विभिन्‍‍न ग्रह, सूर्यमण्डल (Solar System), सूर्यमण्डल रहेको आकाशगंगा (Milky Way Galaxy),असङ्ख्य तारामण्डल (Galaxy), आकाश र अन्तरिक्ष (Space) आदि रहेको वा अटेको ठाउँ नै ब्रह्माण्ड (Universe) हो । ब्रह्माण्डको उत्पत्ति बुझ्‍न ब्रह्माण्डसँग सम्बन्धित केही तथ्य जान्‍नुपर्दछ। ब्रह्माण्डको विषयमा जति बुझ्दै गयो त्यति नै कल्पना गर्न नसकिने रहस्य उत्पन्‍न हुन्छन् । विशाल ब्रह्माण्डमा सूर्यभन्दा अर्बौं गुणा ठूला ग्यास र धुलाकाकण मिसिएका अजङ्गका आँधीबेहरीयुक्त बादलका असङ्ख्य समूह रहेका छन् । अर्बौं असङ्ख्य ग्यालेक्सि अटाउने ब्रह्माण्ड कत्रो होला ? कल्पना गर्न निकै गाह्रो छ । हजारौं वर्षको अन्तरालमा आफ्नो जीवन समर्पण गरी सयौं दार्शनिक र वैज्ञानिकले गरेको अनुसन्धानबाट ब्रह्माण्ड अनन्त, असङ्ख्य, अकल्पनीय र निकै रहस्यमय रूपमा रहेको निष्कर्ष निकालेका छन् । बैज्ञानिककाअनुसार वर्तमान समयभन्दा करिब चौध अर्ब वर्ष पहिलेसम्म ब्रह्माण्ड कुनै एक बिन्द‍‍‍ुमा एकदम खाँदिएर सानो अवस्थामा रहेको थियो । वर्तमान समयमा ब्रह्माण्ड द्रूतगतिमा फैलिरहेको छ । केही समय अगाडिसम्म ब्रह्माण्ड निराकार रहेको विश्वास गरिएको थियो तर नयाँ अनुसन्धानबाट निराकार नभई कालो शक्ति (Black Energy) ले बनेको पत्ता लागेको छ । कालो शक्ति (Black Energy) भित्र पनि आकाशगंगा ग्यालेक्सि जस्ता अर्बौं ग्यालेक्सि छन् । ग्यालेक्सिहरूबीच एकआपसमा सम्बन्ध रहेको हुन्छ । सूर्यलगायतका एक खरबजति ताराको विशाल समूह भएको हाम्रो आकाशगंगा (Milky Way) पनि त्यस्तै, ग्यालेक्सिमध्ये एक हो । ग्यालेक्सिभित्र नयाँ तारा र ग्रह बन्‍‍ने तथा विलय हुने क्रम पनि निरन्तर चलिरहेको हुन्छ।

२.१.२. आकाशगंगा (Milky Way Galaxy)
अन्तरिक्षमा रहेका आकाशगंगालाई ग्यालेक्सि भनिन्छ । आकाशगंगा असङ्ख्य छन् । आकाशगंगा आकारका दृष्टिले पनि फरक-फरक छन् । वैज्ञानिककाअनुसार हाम्रो आकाशगंगा नजिक एण्ड्रोमेडा (Andromeda) सहित ३० वटा ग्यालेक्सि रहेका छन् । सौर्य परिवारबाहिर वैज्ञानिकहरूले हालसम्म १७ सय ग्रह र गोलाकार र फुटाइएका ढुंगा जस्ता कैँयौं पिण्डहरू पत्ता लगाएका छन् । तारा र ग्रह, ग्यालेक्सि बन्‍‍ने क्रममा घुमिरहँदा, बीचमा खाली भाग रहन्छ त्यसलाई कालो प्वाल (Black Hole) भनिन्छ । कालो प्वालकोबीचमा पनि विभिन्‍न पदार्थ खाँदिएर रहेका छन् । पृथ्वीको उत्पत्ति जान्‍न, आकाश, अन्तरिक्ष, गुरूत्वाकर्षण, सौर्यपरिवार, तारा र ग्रहका बारेमा पनि बुझ्‍न जरूरी हुन्छ ।
 
२.१.३. आकाश, अन्तरिक्ष र गुरूत्वाकर्षण (Sky, Space and Gravitation)
 
पृथ्वीमाथि केही सतहसम्म हावा रहेको हुन्छ । हावा रहने ठाउँसम्मको खाली भागलाई आकाश Sky भनिन्छ । आकाशभन्दा माथि आकाशीय पिण्ड तथा ग्यालेक्सिबीचको सम्पूर्ण खाली भागलाई अन्तरिक्ष Space भनिन्छ । सम्पूर्ण अन्तरिक्ष र ग्यालेक्सिलाई ब्रह्माण्ड Universe भनिन्छ । हरेक आकाशीय पिण्डमा अन्य बस्तुलाई आफूतर्फ तान्‍ने शक्ति हुन्छ यसलाई गुरूत्वाकर्षण Gravitation भनिन्छ । पिण्डको गुरूत्वाकर्षण शक्ति त्यसको आकार, घनत्व, दुरी, घुम्‍ने कोण र गतिमा भरपर्दछ । अन्तरिक्षमा ठाउँ र दुरी हेरी गुरूत्वाकर्षण शक्ति कम, बेसी वा शून्य हुन्छ । यसैकारण गुरूत्वाकर्षण शून्य भएको स्थानमा अन्तरिक्ष अनुसन्धानका लागि पठाइएका उपकरण, अन्तरिक्ष यान, क्यमरा वा विभिन्‍‍न स्याटलाइट अडिएका हुन्छन् ।
 
२.१.४. सूर्य, तारा र ग्रहको उत्पत्ति
 
आकाशगंगामा रहेका तारामध्ये सबैभन्दा चम्किलो तारालाई सूर्य भनिन्छ । खगोलविद्काअनुसार सूर्यको उत्पत्ति नेबुला नामक बादलबाट भएको हो । ब्रह्माण्डमा रहेका असङ्ख्य बादलमध्ये नेबुला नामक बादल अगाडि बढ्दै जादा आफ्नो तौल आफै धान्‍न नसकीबीचमा भित्रतर्फ भासिएर बाटुलो घेरामा भुमरी जस्तै घुम्‍न थाल्यो । यसरी घुम्दै गर्दा बल्ने ग्यास लगायतका तत्वहरू एकत्रित भई उक्त भुमरीकोबीचमा एउटा बलेको आगोको डल्लो उत्पन्न भयो । त्यसपछि उक्त डल्लोमाथि सो बादलका बाँकी रहेका धुलाकाकण, ग्यास आदिको वर्षा भैरह्यो । यसरी बल्ने ग्यासलगायत अन्य पदार्थ थुप्रिदै जाँदा सूर्यको आकारमा वृद्धि भयो । अन्य ठोस पदार्थबाट विभिन्‍‍न प्रकारका ग्रह, विभिन्‍‍न आकारका साना छुद्रग्रह (Asteroid), पुच्छ्रेतारा (Comet), उल्का (Meteor) आदि उत्पन्‍न भए ।
सूर्य, पृथ्वीबाट करिब १४ करोड ८८ लाख कि.मी. टाढा रहेको छ । सूर्यको परिधि ४,३६६,८१३ कि.मी.छ । यसको उत्पत्ति करिब ४.५६ अरव वर्ष पहिले भएको वैज्ञानिकहरूले अनुमान गरेका छन् । सूर्यको प्रकाश पृथ्वीमा आइपुग्‍‍न ८ मिनेट ३ सेकेण्ड लाग्छ । सम्पूर्ण सौर्य परिवारको ९८% मास भएको सूर्य, पृथ्वीभन्दा ३ लाख ३३ हजार गुणा गरूङ्गो छ भने यसमा १० लाख पृथ्वीको मास अट्न सक्छ । खगोलशास्‍‍त्रीले सूर्यको आयु ४ अर्ब ३२ करोड वर्ष रहेको अनुमान गरेका छन् । सूर्यमा ९२% हाइड्रोजन, ७% हिलियम र १% अन्य ग्यास रहेको छ । यसको सतहको ताप करिब १० हजार डिग्री फरेनहाइट छ भने भित्री भागमा २ करोड ७० लाख डिग्रीसम्म ताप छ । सूर्यले प्रत्येक सेकेन्डमा ४० लाख टन हाइड्रोजनलाई ताप शक्तिमा बदल्छ । सूर्यलाई परिक्रमा गर्ने अन्य निश्चित आकारका पृथ्वी लागायतका अन्य आकाशीय पिण्डलाई ग्रह भनिन्छ । सूर्यबाट नजिकदेखि टाढाको दुरीमा क्रमशः बुध (Mercury), शुक्र (Venus), पृथ्वी (Earth), मङ्गल (Mars) बृहस्पति (Jupiter), शनि (Saturn), अरूण (Uranus), बरूण (Neptune) रहेका छन् । सन् २००६ मा यम (pluto) नामक ग्रह विलय भएकोले हाल सौर्य परिवारमा आठ ग्रह रहेका छन् । हालसम्म विज्ञान सौर्यमण्डलका केही ग्रहसम्म मात्र पुग्‍‍नसकेको छ । सौर्यमण्डल, अनन्त ब्रह्माण्डको एउटा सानो पिण्ड मात्र हो । सौर्यमण्डलका बुध, शुक्र, पृथ्वी, मङ्गल, बृहस्पति, शनिश्चर, अरूण, वरूण र यम ग्रहलाई सबै हिन्दूले नौ ग्रहकारूपमा पूजा गर्दछन्
 
सूर्यमा ९२% हाइड्रोजन, ७% हिलियम र १% अन्य ग्यास रहेको छ । यसको सतहको ताप करिब १० हजार डिग्री फरेनहाइट छ भने भित्री भागमा २ करोड ७० लाख डिग्रीसम्म ताप छ । सूर्यले प्रत्येक सेकेन्डमा ४० लाख टन हाइड्रोजनलाई ताप शक्तिमा बदल्छ । सूर्यलाई परिक्रमा गर्ने अन्य निश्चित आकारका पृथ्वी लागायतका अन्य आकाशीय पिण्डलाई ग्रह भनिन्छ । सूर्यबाट नजिकदेखि टाढाको दुरीमा क्रमशः बुध (Mercury), शुक्र (Venus), पृथ्वी (Earth), मङ्गल (Mars) बृहस्पति (Jupiter), शनि (Saturn), अरूण (Uranus), बरूण (Neptune) रहेका छन् । सन् २००६ मा यम (pluto) नामक ग्रह विलय भएकोले हाल सौर्य परिवारमा आठ ग्रह रहेका छन् । हालसम्म विज्ञान सौर्यमण्डलका केही ग्रहसम्म मात्र पुग्‍‍नसकेको छ । सौर्यमण्डल, अनन्त ब्रह्माण्डको एउटा सानो पिण्ड मात्र हो । सौर्यमण्डलका बुध, शुक्र, पृथ्वी, मङ्गल, बृहस्पति, शनिश्चर, अरूण, वरूण र यम ग्रहलाई सबै हिन्दूले नौ ग्रहकारूपमा पूजा गर्दछन् ।
सौर्य परिवारमा ग्रहहरूको अवस्थिति
 
बुध ग्रह, सूर्यबाट सबैभन्दा नजिक ५७,९१०,००० कि.मी.को दूरीमा रहेको अत्यधिक तातो ग्रह हो । यस ग्रहमा हावापानी छैन । यसले ८८ दिनमा सूर्यको परिक्रमा गर्दछ । शुक्रग्रह एकदम तातो र चम्किलो बादलले ढाकेको बिषालु ग्यासले बनेको छ । अनौंठो कुरा के छ भने अरू सबै ग्रहहरू घडीको दिशामा घुम्छन् भने शुक्र त्यसको ठीक उल्टो दिशामा घुम्छ। मङ्गल ग्रह चिसो छ, यो रातो धुलाका कणले ढाकिएको छ । यसग्रहमा ठूला ज्वालामुखी, डाँडाकाँडा, उपत्यका र ठूलाठूला खाडल देखिएका छन् । यसको गुरूत्वाकर्षण शक्ति अन्य ग्रहको तुलनामा कम छ । यसग्रहमा पानीको संभावना भएको अनुमान गरिएकोले मानव बस्ती बसाल्न सकिँन्छ, सकिँदैन भन्‍ने विषयमा अमेरिकी अन्तरिक्ष अनुसन्धान केन्द्र नासाले अध्ययन गरिरहेको छ । बृहस्पति सबभन्दा ठूलो ग्रह हो । यसमा प्राय: हाइड्रोजन र हिलियम ग्यास रहेको छ । यसको गुरूत्वाकर्षण बढी छ, यसको वरिपरीको घेरा पातलो छ । शनिग्रह पनि ग्यासले भरिएको छ, यसमा बरफको घेरा छ । अरूणग्रह सूर्यबाट ४,५०३,०००,००० कि.मी. टाढा रहेको छ । यो अलि बढी नै ढल्केको छ, त्यसैले यसमा ऋतु परिवर्तन हुन २० वर्ष लाग्दछ । यम, सूर्यबाट सबभन्दा टाढा र चिसो ग्रहकारूपमा रहेको थियो । यसलाई सूर्यको परिक्रमा गर्न १६५ वर्ष लाग्दथ्यो । सन् २००६ मा यो ग्रह विलय भैसकेको छ । अब संक्षेपमा चन्द्रमा र पृथ्वीको उत्पत्ति कसरी भएको हो भन्‍ने वैज्ञानिक धारणा पनि बुझौं ।
 
२.१.५.चन्द्रमा र पृथ्वीको उत्पत्ति
 
वैज्ञानिककाअनुसार पृथ्वी र चन्द्रमाको उत्पत्ति पनि सूर्यको उत्पत्तिपछि करिब ४.५४ अर्ब वर्ष पहिले भएको अनुमान गरिएको छ । चन्द्रमा, सौर्य परिवारको पाँचौ सबैभन्दा ठूलो, पृथ्वीको एकमात्र उपग्रह हो । चन्द्रमाले २७ दिन ७ घण्टा ४३ मिनेट १ सेकेण्डमा पृथ्वीको परिक्रमा गर्दछ । यो पृथ्वीबाट ३८४,४०३ कि.मि.को दुरीमा रहेको छ । यसको परिधि १०,९१७ कि. मी. छ । चन्द्रमाको प्रकाश पृथ्वीमा आउन १.३ मिनेट लाग्दछ । अमेरिकी अन्तरिक्ष यात्री निल आर्मस्टांग र एडविन आल्ड्रिनले २० जुलाई १९६९ मा अपोलो-११ नामक अन्तरिक्ष यानद्वारा सर्वप्रथम चन्द्र धरातलमा प्रथम मानव पाइला टेकेका थिए।
वैज्ञानिककाअनुसार पृथ्वी र चन्द्रमाको उत्पत्ति पनि सूर्यको उत्पत्तिपछि करिब ४.५४ अर्ब वर्ष पहिले भएको अनुमान गरिएको छ । चन्द्रमा, सौर्य परिवारको पाँचौ सबैभन्दा ठूलो, पृथ्वीको एकमात्र उपग्रह हो । चन्द्रमाले २७ दिन ७ घण्टा ४३ मिनेट १ सेकेण्डमा पृथ्वीको परिक्रमा गर्दछ । यो पृथ्वीबाट ३८४,४०३ कि.मि.को दुरीमा रहेको छ । यसको परिधि १०,९१७ कि. मी. छ । चन्द्रमाको प्रकाश पृथ्वीमा आउन १.३ मिनेट लाग्दछ । अमेरिकी अन्तरिक्ष यात्री निल आर्मस्टांग र एडविन आल्ड्रिनले २० जुलाई १९६९ मा अपोलो-११ नामक अन्तरिक्ष यानद्वारा सर्वप्रथम चन्द्र धरातलमा प्रथम मानव पाइला टेकेका थिए । पृथ्वी, सौर्यमण्डलको तेस्रो ठूलो ग्रह हो । पृथ्वीको परिधि ४०,०७५ कि.मी.छ । पृथ्वीले ३६५ दिन ५ घण्टा ४८ मिनेट ४५.५१ सेकेण्डमा सूर्यको एकपटक परिक्रमा गर्दछ । प्रारम्भिक अवस्थामा पृथ्वी सूर्यबाट टुक्रिएर अाउदा धुलो र ग्यासयुक्त आगोको डल्लो जस्तै तातो थियो । त्यसपछि अर्बौं वर्षसम्म पृथ्वीमा विभिन्‍‍न प्रकारका ज्वालामुखी विष्फोटन, संयोजन तथा विखण्डनका शृङ्खला सुरूभए । सूर्यबाट टुक्रिएको अर्बौं वर्षकोअन्तरालपछि पृथ्वी चिसिँदै गएपछि हावापानी तथा वातावरणमा परिवर्तन आई जीवको विकासक्रम सुरूआत भएको वैज्ञानिकहरूले बताएका छन् । सौर्यमण्डलका ग्रहमध्ये पृथ्वी, सूर्यबाट न त धेरै नजिक छ, न धेरै टाढा, न त धेरै तातो न धेरै चिसो भएकोले यस ग्रहमा मानवसहित सबै प्राणी उत्पत्ति र विकास भएको छ ।
 
२.१.६ जीवहरूको विकास
हालसम्मको वैज्ञानिक अनुसन्धानबाट पृथ्वीबाहेक अन्य ग्रहमा जीव रहेको पत्ता लागेको छैन, खगोलविद्हरू अन्तरिक्षमा कसैको जीवन छ, छैन भन्‍ने विषयमा अनुसन्धान गरिरहेका छन् । यस पृथ्वीमा कुनै पनि जीव वा वनस्पतिले आफ्नो अस्तित्व बचाउन जलवायु, पर्यावरण र प्रकृतिसँग सधै निरन्तर संघर्ष गर्नुपर्दछ । प्रकृतिसँगको अस्तित्व संघर्ष (Struggle For Existence) मा जसले आफूलाई सक्षम बनाउन सक्दैन त्यसको अस्तित्व क्रमश: समाप्त हुँदै जान्छ । यसैकारण डाइनासोरस जस्ता कतिपय प्राचीन जनावर, पन्‍क्षी र वनस्पति लोप भैसकेका छन् भने कतिपय लोप हुने क्रममा छन् । बेलायती जीवविज्ञानशास्‍‍त्री चाल्स डार्विनले सन् १८५८ मा जीव जातिको विकास (Origin of Species) नामक पुस्तक प्रकाशित गरी जीवहरूको विकास सम्बन्धी नयाँ विकासवादी सिद्धान्त प्रतिपादन गरे । यस सिद्धान्तले प्राणी जगतको विकास सम्बन्धी प्राचीन धारणामा आमूल परिवर्तन ल्यायो ।
विकासवादी सिद्धान्तअनुसार जीवको विकास समुद्रबाट सुरू हुन्छ । समुद्रमा सर्वप्रथम अमिवा जस्ता एक कोषीय, बहुकोषीय जीव विकास हुँदै माछा जस्ता जलचरप्राणीको विकास हुनगयो । त्यसपछि जमिनमा उफ्रेर वा घिस्रेर हिड्ने भ्यागुता, कछुवा र सर्प जस्ता स्थलचर र स्थलचर प्राणीबाट विभिन्‍‍न प्रकारका मांशहारी वा शाकाहारी जङ्गली जनावरको विकासक्रम सुरूभयो । त्यसपछि आदिम पाषाणयुग, हिमयुग, समुद्रिक युग, आदि पारगर्दै चिम्पाञ्जीबाट वर्तमान मानवको विकास भएको हो । प्रारम्भिक अवस्थामा मानव जातिका प्रथम पुस्तालाई प्रतिकुल हावापानी, सुरक्षित बस्‍‍ने ठाउँ र खाने चीजको अभाव, राक्षस तथा जङ्गली जनावरका आक्रमण आदि समस्या सामना गर्नु परेको थियो । यीनै समस्या समाधानका लागि मानवले परापूर्वकालदेखि हालसम्म स‌ंघर्ष गर्दैआएको छ ।
 
हालसम्मको वैज्ञानिक अनुसन्धानबाट पृथ्वीबाहेक अन्य ग्रहमा जीव रहेको पत्ता लागेको छैन, खगोलविद्हरू अन्तरिक्षमा कसैको जीवन छ, छैन भन्‍ने विषयमा अनुसन्धान गरिरहेका छन् । यस पृथ्वीमा कुनै पनि जीव वा वनस्पतिले आफ्नो अस्तित्व बचाउन जलवायु, पर्यावरण र प्रकृतिसँग सधै निरन्तर संघर्ष गर्नुपर्दछ । प्रकृतिसँगको अस्तित्व संघर्ष (Struggle For Existence) मा जसले आफूलाई सक्षम बनाउन सक्दैन त्यसको अस्तित्व क्रमश: समाप्त हुँदै जान्छ । यसैकारण डाइनासोरस जस्ता कतिपय प्राचीन जनावर, पन्‍क्षी र वनस्पति लोप भैसकेका छन् भने कतिपय लोप हुने क्रममा छन् । बेलायती जीवविज्ञानशास्‍‍त्री चाल्स डार्विनले सन् १८५८ मा जीव जातिको विकास (Origin of Species) नामक पुस्तक प्रकाशित गरी जीवहरूको विकास सम्बन्धी नयाँ विकासवादी सिद्धान्त प्रतिपादन गरे। यस सिद्धान्तले प्राणी जगतको विकास सम्बन्धी प्राचीन धारणामा आमूल परिवर्तन ल्यायो । विकासवादी सिद्धान्तअनुसार जीवको विकास समुद्रबाट सुरू हुन्छ । समुद्रमा सर्वप्रथम अमिवा जस्ता एक कोषीय, बहुकोषीय जीव विकास हुँदै माछा जस्ता जलचरप्राणीको विकास हुनगयो । त्यसपछि जमिनमा उफ्रेर वा घिस्रेर हिड्ने भ्यागुता, कछुवा र सर्प जस्ता स्थलचर र स्थलचर प्राणीबाट विभिन्‍‍न प्रकारका मांशहारी वा शाकाहारी जङ्गली जनावरको विकासक्रम सुरूभयो । त्यसपछि आदिम पाषाणयुग, हिमयुग, समुद्रिक युग, आदि पारगर्दै चिम्पाञ्जीबाट वर्तमान मानवको विकास भएको हो । प्रारम्भिक अवस्थामा मानव जातिका प्रथम पुस्तालाई प्रतिकुल हावापानी, सुरक्षित बस्‍‍ने ठाउँ र खाने चीजको अभाव, राक्षस तथा जङ्गली जनावरका आक्रमण आदि समस्या सामना गर्नु परेको थियो । यीनै समस्या समाधानका लागि मानवले परापूर्वकालदेखि हालसम्म स‌ंघर्ष गर्दैआएको छ ।
भू-वैज्ञानिकले आजभन्दा ४३.८ देखि ५०.५ करोड वर्ष पहिले समुद्रमा सामुद्रिक जीवको विकासक्रम प्रारम्भ भएको बताएका छन् । त्यसैगरी, जलचर प्राणीको विकास २४.५ देखि २८.६ करोड वर्ष पहिले भएको थियो भने वन मानिसको विकास २.४ देखि ३.७ करोड वर्ष पहिले भएको थियो । भू-वैज्ञानिककाअनुसार आधुनिक मानवको विकास भने १० करोड वर्ष पहिले भएको थियो । पूर्वीय दर्शनका आधारमा ज्योतिषशास्‍‍त्रीले सृष्टिको प्रारम्भ आजभन्दा (वि.सं. २०७३ साल) करिब १ अर्ब ९५ करोड ५८ लाख ८५ हजार ११७ वर्ष पहिले भएको अनुमान गरेका छन् । तर युगमानका हिसाबले पृथ्वीको उत्पत्ति १२ करोड वर्ष पहिले भएको मानिएको छ ।
भू-वैज्ञानिकले आजभन्दा ४३.८ देखि ५०.५ करोड वर्ष पहिले समुद्रमा सामुद्रिक जीवको विकासक्रम प्रारम्भ भएको बताएका छन् । त्यसैगरी, जलचर प्राणीको विकास २४.५ देखि २८.६ करोड वर्ष पहिले भएको थियो भने वन मानिसको विकास २.४ देखि ३.७ करोड वर्ष पहिले भएको थियो । भू-वैज्ञानिककाअनुसार आधुनिक मानवको विकास भने १० करोड वर्ष पहिले भएको थियो । पूर्वीय दर्शनका आधारमा ज्योतिषशास्‍‍त्रीले सृष्टिको प्रारम्भ आजभन्दा (वि.सं. २०७३ साल) करिब १ अर्ब ९५ करोड ५८ लाख ८५ हजार ११७ वर्ष पहिले भएको अनुमान गरेका छन् । तर युगमानका हिसाबले पृथ्वीको उत्पत्ति १२ करोड वर्ष पहिले भएको मानिएको छ । यसप्रकार पृथ्वीको उत्पत्ति करोडौं वर्ष वा अर्बौं वर्ष पहिले भएको हो ? भूतकालमा पृथ्वी समुद्रमा डुबेको थियो, थिएन ? प्राणीहरू विकासवादी सिद्धान्तअनुसार बिस्तारै विकास भएका हुन् वा ईश्वरीय सृष्टि हुन् ? ब्रह्माण्डको उत्पत्ति विज्ञानले भने जस्तै भएको हो वा पुराणहरूले बताएअनुसार भएको हो ? के ब्रह्माण अनन्त छ ? के आइन्स्टाइनको रिलेटिभिटी सिद्धान्त ठीक छ ? भन्‍ने विषयमा वर्तमान समयसम्म पूर्वीय दर्शन र आधुनिक वैज्ञानिकबीच मतभेद रहेका छन् । यी मदभेद आगामी धेरै समयसम्म कायम रहनेछन् ।
 
३. विभिन्‍‍न कल्प,मन्वन्तर,मनु र युगको प्रसङ्ग
 
पूर्वीय दर्शनमा सृष्टि र विकासको समय गणनाका लागि कल्प शब्द वैदिक कालदेखि प्रयोगमा आएको पाइन्छ। कल्प, सनातन हिन्दू धर्ममा धेरै लामो समयचक्रलाई मापन गर्ने प्रसिद्ध मापदण्ड हो । पूर्वीय दर्शनमा धेरै लामो समयलाई विभिन्‍‍न कल्पमा विभाजन गरी मापन गरिन्छ । ब्रह्माको एकदिन बराबरको समयलाई कल्प भनिन्छ । ब्रह्माको प्रत्येक दिनको समाप्तिपछि प्रलय हुन्छ । ब्रह्माजीको रात्रिकालको समयनै प्रलय हो । प्रलयको समय पनि ब्रह्माजीको दिन जस्तै लामो हुन्छ । रात बितेपछि ब्रह्माजीले पुनः नयाँ सृष्टि आरम्भ गर्नुहुन्छ । कल्प, महायुग र युगहरू पनि दिनरात जस्तै निरन्तररूपमा चलिरहेका हुन्छन् भनी विष्णुपुराणमा बताइएको छ । विष्णुपुराणमा कल्प र युगहरूको समय निर्धारण कसरी गरिएको छ ? छोटो चर्चा गरौं ।
 
३.१ कल्पको मापन विधि
 
मनुष्यलोकमा आजको सूर्योदयदेखि भोलि बिहानको सूर्योदयसम्मको अवधिलाई एकदिन अर्थात् २४ घण्टा वा ६० घडी मानिन्छ । ३० दिनको १ महिना हुन्छ । १ महिनामा दुईवटा चन्द्र पक्ष हुन्छन् । २ महिनाको एउटा ऋतु हुन्छ । ३ ऋतुको १ अयन हुन्छ । ६ ऋतु, २ अयन, १२ महिना अर्थात् ३६५ दिनलाई १ सौर्य वर्ष भनिन्छ ।
मनुष्यलोकमा आजको सूर्योदयदेखि भोलि बिहानको सूर्योदयसम्मको अवधिलाई एकदिन अर्थात् २४ घण्टा वा ६० घडी मानिन्छ । ३० दिनको १ महिना हुन्छ । १ महिनामा दुईवटा चन्द्र पक्ष हुन्छन् । २ महिनाको एउटा ऋतु हुन्छ । ३ ऋतुको १ अयन हुन्छ । ६ ऋतु, २ अयन, १२ महिना अर्थात् ३६५ दिनलाई १ सौर्य वर्ष भनिन्छ । प्रत्येक युगमा मानिसको आयु फरक-फरक रहेको छ । सत्ययुगमा मानिसको आयु निकै लामो अर्थात् १ लाख वर्ष रहेको थियो भने द्वापर युगमा १० हजार वर्ष र त्रेतायुगमा १ हजार वर्षको थियो । वर्तमान कलियुगमा मानवको आयु सामान्यतया १ सय वर्ष मानिएको छ । समय मापनका लागि पितृ र देवताको आयु १०० वर्ष निर्धारण गरिएको छ । तर मानव, पितृ तथा देवताको समयमा ठूलो अन्तर छ । मानवको १५ दिन पितृको १ दिन हुन्छ । त्यसैगरी, मानवको ३६० दिन देवताको १ दिन हुन्छ । पितृको आयु १०० पितृ वर्ष अर्थात् १५०० मानव वर्ष बराबर हुन्छ । देवताको आयु १०० दिव्य वर्ष अर्थात् ३६००० मानव वर्ष बराबर हुन्छ । ३६० मानव वर्षको १ दिव्य वर्ष हुन्छ । १२ हजार दिव्य वर्षको १ चतुर्युग हुन्छ। सत्य, त्रेता, द्वापर र कलीको संयुक्त अवधि अर्थात् ४३ लाख २० हजार वर्षलाई १ महायुग भनिन्छ । यस्ता १ हजार महायुगको समय नै एउटा कल्प हो । यही कल्प नै ब्रह्माजीको १ दिन हो । ब्रह्माजीको रात्रिकालबाहेकको १ दिन, मानवनको ४ अर्ब ३२ करोड वर्ष बराबर हुन्छ भने रात्रिकालसहितको समयावधि ८ अर्ब ६४ करोड बराबर हुन्छ । ब्रह्माको १ दिनलाई १० हजार भागमा विभाजन गरिएको छ, यसलाई चरण भनिन्छ । ब्रह्माको १ दिनमा १४ इन्द्रको आयु सकिएको हुन्छ । १ कल्पमा १ हजार महायुग, १४ मन्वन्तर, १४ मनु र २ वटा परार्ध हुन्छन् । सौर्यमासको १ महिनामा ३० दिन हुन्छन् भने ब्रह्माको १ महिनामा ३० वटा कल्प हुन्छन्, कल्पको नाम यसप्रकार उल्लेख गरिएको छ- श्वेतवाराह, नीललोहित, वामदेव, रथन्तर, रौरव, प्राण, वृहत्कल्प, कन्दर्प, सत्य, ईशास, व्यान, सारस्वत, उदान, गरूड, कूर्म, नारसिंह, समान, आग्‍नेय, सोम, मानव, पुमान, वैकुण्ठ, लक्ष्मी, सावित्री, घोर, वाराह, वैराज, गौरी, महेश्वर र पितृ । यसप्रकार हिन्दू मापन विधिमा कल्प भनेको धेरै लामो समयचक्र हो । कल्पसम्बन्धी मापन विधिलाई भौतिक विज्ञानलेसमेत मान्यता प्रदान गरेको छ ।
 
३.२विभिन्‍‍न युगको गणना विधि
 
युग भनेको पूर्व निर्धारित वर्षलाई मापन गर्ने सानो इकाइ हो । एक महायुग अर्थात् ४३ लाख २० हजार वर्षको दशांसलाई चार, तीन, दुई र एकले गुणा गर्दा आउने संख्यालाई क्रमशः सत्य, त्रेता, द्वापर र कलियुगमा विभाजन गरिन्छ । वर्तमान कलियुग वि.सं. २०७३ सालसम्म ५११७ वर्ष बितिसकेको छ । कलियुगको समय सीमा ४,३२,००० वर्ष बताइएको छ भने कलियुगको समयभन्दा द्वापर, त्रेता र सत्ययुगको समय क्रमशः दुई, तीन र चार गुणा ठूलो छ । त्यसैले द्वापरयुगको समय ८,६४,००० वर्ष, त्रेतायुगको समय १२,९६,००० वर्ष र सत्ययुगको समय १७,२८,००० वर्ष निर्धारण गरिएको छ । श्रीमद्भागवत महापुराणमा मर्यादा पुरूषोत्तम भगवान् श्रीरामको राज्यकालपछि त्रेतायुग समाप्ति भई द्वापरयुग प्रारम्भ भएको र राजा परीक्षितको समयदेखि वर्तमान कलियुग प्रारम्भ भएको बताइएको छ ।
 
३.३ ब्रह्मा, विष्णु र महेश्वरको आयु
 
वर्तमान ब्रह्माजीको १ सय वर्षको आयुमध्ये आधा उमेर बितिसकेको छ । अहिले ब्रह्माजीको ५१ वर्षको पहिलो कल्प चलिरहेको छ । यस कल्पमा २७ चतुर्युग बितिसकेका छन् । अब कल्पना गरौँ ब्रह्माजीको एकदिनलाई एउटा कल्प मान्दा ५१ वर्षमा कति कल्प, मन्वन्तर र युग बिते होलान् ? यसको गणना धेरै लामो हुन्छ । हिन्दू मापन विधिअनुसार सृष्टिकर्ता ब्रह्माजीको जन्म र मृत्युसम्बन्धी समय पनि निर्धारण गरिएको छ । वर्तमान ब्रह्माजीको जन्म आजभन्दा (विक्रम सम्बत् २०७३ साल) १५ नील, ५५ खरब, २१ अर्ब, ९७ करोड, १९ लाख, ६१ हजार, ६ सय १९ वर्ष पहिले भएको अनुमान छ । ब्रह्माजीको आयु मानव वर्षको ३१ नील, १० खरब, ४० अर्ब वर्ष बराबर हुन आउछ । यसपछि ब्रह्माजीको मृत्यु हुन्छ र अर्को ब्रह्माको जन्म हुन्छ । त्यस्तै, भगवान् विष्णु र शिवको आयु पनि निर्धारण गरिएको छ । ब्रह्माको एक वर्ष विष्णुको एक दिन हुन्छ भने विष्णुको एक वर्ष शिवको एक दिन हुन्छ । पौराणिक हिसाबअनुसार विष्णुको आयु मानवको ५५ पद्म ९८ नील ७२ खरब वर्ष र शिवको आयु २०१ शङ्ख ५५ पद्म ३९ नील २० खरब वर्ष बराबर हुन्छ । यसप्रकार परब्रह्म विराटपुरूषले सृष्टि गर्नु भएको चराचर जगत‍्सहित सबै लोक, ग्रह र देवगण आ-आफ्नो आयु सकिएपछि समाप्त हुन्छन् तर एकमात्र सृष्टिकर्ता परब्रह्म परमात्मा भने अक्षय,अनन्त र अविनाशी हुनुहुन्छ ।
 
३.४ मनु तथा मन्वन्तर
 
प्रत्येक मन्वन्तरमा एकजना मनुले सृष्टिस्थितिको जिम्मा पाएका हुन्छन् । मन्वन्तरै पिच्छे बेग्लाबैग्लै मनु, सप्तर्षि, इन्द्र र इन्द्राणी हुने गर्छन् । यही मनु शब्दबाट मानिसलाई सङ्केत गर्ने मनुष्य, मनुवा, मान्छे वा मानिस शब्दको उत्पत्ति भएको हो ।
मनु चौध छन् । वराहपुराणमा चौध मनुको नाम यसप्रकार बताइएको छ-स्वयंभुव, स्वारोचिष, उत्तम, तामाश, रैवतक, चाक्षुष, वैवस्वत, सावर्णि, दक्षसावर्णि, ब्रह्मसावर्णि, धर्मसावर्णि, रूद्रसावर्णि, देवसावर्णि र ईन्द्रसावर्णि । वर्तमान कल्पमा ६ वटा मनु-स्वयंभुव, स्वारोचिष, उत्तम, तामाश, रैवतक, चाक्षुषले भोगगरिसकेका छन् । समयचक्रअनुसार अहिले श्वेतवराह कल्पको वैवस्वत मन्वन्तरको द्वितीय परार्धको २८‌‍‍‌‍औं कलियुगको प्रथम चरण चलिरहेको छ । यही नै हाम्रो वर्तमान हो । वर्तमान मनु वैवस्वत हुन् । यी मनु यस कल्पका सातौं नम्बरका मनु हुन् । मन्वन्तर भनेको मनुले भोग गर्ने समय हो । ७१ चतुर्युगको १ मन्वन्तर हुन्छ अर्थात् सत्य, त्रेता, द्वापर र कलियुग ७१ पटक घुम्दा एउटा मनुको समय सकिन्छ । एउटा मनुले ३० करोड, ६७ लाख, २० हजार सौर्य वर्ष बराबर भोग गर्दछ । प्रत्येक मन्वन्तरपछि सन्ध्याकाल आउछ, सन्ध्याकालको समय सत्ययुग बराबर १७ लाख २८ हजार वर्ष हुन्छ । मनुसहित मन्वन्तरको रात्रिकाल १५ वटा हुन्छन् । मन्वन्तर पनि भूत, वर्तमान र भविष्यगरी तीन कालखण्डमा घुमिरहन्छन् ।
 
मन्वन्तर भनेको मनुले भोग गर्ने समय हो । ७१ चतुर्युगको १ मन्वन्तर हुन्छ अर्थात् सत्य, त्रेता, द्वापर र कलियुग ७१ पटक घुम्दा एउटा मनुको समय सकिन्छ । एउटा मनुले ३० करोड, ६७ लाख, २० हजार सौर्य वर्ष बराबर भोग गर्दछ । प्रत्येक मन्वन्तरपछि सन्ध्याकाल आउछ, सन्ध्याकालको समय सत्ययुग बराबर १७ लाख २८ हजार वर्ष हुन्छ । मनुसहित मन्वन्तरको रात्रिकाल १५ वटा हुन्छन् । मन्वन्तर पनि भूत, वर्तमान र भविष्यगरी तीन कालखण्डमा घुमिरहन्छन् ।
३.५ वर्तमान मानव जातिका प्रथम पुर्खा
 
पुराणहरूमा बताइएअनुसार वैवस्वत मनु वर्तमान मानव जातिका आदिम पुर्खा अर्थात् प्रथम पुरूष हुन् । वैवस्वत मनु, ब्रह्माजीका मानसपुत्र मरीचिका पनाति कश्यप ऋषिका नाति सूर्यका छेरा हुन् । भगवान् सूर्यको विवाह विश्वकर्माकी छोरी संज्ञासँग भएको थियो, संज्ञाबाट विवस्वान र यमराज नामक दुई पुत्र र यमुना नाम गरेकी एक पुत्रीको जन्मभएको थियो । यिनै विवस्वान अर्थात् सूर्यका पुत्रपछि गएर वैवस्वत मनु कहलिएको प्रसङ्ग वराहपुराण र श्रीमद्भागवतपुराणमा उल्लेख गरिएको छ । वैवस्वत मनुबाट इक्ष्वाकु, नभग, घृष्ट, शयोति, नरिष्यन्त, नाभाग, दिष्ट, करूप, पृषधु र बसुभर नामक दशपुत्र जन्मिएका थिए । वैवस्वत मनुका यिनै दशपुत्र वर्तमान मानव जातिका प्रथम पुस्ता हुन् । पूर्वीय दर्शन अनुसार वर्तमान मानव यिनैका सन्तति हुन् । विभिन्‍‍न कल्प, मन्वन्तर, मनु र युगको प्रसङ्गलाई यहीँ छाडेर अब भगवान् विष्णुका अवतार बारेमा छोटो चर्चा गरौं ।
 
४. भगवान् विष्णुका अवतारहरू
 
विराटपुरूष पूर्णपरमात्माले मानवलाई सत्कर्मप्रति उत्प्रेरित गराउन विभिन्‍‍न युगमा भिन्‍न- भिन्‍नरूपमा यस पृथ्वीमा अवतार लिनुभएको प्रसङ्ग पुराणहरूमा पाइन्छ । सबै अवतारहरू विराटपुरूषका फरक-फरक रूप हुन् । वराहपुराणमा भगवान् विष्णुका चौबीस अवतारको वर्णन गरिएको छ । यीमध्ये मत्स्य, कुर्म, वराह, नृसिंह, वामन, परशुराम, राम, कृष्ण, बुद्ध र कल्कि अवतारलाई मुख्य दश अवतार मानिन्छ ।
विराटपुरूष पूर्णपरमात्माले मानवलाई सत्कर्मप्रति उत्प्रेरित गराउन विभिन्‍‍न युगमा भिन्‍न- भिन्‍नरूपमा यस पृथ्वीमा अवतार लिनुभएको प्रसङ्ग पुराणहरूमा पाइन्छ । सबै अवतारहरू विराटपुरूषका फरक-फरक रूप हुन् । वराहपुराणमा भगवान् विष्णुका चौबीस अवतारको वर्णन गरिएको छ । यीमध्ये मत्स्य, कुर्म, वराह, नृसिंह, वामन, परशुराम, राम, कृष्ण, बुद्ध र कल्कि अवतारलाई मुख्य दश अवतार मानिन्छ । भगवान् विष्णुले सत्ययुगमा मत्स्य, कुर्म, वराह र नृसिंहअवतार लिनुभएको थियो । यसैगरी, त्रेतायुगमा वामन,परशुराम र राम अवतार तथा द्वापर युगको अन्त्यतिर कृष्ण अवतार र कलियुगमा भगवान् विष्णुले दशौं अवतारकारूपमा बुद्धअवतार लिनुभएको चर्चा वराह पुराणमा गरिएको छ । श्रीमद्भागवद्गीतामा भगवान् श्रीकृष्णले जब जब धर्मको पतन र अधर्मको उन्‍नति हुन थाल्छ तब म धर्मको पुनस्थापनाका लागि हरेक युगमा प्रकट भई दुष्टको विनाश र भक्तको उद्धार गर्छु भनी बताउनु भएको छ-
यदा यदा हि धर्मस्य ग्लनिर्भवति भारत।
अभ्युत्थानमधर्मस्य तदात्मानं सृजाम्यहम्।।
परित्राणाय साधुनां विनासाय च दुष्कृताम्।
धर्मसंस्थापनार्थाय सम्भवामि युगेयुगे ।।
पूर्वीय दर्शनअनुसार भगवान् विष्णुका सबै अवतार धर्मको रक्षा र लोककल्याणकारी उद्देश्यले भएको पाइन्छ । सृष्टिको प्रारम्भमा जब वेदलाई राक्षसगणले अपहरण गरी समुद्रमा लगेर लुकाएका थिए तब भगवान् विष्णुले मत्स्य अवतार लिई वेदको रक्षा गर्नुभएको थियो । वेद भगवान‍्बाट उत्पत्ति भएको प्राचीन,प्राकृत ज्ञान भण्डार हो।वेदलाई श्रुतिज्ञान पनि भनिन्छ । भगवान् मनुले वेदलाई ‘सर्वज्ञानमयो हि स: अर्थात् सबै प्रकारको ज्ञानलेयुक्त विद्या भनी बताउनुभएको छ । वेद,पुराण र महाभारतलाई सर्वप्रथम संस्कृत भाषामा लिपिबद्ध गर्ने काम पराशर ऋषि र सत्यावती (मत्स्यगन्धा) बाट हस्तिनापुरको यमुना नदीको तटमा ईसापूर्व ३००० मा जन्मनुभएका वेदव्याशले गर्नुभएको थियो ।
भगवान् विष्णुले, देवता र दानव मिली समुद्र मन्थन गर्दा कछुवाकोअवतार लिई मदानी बनाईएको बिन्दाचल पर्वतलाई आफ्नो शरीरमा धारण गरी देवगणलाई अमृतपान गराउनु भएको थियो । यसैगरी, हिरणाक्ष नामक राक्षसबाट रसातलमा लुकाइएकी पृथ्वीलाई उद्धारगर्न विष्णु भगवान‍्ले वराहअवतार लिनुभएको थियो । हिरण्यकश्यपबाट भक्त प्रह्लादको रक्षा गर्न भगवान‍्ले नृसिंहअवतार लिनुभएको वर्णन पुराणहरूमा पाइन्छ । यसैगरी, भगवान् विष्णुले वलि राजा र रावणको घमण्ड नष्ट गर्न क्रमशः वामन तथा रामअवतार लिनुभएको थियो भने असुरहरूबाट ब्राह्मण र देवगणको रक्षा गर्न परशुरामअवतार लिनुभएको थियो । द्वापरयुगमा धर्मको रक्षा गरी कर्मयोग, ज्ञानयोग र भक्तियोगको शिक्षा दिन भगवान् विष्णुले कृष्णअवतार लिनुभयो । भगवान् श्रीकृष्णले श्रीमद्भागवतगीतामा दिनुभएको उपदेश सम्पूर्ण मानवका लागि कल्याणकारी छ । श्रीमद्भागवद्गीता पाठ गर्दैमा कुनै फल प्राप्त हुँदैन तर जसले गीताको शिक्षा वा उपदेशलाई आफ्नो आचरण वा व्यवहारमा उतार्छ त्यो पुण्यकर्मको भागी बन्दछ । यस्तै, हत्या, हिंसाको मार्ग परित्याग गरी अहिंसाको मार्ग अपनाउन तथा चार आर्य सत्यको ज्ञानद्वारा तत्वज्ञान प्रदान गर्न भगवान् विष्णुले बुद्धअवातार लिनुभएको थियो ।
Line ६७ ⟶ ८७:
भगवान् बुद्धबाट प्रतिपादित पहिलो आर्यसत्य हो - यो संसार दुःखमय छ । जन्मिनु, बूढो हुनु, रोग लाग्‍नु, आफ्नो प्रियतमबाट बिछोडहुनु, आफूलाई मन परेको वस्तु प्राप्तनहुनु आदि सबैमा दुःख छ । आफ्नो इच्छा पुरानहुनु नै दुःख हो । तसर्थ दुःख सत्य छ, यो दोस्रो आर्य सत्य हो । दुःखका कारण छन्- तृष्णा र चाहना नै दुःखको प्रमुख कारण हो,यो तेस्रो आर्य सत्य हो । दुःखबाट मुक्ति प्राप्त गर्न सकिन्छ,दुःखबाट मुक्ति पाउने उपाय छन्, यो चौथो आर्य सत्य हो ।
दुःखमय संसारबाट छुटकारा पाउने उपायलाई आर्य अष्टाङ्ग मार्ग भनिन्छ । यी हुन्-सम्यक् (सही/राम्रो) दृष्टि, सम्यक् सङ्कल्प, सम्यक् बोली, सम्यक् कर्म, सम्यक् आजिविका, सम्यक् व्यायाम, सम्यक् स्मृति र सम्यक् समाधि । भगवान् बुद्धले यिनै चार आर्य सत्य र आर्य अष्टाङ्ग मार्ग बारेमा आफू र आफ्ना शिष्यहरूबाट प्रवचनको माध्यमद्वारा ज्ञानको प्रचार प्रसार गर्नुभयो । यही सत्यज्ञानको कारण सिद्धार्थ गौतम पछिगएर भगवान् बुद्धकारूपमा विश्वभर प्रख्यात हुनुभयो । उहाँको नामबाट नै यस धर्मको नाम पनि बुद्ध धर्म रहेको छ । भगवान् बुद्धले भारतको उत्तराखण्डको कुशीनगरमा वैशाख शुक्ल पूर्णिमाकै दिन ई.सन् ४८३ मा ८० वर्षको उमेरमा महापरिनिर्वाण प्राप्त गर्नुभएको थियो । विश्वका करिब ६.७७ प्रतिशत जनताले बुद्ध धर्मलाई अनुसरण गरिरहेका छन् । त्रीपिटक यस धर्मको मुख्य धार्मिक ग्रन्थ हो । भविष्यमा भगवान् विष्णु कल्कीअवतारकारूपमा प्रकट हुने कुरा पूर्वीय दर्शनले बताएको छ ।
 
५.ब्रह्माजीको उत्पत्ति
 
श्रीमद्भागवत महापुराणकाअनुसार वर्तमान कल्पको प्रारम्भमा यो पृथ्वी अन्धकारमय जलमा डुबेको थियो । पूर्वकल्पको अन्त्यपछि भगवान् श्रीहरि विष्णु सृष्टि रचनाबाट विश्राम लिएर विशाल जलाशयमा शेषशटमा शयन गर्नुभएको थियो । सृष्टिको प्रत्येक कल्पको प्रारम्भमा भगवान् श्रीहरि विष्णु जलमा शयन गर्नुहुन्छ । जलमा शयन गर्ने भएको कारण उहाँलाई नारायण पनि भनिन्छ । श्रीहरि विष्णु शेषशटमा शयन गर्ने समयलाई अहोरात्र भनिन्छ। अहोरात्रमा सृष्टिसम्बन्धी कुनै कार्य हुँदैन । अहोरात्रको समयमा भगवान् विष्णुले आफूले पूर्वकल्पमा रचना गरेका सबै सृष्टिलाई आफैमा समाहित गरेर विशाल जलाशयमा शेषनागमाथि शयन गर्नुभएको हुन्छ । तत्कालीन समयमा उहाँ र समयचक्रबाहेक अरू केही हुँदैन, चराचर जगत् शून्य हुन्छ । यही समयचक्रले अहोरात्रको समय सकिएपछि भगवान् श्रीहरि विष्णुलाई योगनिद्राबाट ब्युताउँछ । भगवान् श्रीहरि विष्णु ब्युँतेपछि उहाँको नाभिबाट कमलको फूल उत्पन्‍न हुन्छ र सो फूलमा श्रीहरि विष्णुले ब्रह्माजीलाई स्थापित गराई सृष्टि आरम्भ गर्न आज्ञा दिनुहुन्छ । वर्तमान ब्रह्माजीको उत्पत्ति आजभन्दा १५ नील ५५ खरब, २१ अर्ब, ९७ करोड, १९ लाख, ६१ हजार, ६१९ वर्ष पहिले क्षिरसागरमा विष्णुको नाभिबाट उत्पत्ति भएको कमलको फूलमाथि भएको थियो भनी पूर्वीय दर्शनले बताएको छ ।
 
भगवान् श्रीहरि विष्णु
६.कुलदेवता अर्थात् भगवान् वराहको उत्पत्ति
 
वराहपुराणअनुसार भगवान् विष्णुको आज्ञानुसार ब्रह्माजीले सृष्टि आरम्भ गर्दा चारैतिर जलमय देख्‍‍नुभयो । पृथ्वीको अभावमा सृष्टि आरम्भ गर्न असम्भव देखी ब्रह्माजीले पुनः श्रीहरि विष्णुको आराधना गर्नुभयो । भगवान् विष्णुले पनि पृथ्वीलाई कतै नदेखेपछि दृष्टिगोचर गर्दा हिरण्यकश्यपको भाइ हिरणाक्ष्य नामक राक्षसले पृथ्वीलाई अपहरण गरी जलभित्र रसातलमा लगेर लुकाएर राखेको थाहा पाउनुभयो । सृष्टि सञ्चालन गर्न पृथ्वीको आवश्यकता महसुस गरी भगवान् विष्णुले पृथ्वीको उद्धार गर्न ब्रह्माजीको नाकबाट सूक्ष्मरूपमा वराहअवतार लिनुभयो । भगवान् वराहको सूक्ष्म रूप जन्मनासाथ विशालकाय बन्यो र हिरणाक्ष्य राक्षससँग धेरै वर्षसम्म युद्ध गरी राक्षसलाई मारी पृथ्वीलाई आफ्नो ढाडमा राखी थुतुनाले उचाली रसातलबाट बाहिर निकाली उद्धार गर्नुभयो । यिनै वराह भगवान् सबै हिन्दूका कुलदेवता हुनुहुन्छ । वर्तमान कल्प नै उहाँका नामबाट रहेको छ । अहिलेको कल्पलाई श्वेतवराह कल्प भनिन्छ । वर्तमान समय (२०७३ साल)सम्म यो कल्प सुरू भएको करिब १ अर्ब ९७ करोड २९ लाख ४९ हजार १ सय १७ वर्ष भएको अनुमान गरिएको छ । दुई वा तीन वर्षमा आफ्नो परम्पराअनुसार सगोत्रीय बन्धुबान्धव एक ठाउँमा भेला भई यिनै वराह भगवान‍्लाई कुलदेवताकारूपमा पूजा गर्ने प्रचलन चल्दै आएको छ ।
कुलपूजाको बिशेष महत्त्‍व छ । आफ्ना पूर्वजहरूप्रति श्रद्धा, भक्ति प्रकट गरी उनीहरूले देखाएको सत्मार्गको अनुसरण गर्दै आफू र आफ्ना सन्ततिको सुख,शान्ति र समृद्धिका लागि शास्‍‍त्रीय विधिअनुसार गरिने पूजा नै कुलपूजा हो । हिन्दू धर्म पूर्णरूपमा अहिंसक भए पनि कतैंकतैं कुलपूजामा पशु बलि दिने प्रचलन पनि छ । हिन्दू समाजमा देवी देवताको नाममा दिइने बलि प्रथा बिरोधाभाषयुक्त छ । भगवान् कुनै बस्तुको भोको नभई सबै विषयले पूर्ण हुन्छ । इश्‍वरको दृष्टिमा सबै प्राणी समान हुन्छन् । आफ्ना सन्ततिलाई आफ्नै अगाडि गरिने हत्याबाट भगवान‍् कसरी खुसी हुन सक्छन् ? यो निकै बिचारणीय प्रश्‍न हो । सत्य,अहिंसा र शान्तिको शंखनाद गर्ने हिन्दू धर्माबलम्बीलाई बलि प्रथाले अन्य धर्मको अगाडि लज्जित तुल्याएको छ । बलि प्रथालाई धार्मिक वा अन्य कुनै पनि दृष्टिले सही सावित गर्न सकिँदैन । यो प्रथा विकृतिको रूपमा रहेको छ ।
 
७. ब्रह्माजीको प्रारम्भिक सृष्टि
 
पुराणहरूले सृष्टिको प्रारम्भ शून्यताबाट भएको बताएका छन् । सर्वप्रथम शून्यबाट शब्द, शब्दबाट आकाश, आकाशबाट वायु, वायुबाट तेज, तेजबाट जल र जलबाट सृष्टि आरम्भ भएको छ । पूर्वीय दर्शनअनुसार क्षिरसागरमा शेषनागमाथि सुतेका भगवान् नारायणको नाभिबाट उत्पन्‍न कमलको फूलमा बसेका ब्रह्माजीले भगवान् वराहले पृथ्वीको उद्धार गरेपछि श्रीहरि विष्णुको आज्ञानुसार सृष्टि आरम्भगर्नुभयो । ब्रह्माजीले सर्वप्रथम क्षिरसागरको चारै दिशामा नजर लगाउनुभयो, परिणाम स्वरूप ब्रह्माजीका चार मुख भए । सृष्टिको क्रममा ब्रह्माजीका मुखबाट सर्वप्रथम विद्याकी अधिष्ठात्री देवी सरस्वती, वेद, (ऋग्वेद, यजुर्वेद, सामवेद, अथर्ववेद) उपवेद (आयुर्वेद, धनुर्वेद, गान्धर्ववेद र स्थापत्यवेद) पुराण, आदि उत्पत्ति भए । सृष्टि रचना गर्न आतुर रजगुणयुक्त ब्रह्माले वेद, उपवेद उत्पत्ति गरेपछि आफ्नो बचन शक्तिबाट सनक,सनन्दन, सनातन र सनत्कुमार चार पुत्र उत्पन्‍न गरी यी मुनिहरूलाई सृष्टि गर्न आज्ञा दिनुभयो । परन्तु यी मुनि जन्मदेखि नै सृष्टितर्फ नलागी मोक्ष मार्गतर्फ लागे । सृष्टि बिस्तार गर्ने उद्देश्यले आफूद्वारा उत्पन्‍न गरेका पुत्रले आफ्नो आज्ञा उलङ्घन गरेको देख्दा ब्रह्माजीलाई अचानक क्रोध उत्पन्‍नभयो । क्रोधलाई नियन्‍‍‍त्रण गर्न नसकेपछि उहाँको ललाटबाट तत्काल नीलो र रातो वर्ण भएको प्रचण्ड ज्योति उत्पन्‍नभयो । ब्रह्माजीको क्रोधका कारण उक्त ज्योतिबाट अर्ध नारीश्वर बालकको उत्पन्‍नभयो । उक्त बालकले जन्मनासाथ रूदैँ आफ्नो नाम बताइ दिन आग्रह गरेपछि ब्रह्माजीले सो बालकको नाम रूद्र राखी दिनुभयो ।
 
८. देवगण र ऋषिहरूको उत्पत्ति
 
ब्रह्माजीद्वारा उत्पन्‍न भगवान् रूद्रको अर्धनारीश्वर शरीरको पुरूष स्वरूपबाट मन्य, मनु, महिनस, मआन, शिव, ऋतध्वज, उग्ररेता, भव, काल, वामदेव र धृतव्रत नामक रूद्रहरू तथा नारी स्वरूपबाट धी, वृत्ति, उशना, उमा, नियुत्, सर्पि, ईला, अम्बिका, ईरावती, सूधा र दीक्षा नामक रूद्रिणी उत्पन्‍न भए जसलाई हिन्दू धर्मावलम्वीहरू एघार रूद्रीकारूपमा पूज्‍‍‍ाा गर्दछन् । त्यसपछि ब्रह्माजीले सृष्टि सञ्चालन गर्न आफ्नो मनबाट मरीचि, आँखाबाट अत्रि, मुखबाट अंगिरा,कानबाट पुलत्स्य,नाभिबाट पुलह,हातबाट क्रतु, छालाबाट भृगु, प्राणबाट वसिष्ठ,औंलाबाट दक्ष प्रजापति, छायाँबाट कन्दर्भ, कोखबाट नारद आदि दशपुत्र उत्पन्‍न गर्नुभयो । सृष्टि बिस्तारका लागि शक्तिशाली ऋषिमुनि, रूद्रादि देवताहरू उत्पन्‍न गर्दा पनि अपेक्षाकृतरूपमा सृष्टि बिस्तार हुन सकेन ।
यसपछि ब्रह्माजीले पुनः सङ्कल्प गरी मैथुनि क्रियाबाट सृष्टि बिस्तार गर्न आफ्नो शरीरबाट एकपुरूष र एक कन्या उत्पन्‍न गर्नुभयो जसको नाम स्वयम्भुव मनु र शतरूपा राखियो । ब्रह्माजीले आफूले उत्पन्‍न गरेका सबै देवगण तथा देवी र वनस्पति जगत‍्लाई वंश बिस्तारको लागि विशेष रजगुण प्रदान गरी आफ्नो वंश बिस्तार गर्न आदेश दिनुभयो । ऐतरेय उपनिषदमा सबै प्राणीको उत्पत्ति उद्विज्ज, स्वेदज,अण्डज र जरायुजकारूपमा हुन्छ भनी बताइएको छ । ब्रह्माजीको प्रारम्भिक सृष्टि पश्चात् रजवीर्यको अन्तरक्रिया वा समिश्रणबाट सालनालसहित, अण्डा, पसिना वा बीजको माध्यमबाट मानव,पशुपन्‍क्षी तथा वनस्पतिको उत्पत्ति र विकास हुन थाल्यो । यी सबैका परमात्माको अ‌ंश रहेको हुन्‍छ । सबै आत्मालाई ब्रह्माजीले आहार, निद्रा, भय र मैथुन जस्ता गुणहरू समानरूपमा प्रदान गर्नु भएको छ । केवल ज्ञान नै मानव र पशुबीचको अन्तर हो । यसैकारण मनुस्मृतिमा भनिएको छ -
आहार-निद्रा-भय-मैथुनं च समानमेतत्पशुभिर्नराणाम् ।
धर्मो हि तेषामधिको विशेषो धर्मेण हीनाः पशुभिः समानाः ॥
 
९. मनुका सन्ततिद्वारा सन्तानोत्पत्ति र सृष्टि बिस्तार
९. मनुका सन्ततिद्वारा सन्तानोत्पत्ति र सृष्टि बिस्तार
 
ब्रह्माजीबाट उत्पन्‍न स्वयम्भुव मनु र उनकी श्रीमती शतरूपाबाट मैथुनि क्रियाबाट प्रियव्रत र उत्तानपाद नामक दुई छोरा तथा आकृति, देवहुति र प्रसूति नामक तीन कन्या उत्पन्‍न भए । उत्तानपादको विवाह सूनीति र सूरूचिसँगभयो । सूनीतिबाट ध्रूब र सूरूचिबाट उत्तम नाम गरेका पुत्र उत्पन्‍न भए । प्रियव्रतको विवाह विश्वकर्माकी छोरी बहिष्मतिसँग भएको थियो । प्रियव्रतबाट सम्राट र कूक्षि नामक दुई कन्या तथा आग्‍िनध्र, इध्मजिन्ह, यज्ञबाहु, महावीर, हिरण्यरेता, घृतपृष्ठ,सवन, मेधातिथि, वीहिहोत्र र कवि नामक दशपुत्र जन्मेका थिए । यीमध्ये कवि, महावीर र सवन योग पारायण र पुनर्जन्मसम्बन्धी वृतान्त जान्‍ने ठूला ज्ञानी ब्रह्मचारी महापुरूष बने । बाँकी सात छोरालाई प्रियव्रतले सातद्वीप जम्बु, शाल्मल, लक्ष्य, शाक, पुष्कर, सवन र कुश बाँडिदिए । यस अतिरिक्त प्रियव्रतका उत्तम, तामस र रैवत नामक छोरा पनि जन्मेका थिए । प्रियव्रतकी छोरी उर्जस्वतिको विवाह भृगु ऋषिसँग भएको थियो । भृगु ऋषिको अर्को विवाह हिरण्यकशिपुकी छोरी दीव्यासँग भएको थियो भनी वराहपुराणमा उल्लेख गरिएको छ । दीव्याबाट शुक्राचार्य र शुक्राचार्यबाट देवयानीको जन्मभयो । देवयानीको विवाह ययातिसँग भएको थियो । मनुले छोरी आकृति, देवहुति र प्रसूतिको विवाह क्रमशः रूचि प्रजापति, कर्दमजी र दक्ष प्रजापतिसँग गरिदिए । आकृतिबाट यज्ञ र दक्षिणा तथा देवहूतिबाट कपिलदेवको जन्म भएको थियो ।
 
१०. दक्ष प्रजापतिका छोरीहरूसँग ऋषिगणको विवाह
 
विभिन्‍‍न पुराणमा दक्ष प्रजापतिका पत्‍‍नी र छोरीको संख्या फरक-फरक बताइएको छ । दक्ष प्रजापतिले आफ्ना कन्यामध्ये सत्र कन्याको विवाह मरीचिका मानस पुत्र कश्यप ऋषिसँग गरिदिएका थिए । कश्यप ऋषिकी पत्‍‍नी अदीतिबाट आदित्य अर्थात् देवगण, दीतिबाट दैत्य, दनुबाट दानव, काष्ठाबाट घोडा, अनिष्ठाबाट गन्धर्व, सुरसाबाट राक्षस, ईलाबाट वृक्ष, मुनिबाट अप्सरागण, क्रोधवधाबाट सर्प, सूरभिबाट गाई र भैसी, सरभाबाट हिंसक पशु, ताम्राबाट कुकुर, तिमीबाट जलचर प्राणी, वीमिताबाट गरूण र अरूण, कद्रूबाट नाग, पतंगिबाट पन्‍क्षीगण, यमीनीबाट शलभ आदिको जन्म भएको बताइएको छ । यसैगरी, दक्ष प्रजापति र उनकी श्रीमती प्रसूतिबाट चौबीस कन्याको जन्म भएको थियो । दक्ष प्रजापतिले यीमध्ये तेह्र कन्या श्रद्धा, लक्ष्मी, पूष्टि, धृति, तूष्टि, मेघा, क्रीया, बुद्धि, लज्जा, वपू, शान्ति, रीद्धि र कीर्तिको विवाह धर्मसँग गरिदिएका थिए । यी देवकन्यालाई हिन्दूहरू देवीकारूपमा पूज्‍ने गर्दछन् । दक्ष प्रजापतिकी छोरी सतीदेवीको विवाह भगवान् शिवसँग भएको प्रसङ्ग श्रीस्वस्थानी ब्रतकथामा पनि पाइन्छ । यो कथा हामी सबैले प्राचीन समयदेखि श्रवण र वाचन गर्दै आएकाछौं । यसैगरी, दक्षकन्या ख्यातिको विवाह भृगुसँग, सम्भूतिको विवाह मरीचिसँग, स्मृतिको विवाह अंगिरासँग, प्रीतिको विवाह पुलत्स्यसँग, क्षमाको विवाह पुलहसँग, कृतिको विवाह सन्‍नतिसँग, अनसूयाको विवाह अत्रिसँग, उर्जाको विवाह वसिष्ठसँग, स्वाहाको विवाह अग्‍निसँग तथा स्वधाको विवाह पितृसँग भएको वर्णन पुराणहरूमा गरिएको छ ।
 
११. देवकन्याहरूसँग सप्त ऋषिको विवाह
 
स्वयम्भूव मनुबाट जन्मेकी देवहूतिबाट नौ कन्या जन्मेका थिए । यी कन्याको विवाह पनि सप्त ऋषिसँग भएको थियो । कर्दम ऋषिले देवहूतिबाट जन्मेकी कलाको विवाह मरीचिसँग,अनसूयाको विवाह अत्रिसँग, श्रद्धाको अंगिरासँग, हविको पुलत्स्यसँग, गतिको पुलहसँग, कृपाको क्रतुसँग, अरून्धतिको वसिष्ठसँग र शान्तिको विवाह अथर्वगणसँग गरिदिएका थिए । धेरै देवगण र राक्षसगण एउटै पिता कश्यप ऋषिबाट जन्मेको प्रसङ्ग पुराणहरूमा उल्लेख छ । कश्यप ऋषिलाई प्राणी जगत‍्को पिता पनि भनिन्छ । कश्यप ऋषिकी पत्‍‍नी अदितिलाई देवगण र दीतिलाई दैत्यको आमाकारूपमा चिनिन्छ । यसैगरी, शुक्राचार्यलाई दैत्य र बृहस्पतिलाई देवताका गुरू मानिन्छ । यसप्रकार मनु र दक्ष प्रजापतिका कन्याहरूबाट नै सबै जातिको वंश बिस्तार भएको वर्णन पुराणहरूमा गरिएको छ । ब्रह्माजीबाट उत्पत्ति भएका स्वयंभुव मनु र उनकी श्रीमती शतरूपाबाट जन्मेका प्रियव्रत र उत्तानपाद नामक दुई छोरा तथा आकृति, देवहूति र प्रसूति नामक तीन कन्याबाट उत्पन्‍न सन्तति नै मानव जातिका धेरै पहिलेका प्रथम पुर्खा हुन् । पूर्वकालमा यिनै तीन कन्याका सन्ततिबाट संसार ढाकिएको वर्णन श्रीमद्भागवत पुराणमा गरिएको छ । यो विशाल वंशको इतिवृत्ति बिस्तार पूर्वक यहाँ उल्लेख गर्न सम्भव छैन, मानव जातिका प्रथम युगका प्राचीन पूर्वजको छोटो जानकारी गराउने उद्देश्यले मात्र यो प्रसङ्ग उल्लेख गरिएको हो ।
 
१२.ऋषिहरूको प्रसङ्ग
 
मन्वन्तरको चर्चा यसअघि नै गरिसकिएको छ । प्रत्येक मन्वन्तरमा विशेष किसिमका पूर्व पुरूष हुन्छन् जसलाई सप्त ऋषि भनिन्छ । मन्वन्तरैपिच्छे सप्त ऋषि पनि अलग-अलग हुन्छन् । वर्तमान मन्वन्तरका सप्त ऋषि विश्वामित्र, जमदग्‍नि, भारद्वाज, गौतम, अत्रि, वसिष्ठ र कश्यप हुन् । ऋषिमुनिले लोककल्याणका लागि आफ्नो जीवन समर्पण गरी योग, जप, तप र साधनाद्वारा तत्वज्ञान प्राप्त गरेका थिए । उनीहरू भूत, वर्तमान र भविष्यका ज्ञाता थिए । उनीहरूमा वचन, स्मरण र मन्‍‍त्र शक्ति थियो । सप्त ऋषि र ती सँग सम्बद्ध ऋषिहरूको नामबाट नै गोत्रहरू सञ्चालन भएका छन् । तसर्थ ऋषिहरू मनुष्य जातिका पूर्व पुरूष अर्थात् प्रथम भिन्‍न गोत्रका पुर्खा हुन् । वैदिककालका ऋषिमध्ये विश्वामित्र निकै ठूला ऋषि थिए । विश्वामित्र ऋषिको नाम वेद, पुराण र रामायणमा यत्रतत्र पाइन्छ । विश्वामित्र ऋषि धनञ्जय गोत्रका प्रवर ऋषि समेत भएका हुँदा अब एकछिन उनको जन्म र उनका पूर्वज बारे संक्षेपमा चर्चा गरौं ।
 
१३. विश्वामित्र ऋषिको जन्मसम्बन्धी प्रसङ्ग
 
विश्वामित्र ऋषिको जन्मसम्बन्धी प्रसङ्ग यस्तो छ - विश्वामित्र ऋषि क्षेत्रीय राजवंशमा जन्मेका थिए । विश्वामित्रका पिताको नाम गाधि र माताको नाम पौरूकुत्सी थियो । विश्वामित्रकी दिदी गाधिपुत्री सत्यवती र भिनाजु भृगुवंशी विद्वान् ऋषि ऋचिक थिए । विश्वामित्रका पिता गाधिले पुत्र प्राप्तिका निमित्त आफ्ना ज्वाइँ ऋचिक ऋषिको आचार्यत्वमा यज्ञ गरे । विश्वामित्रकी दिदी सत्यवती पनि आफ्ना पति समान सुयोग्य पुत्रको चाहना लिएर त्यस यज्ञमा नियमपूर्वक सहभागी भएकी थिइन् । यज्ञ सम्पन्‍न भएपछि विधिपूर्वक चरू खाएपछि गर्भ रहन्थ्यो । क्षेत्रीय राजा गाधिले क्षेत्रीयोचित गुण गरिमालेयुक्त पुत्रको अपेक्षा गरेका थिए । ऋषि ऋचिककी पत्‍‍नी सत्यावतीले अभीष्ट ब्रह्मज्ञानी विद्वान् ऋषिको चाहना राखेकी थिइन् । आमा पौरूकुत्सीको स्वार्थवस आमाछोरीले यज्ञको प्रसाद चरू एकआपसमा साटासाट गरिखाए । त्यसको परिणाम ठीक उल्टोभयो । पौरूकुत्सीको गर्भबाट ब्राह्मण स्वभाव भएका विश्वरथ नामक शिशुको जन्मभयो, जो पछि गएर विश्वामित्र ऋषिको नामबाट प्रसिद्ध भए ।
 
१३.१ विश्वामित्रबाट शकुन्तलाको जन्म र सप्तऋषिको स्वर्ग मण्डल निर्माण
 
विश्वामित्र र वसिष्ठ ऋषिबीच कामधेनु (नन्दिनी) नाम गरेकी गाईको विषयलाई लिएर ठूलो युद्ध भएको थियो । उक्त युद्धमा पराजित भएपछि विश्वामित्र राजकाज छाडी ब्रह्मशक्ति प्राप्त गर्न कठोर तपस्या गर्न थाले । उनको कठिन तपस्याबाट स्वर्गका राजा ईन्द्रलगायत अन्य देवगणमा खल्वली मच्चिन थाल्यो । स्वर्गलोकबाट ईन्द्रले मेनका नामक अप्सरा पठाई विश्वामित्रको तपस्या भङ्गगर्न लगाए । ठूलो प्रयासपछि मेनका तपस्या भङ्ग गराउन सफल भइन् । मेनका (अप्सरा) र विश्वामित्रबाट शकुन्तला नामक कन्याको जन्मभयो । शकुन्तलाको जन्मपछि मेनका आफ्नी नवजात बालिकालाई वनमा एक्लै छाडी स्वर्गलोकतर्फ लागिन् भने विश्वामित्रले पुनः हजारौं वर्षसम्म तपस्या गरे । नवजात बालिकालाई शकुन्त नामक प‍न्‍क्षीले हेरचाह गरी हुर्काएकी हुँदा उनको नाम शकुन्तला राखियो । वनमा घुम्दा कण्व ऋषिले शकुन्तलालाई फेला पारी आफ्नो आश्रममा ल्याई पालनपोषण गरे । पछि शकुन्तला र दुष्यन्त राजाबीच गन्धर्व विवाह भयो । शकुन्तलाबाट भरत नाम गरेका राजकुमारको जन्मभयो । यिनै प्रतापी राजा भरतको नामबाट हिन्दूस्थानको नाम भारत रहन गएको हो । भरत राजाको वंशमा पाण्डव र कौरवको जन्म भएको थियो । कठिन तपस्याको बलमा अन्ततः विश्वामित्रले ब्राह्मणत्व प्राप्तगरी ब्रह्मर्षि बन्‍‍न सफल भए । एकपटक विश्वामित्रले त्रिबन्धनका छोरा राजा सत्यब्रतलाई (त्रिशंकु) सशरीर स्वर्गलोकमा पठाएका थिए । स्वर्गका राजा इन्द्रले आफ्ना गुरूद्वारा चण्डालको श्राप पाएका त्रिशङ्‍कुलाई सशरीर स्वर्गमा आएको देखी उनलाई त्यहाँबाट धकेलिदिए । त्रिशंकु आफ्नो टाउको तल पारी स्वर्गबाट पृथ्वीतर्फ गिर्न थाले । त्रिशंकुले आफ्नो बचाउ गर्न विश्वामित्रलाई प्रार्थना गर्न थाले । विश्वामित्रले त्रिशंकुलाई आफ्नो तपोवलको शक्तिद्वारा अन्तरिक्षमा नै रोकी त्रिशंकु र सप्त ऋषिका लागि छुट्टै स्वर्गलोक बनाए । उनले अन्तरिक्षमा स्थापना गरेको सप्त ऋषिको स्वर्गमण्डल (तारामण्डल) अहिले पनि रातको समयमा आकाशगंगामा देख्‍‍न सकिन्छ । श्रीमद्भागवतको नवम स्कन्धमा उक्त प्रसङ्ग उल्लेख गरिएको छ ।
 
१३.२ विश्वामित्र ऋषिका पूर्वज
 
विश्वामित्र ऋषिका पूर्वजहरूको इतिहास पुराणहरूमा विस्तृतरूपमा लेखिएको छ । उनका पुर्खाहरूको नाम यसप्रकार बताइएको छ - स्वयम्भुव मनु र शतरूपा रानीबाट जन्मेकी देवहूतिको विवाह कर्दम ऋषिसँग भएको थियो । देवहूतिबाट कपिलदेव ऋषि र कला, अनसूया,श्रद्धा, हवी,गति,कृपा,ख्याति, अरून्धति र शान्ति गरी नौ कन्याको जन्म भएको थियो । कर्दम ऋषिले यी कन्याको विवाह क्रमशः मरीचि, अत्रि, अंगिरा, पुलस्य, पुलह, क्रतु, भृगु, वसिष्ठ र अथर्वण ऋषिसँग गरिदिएका थिए । अत्रि ऋषिबाट चन्द्रमा, चन्द्रमाबाट बुध, बुधबाट पुरूरवा, पुरूरवाबाट विजय, विजयबाट भीम, भीमबाट काञ्चन, काञ्चनबाट होत्र, होत्रबाट जन्हु, जन्हुबाट पुरू, पुरूबाट वलाक, वलाकबाट अजक, अजकबाट कुश, कुशबाट कुशाम्बु, कुशाम्बुबाट गाधि, गाधिबाट विश्वामित्रको जन्म भएको बताइएको छ ।
 
१३.३ विश्वामित्र ऋषिका पुत्र तथा धनञ्जयगोत्रअन्तर्गतका थरहरू
 
क्षेत्रीयकुलमा जन्मी ब्रह्मर्षि बन्‍‍न पुगेका विश्वामित्रका रेणु, सालवति र माधवीनामक श्रीमतीबाट रेणुमान,सङ्‍‍कृति र मुद्गलगरी १ सय छोरा जन्मिएका थिए । यिनले वरण गरेका जेठा छोराको नाम मधुच्छन्दासःहो । यिनलाई मधुच्छन्दा पनि भनिन्छ । ऋग्वेदको पहिलो मन्‍‍त्रद्रष्टा नै मधुच्छन्दा हुन् । मरासिनी थरमा दुई गोत्र छन् - कौडिल्य र धनञ्जय । कौडिल्यगोत्रअन्तर्गत प्याकुरेल आचार्य, सापकोटा, सत्याल, पराजुली, बाँस्कोटा,त्रिताल, न्यौपाने, वाग्ले थापा, मरासिनी (स्याङ्जाका), खप्तडी खड्का, कालीकोटे खड्का, पदेरू, हमाल र लंजेर, आचार्य आदि पर्दछन् ।
क्षेत्रीयकुलमा जन्मी ब्रह्मर्षि बन्‍‍न पुगेका विश्वामित्रका रेणु, सालवति र माधवीनामक श्रीमतीबाट रेणुमान,सङ्‍‍कृति र मुद्गलगरी १ सय छोरा जन्मिएका थिए । यिनले वरण गरेका जेठा छोराको नाम मधुच्छन्दासःहो । यिनलाई मधुच्छन्दा पनि भनिन्छ । ऋग्वेदको पहिलो मन्‍‍त्रद्रष्टा नै मधुच्छन्दा हुन् । मरासिनी थरमा दुई गोत्र छन् - कौडिल्य र धनञ्जय । कौडिल्यगोत्रअन्तर्गत प्याकुरेल आचार्य, सापकोटा, सत्याल, पराजुली, बाँस्कोटा,त्रिताल, न्यौपाने, वाग्ले थापा, मरासिनी (स्याङ्जाका), खप्तडी खड्का, कालीकोटे खड्का, पदेरू, हमाल र लंजेर, आचार्य आदि पर्दछन् ।धनञ्जय गोत्रभित्र रिजाल, हुमागाँई, मरासिनी, भुसाल, भण्डारी (भुसाल), बस्याल, बस्‍‍नेत, खुलाल बूढाथोकी, गुरागाँई, खुलाल थापा, वयल, बुडथापा (कुँवर), गोदार थापा, बखरेल, पंगेनी, धमला (धमौली), ढाँट, डुम्रे, घोडासैनी, गौरीपिप्पली, कुकुरकाटे, ओखरेल र पकुवाल आदि थर रहेका छन् । धनञ्जयगोत्रीय मरासिनी रिजालसँग सम्बन्धित छन् । धनञ्जयगोत्रीय रिजालको इतिहास सो गोत्रका मरासिनीको पनि इतिहास हो । धनञ्जयगोत्रीय रिजाल नेपाल र भारतका विभिन्‍‍न भागमा फैलिएर बसेका छन् । वर्तमान समयसम्म यस वंशमा कति पुस्ता बिते ? त्यसको पूर्ण अभिलेख फेला पार्न सकिएको छैन । गुल्मी, अर्घाखाँची, पाल्पा, प्यूठान र बाग्लुङ् तथा ती स्थानबाट बसाइँ सराइगरी तराई र काठमाडौंलगायतका विभिन्‍‍न स्थानमा बसोबास गरिरहेका मरासिनीहरू धनञ्जय ऋषिका सन्तति हुन् ।
१४.धनञ्जय मरासिनीका मूल पुरूष
 
पौराणिक कालपछि वंशावलीसम्बन्धी इतिहास लेख्‍‍ने प्रचलन धेरैपछि सुरू भयो । वर्तमान वैवस्वत मनुका पौराणिक कालपछिका सबै सन्ततिको अभिलेख प्राप्त गर्न सकिएको छैन । तसर्थ सुरूदेखि अहिलेसम्मको अध्यावधिक वंशावली कसैको छैन । उपलब्ध इतिहास, अभिलेख, अनुसन्धान र किम्वदन्तीका आधारमा वर्तमान समयमा अधिकांश थरका विद्वानहरूबाट आ-आफ्नो वंश पहिचान गर्न वंशावली लेख्‍‍ने कार्य भएको छ ।
पौराणिक कालपछि वंशावलीसम्बन्धी इतिहास लेख्‍‍ने प्रचलन धेरैपछि सुरू भयो । वर्तमान वैवस्वत मनुका पौराणिक कालपछिका सबै सन्ततिको अभिलेख प्राप्त गर्न सकिएको छैन । तसर्थ सुरूदेखि अहिलेसम्मको अध्यावधिक वंशावली कसैको छैन । उपलब्ध इतिहास, अभिलेख, अनुसन्धान र किम्वदन्तीका आधारमा वर्तमान समयमा अधिकांश थरका विद्वानहरूबाट आ-आफ्नो वंश पहिचान गर्न वंशावली लेख्‍‍ने कार्य भएको छ । अर्घाखाँची जिल्लामा आई बसोबास गरेका धनञ्जयगोत्रीय मरासिनीका प्रथम मूल पुरूषको थिए ? भन्‍ने सन्दर्भमा डा. स्वामी प्रपन्‍नाचार्यले “मिल्केका झिल्का” नामक पुस्तकमा हेमन्तु रिजाललाई मूल पुरूष बताउनुभएको छ । उहाँकाअनुसार हेमन्तुका चार भाइ छोरा रामचन्द्र, फर्सु, एकदेव र कान्तु थिए । हालसम्मको अनुसन्धानबाट अर्घाखाँची जिल्लाको हंसपुर गाउँ विकास समितिअन्तर्गतपर्ने बामरूकमा आई बसोबास गरेका हेमन्तुलाई नै धनञ्जय मरासिनीका मूल पुरूष भएको अनुमान गरिएको छ । हेमन्तुभन्दा पूर्व बामरूक वा अर्घामा कुनै मरासिनी थिए ? थिएनन् ? भन्‍ने जानकारी र अभिलेख हालसम्म प्राप्त गर्न सकिएको छैन । यो थप अनुसन्धानको विषय बनेको छ । हेमन्तुका जेठा छोरा रामचन्द्रका सन्ततिहरू बामरूक, अर्घाखाँचीको खिदिम हाल पोखराथोक र किमडाँडामा बसोबास गर्नु भएको छ तर उनका माइला छोरा फर्शु, साइँला छोरा एकदेव र कान्छा छोरा कान्तुको वंशवृक्ष हालसम्म पत्ता लगाउन सकिएको छैन । पाल्पा जिल्लाको गोखुङ्गा, अर्घाखाँची जिल्लाको मरेङ, भगवती र गुल्मी जिल्लाको ठूलाचेक्मी, भाडगाउँ, अर्खले तथा तम्घासमा बसोबास गरेका मरासिनीका पूर्वज हेमन्तुका माइला, साइँला तथा कान्छा छोरा क्रमशः फर्शु, एकदेव र कान्तुका सन्तति हुन् कि भन्‍ने अनुमान गरिएको छ किनकि यिनका सन्ततिको वंशवृक्ष बामरूक, खिदिम र प्यूठानमा पाइँदैन । बामरूकबाट लगभग एकै समयमा खिदिम, गोखुङ्गा, ठूलाचेक्मी र तम्घासका मरासिनीका पूर्वजले बसाइँ सराइगरेको समय पनि मिल्दो जुल्दो देखिन्छ तापनि यस विषयमा थप अनुसन्धान आवश्यक छ ।
 
१५.श्री १००८ सन्त शशिधर स्वामी
 
सन्त शशिधर स्वामीको जन्म मितिका सम्बन्धमा विभिन्‍‍न विद्वान्‍‍ा्बीच मतान्तर रहेको छ । स्वामी प्रपन्‍नाचार्यले “मिल्केका झिल्का” नामक पुस्तकमा उहाँको जन्ममिति वि.सं.१७७० भनी उल्लेख गर्नु भएको छ । स्वामीजीकाअनुसार हेमन्तु मरासिनीका जेठो छोरा रामचन्द्रबाट लालमणि, लालमणिबाट दिशै (दिक्षित) र दिशैबाट सन्त श्री १००८ शशिधर स्वामीको जन्म विक्रम सम्वत् १७७० मा अर्घाखाँची जिल्लाको बामरूकमा भएको थियो । शशिधर स्वामी जोसमनि सम्प्रदायका प्रवर्तक, संस्कृत भाषाका प्रकाण्ड विद्वान्, वेद, धर्मशास्‍‍त्र र पुराणका ज्ञाता, महान् दार्शनिक, गढवाली साहित्यका आदिकवि, ज्योतिमुनि-शिवस्वामी भुरेबाबाका शिष्य, हठयोगी सिद्धिप्राप्त तान्‍‍ित्रक सन्त महापुरूषसमेत हुनुहुन्थ्यो । सन्त श्री शशिधर स्वामीले विक्रम सम्वत् १८०१ तिर पश्चिम नेपालको महाकाली पारीपर्ने पौडी गढवालमा रहेको क्योँकालेश्वर मन्दिर जीर्णोद्धार गरी त्यहाँ आफू र गुरूका लागि आश्रमसमेत बनाउनुभएको थियो, पछि क्योंकालेश्वर मन्दिरभन्दा माथि डाँडामा गुरू र आफ्ना लागि गुफा बनाई बस्‍‍नुभएको थियो । सो स्थान वर्तमान समयमा गुफाडाँडाका नामले प्रसिद्ध छ ।
सन्त शशिधर स्वामीको जन्म मितिका सम्बन्धमा विभिन्‍‍न विद्वान्‍‍ा्बीच मतान्तर रहेको छ । स्वामी प्रपन्‍नाचार्यले “मिल्केका झिल्का” नामक पुस्तकमा उहाँको जन्ममिति वि.सं.१७७० भनी उल्लेख गर्नु भएको छ । स्वामीजीकाअनुसार हेमन्तु मरासिनीका जेठो छोरा रामचन्द्रबाट लालमणि, लालमणिबाट दिशै (दिक्षित) र दिशैबाट सन्त श्री १००८ शशिधर स्वामीको जन्म विक्रम सम्वत् १७७० मा अर्घाखाँची जिल्लाको बामरूकमा भएको थियो । शशिधर स्वामी जोसमनि सम्प्रदायका प्रवर्तक, संस्कृत भाषाका प्रकाण्ड विद्वान्, वेद, धर्मशास्‍‍त्र र पुराणका ज्ञाता, महान् दार्शनिक, गढवाली साहित्यका आदिकवि, ज्योतिमुनि-शिवस्वामी भुरेबाबाका शिष्य, हठयोगी सिद्धिप्राप्त तान्‍‍ित्रक सन्त महापुरूषसमेत हुनुहुन्थ्यो । सन्त श्री शशिधर स्वामीले विक्रम सम्वत् १८०१ तिर पश्चिम नेपालको महाकाली पारीपर्ने पौडी गढवालमा रहेको क्योँकालेश्वर मन्दिर जीर्णोद्धार गरी त्यहाँ आफू र गुरूका लागि आश्रमसमेत बनाउनुभएको थियो, पछि क्योंकालेश्वर मन्दिरभन्दा माथि डाँडामा गुरू र आफ्ना लागि गुफा बनाई बस्‍‍नुभएको थियो । सो स्थान वर्तमान समयमा गुफाडाँडाका नामले प्रसिद्ध छ।
शशिधर स्वामी वि.सं १८१० सम्म पौडी गडवालमा बस्‍‍नुभयो । पौडी गढवालमा शशिधर स्वामीले आफ्ना गुरू ज्योतिमुनिदासको नामबाट मुनि सम्प्रदाय र पौडी मठ स्थापना समेत गर्नुभएको थियो । त्यसपछि उहाँ ४० वर्षको उमेरमा आफ्नो जन्मस्थल अर्घाखाँचीको बामरूकमा फर्कनुभयो । जन्मभूमिमा फर्किदा शशिधर स्वामी झरझराउँदा सिद्धयोगी तथा विद्वान्, प्रताप शाह र नरेन्द्रशाह जस्ता राजा महाराजाका गुरूसमेत बनिसक्नुभएको थियो । बामरूक आएपछि उहाँले विवाह गर्नुभयो । विवाहपछि उहाँ कहिल्यै पौडी गडवाल जानु भएन । बामरूक आएपछि स्वामीजी केही समय खन गाउँ विकास समितिको वडा नं. ९ मा रहेको गुफामा बस्‍‍‍नुभयो, त्यहीँ नै लक्ष्मीनारायणको जन्मभयो । खन गुफामा बस्दा उहाँले गुफा व्यवस्थापनका लागि गुठीकोसमेत व्यवस्था मिलाउनु भएको थियो । त्यसपछि उहाँ गुल्मी जिल्लाको रेसुङ्गामा गई कुटी बनाई बस्‍‍न थाल्नुभयो । शशिधर स्वामीजीले नेपालमाभन्दा भारतको गढवालमा निकै प्रसिद्धि पाउनुभएको छ । उहाँको जवानी अवस्थाको चित्र पौडी मठमा बाकसभित्र सुरक्षितरूपमा राखिएको छ” भन्‍ने कुरा डा. स्वामी प्रपन्‍नाचार्यले “मिल्केका झिल्का” नामक पुस्तकमा बिस्तार पूर्वक लेख्‍नुभएको छ । रेसुङ्गाको चुचुरोमा शशिधर र उहाँका छोरा लक्ष्मीनारायणको समाधिस्थलको मठ अद्यापि छ ।
 
१६.धनञ्जयगोत्रका अग्रज व्यक्तिहरू
 
धनञ्जयगोत्रका अग्रज व्यक्तिमध्ये राजनीतिक क्षेत्रबाट विराटनगरका डा. नगेन्द्र प्रसाद रिजाल वि.सं. २०३० सालमा नेपालको प्रधानमन्‍‍त्रीसमेत बन्‍‍नुभएको थियो । आध्यात्मिक क्षेत्रमा महापुरूषकारूपमा अर्घाखाँचीको बामरूकमा श्री १००८ शशिधर स्वामी र उहाँबाट बालब्रह्मचारी प्रभु श्री लक्ष्मीनारायणको जन्म भएको थियो । त्यसैगरी, खिदिममा जन्मिनुभएका महापण्डित दधिराम मरासिनी (वि.सं.१९३९-२०२०), धनञ्जय मरासिनी (वि.सं.१९७५-२०५९), पौराणिक विद्वान् वामदेव पण्डित (वि.सं.१९८४-२०४७), तारानाथ मरासिनी, टीकाराम मरासिनी (वि.सं.१९६६-१९९२), दण्डपाणि मरासिनी (वि.सं.१९९५-२०६१), किमडाँडामा जन्मनुभएका धनञ्जय मरासिनी, कमलापति, बालकृष्ण र जयानन्द मरासिनी (वि.सं.१९७४-२०३५), अर्घाखाँची मरेङ आँपकाटेमा जन्मिनुभएका खडानन्द मरासिनी (वि.सं.१९८७-२०५५), गुल्मी तम्घासका यज्ञेश्वर मरासिनी (वि.सं.१९८५-२०५०) र भीमलाल मरासिनी (वि.सं.१९८७-२०२०) आदि अग्रज व्यक्ति हुनुहुन्छ ।
धनञ्जय मरासिनीको श्रीवृद्धि गर्नमा अर्घाखाँची डिभर्नाका बालकृष्ण, मुक्तिराम र उमानन्द मरासिनी, अर्घा धरमपानीका जनार्दन, महानन्द र शशिधर मरासिनी, प्यूठान, हंसपुरमा जन्मिनुभएका वसन्त, खुविराम, यमदग्नि, पद्मप्रसाद, खिमानन्द, ईश्वरिप्रसाद, रेवतिप्रसाद, गोपिप्रसाद, विष्णुप्रसाद, तुलसी र टीकाराम मरासिनी, अर्घाखाँची, ढिकुराका तुलसीराम, पुरन, मोतिलाल, शशिधर, लोकनाथ, श्रीकृष्ण र पण्डित भोजराज मरासिनी,धनचौर डेवाका लिलाधर, पेखराथोकका कृष्णचन्द्र मरासिनी र रामकृष्ण मरासिनी, बामरूकका हेतुकान्त, छविलाल, भीमकान्त, चुरामणी र कुलचन्द्र मरासिनी, मुक्तिराम मरासिनी आदिको योगदान रहेको छ । यसैगरी, मरासिनीको श्रीवृद्धिमा गुल्मी रेसुङ्गा नगरपालिका ठूलाचेक्मी कोलमाथिका खगिन्द्र, पिताम्वर, तोयनारायण, डण्डपानी, लोकनाथ, भुवनेश्वर, बाबुराम, भविश्वर र शोधाखर, पल्लाखर्कका जगु, पुनाराम ,कुलानन्द, पैयापाटाका शर्मानन्द, चुरामणि, विनदत्त, बालुराम, तारापति, उमानन्द, पुनाराम, टिकाराम, बेदु, हरि, कृष्ण र विष्णु । शिरान कुसुण्डाडाका उदानन्द, जगु र दिलसिंह, रिठारूखका यमनाथ, जेमदग्नि र पुनाराम, छापका तुलसीराम, भुवानन्द, हरिलाल, हुमकान्त, मान्यप्रसाद, शशिकान्त, शोभाखर र डा. मणिलाल, डा.गोपाल मरासिनी, यज्ञश्वर, कृष्ण र पिताम्वर मरासिनी । छापका माईलोहाँगे तर्फका टिकाराम, धरणी, तुलसीराम, नरिश्वर, माधव, डिलाराम, रविलाल, शोभाखर, विष्णुकान्त, कमलापति, पुनाराम, छविलाल, खिमानन्द, इन्द्रमणि, कृष्णानन्द, अम्विकाप्रसाद, दत्तप्रसाद र भोलानाथ । माझाँटीका डिलाराम, महाशर्मा, डण्डपानी र शर्मानन्द, ठूलाघरका देउनारायण, नारद, धरणी, डण्डपानी, रूक्मागत र पुनाराम, पल्तिरका खगिश्वर, लोकनाथ, पुनाराम, हरि, रामप्रसाद, झविन्द्र र नन्दराम मरासिनी आदिको योगदान अविष्मरणीय रहेको छ । मरासिनीको श्रीवृद्धिमा योगदान गर्नेहरूमा गुल्मी रेसुङ्गा नगरपालिका अत्तरकाँडाका जयभद्र, शशिधर, दधिराम, गजाधर, इश्वरीप्रसाद, ध्रूवलाल, गोपालप्रसाद, रघु, ज्ञानु, अनन्त, प्रेमनारायण, हरिलाल, माधव, रूमलाल, पुनाराम, चिन्तामणि, चन्द्रकान्त, देवीराम, नारायण, गणेश, भोजराज, मेघराज र महाशर्मा मरासिनी, गुल्मी बाल्काटेका शोभाखर, विष्णुकान्त र कमलापति मरासिनी तथा लामडाँडाका वालकृष्ण, तोयनारायण, महाशर्मा र ई. मेघराज मरासिनी आदि हुनुहुन्छ ।गुल्मी, रेसुङ्गा नगरपालिका अर्खलेका तुलसीराम, झगरू, भागिरथ, डोलराज, तारापति, चिरञ्जिवी, गोपालमणि, हुतानन्द, धनिश्वर, वालकृष्ण, भूपाल, शशिधर, रामेश्वर, नन्दराम र हरिलाल मरासिनी,अर्खलेबाट बर्दवास गोवने बसाइँ सरेका हर्कवहादुर खत्री, खड्कबहादुर खत्री, यमबहादुर खत्री, पूर्णबहादुर खत्री, धनबहादुर खत्री, ठगबहादुर खत्री र चुराबहादुर खत्री,गुल्मी रेसुङ्गा नगरपालिका तम्घासका चन्द्रमणि मरासिनी, चिन्तामणि, हरिलाल, जयलाल, वालानन्द, नित्यानन्द, गुणानिधि, यज्ञेश्वर, चन्द्रमणि, काशीराम, शेषकान्त, शेषनारायण, महेन्द्र, रामजी, रामेश्वर, केशवराज, ठाकुरप्रसाद, गोकर्ण, जिवनाथ, मोतिराम, मनिराम, माधव, झविन्द्र, देउदत्त र कृष्णप्रसाद मरासिनी,भाडगाउँका डण्डपानी, माधव, डिलाराम, थानिश्वर, हेमराज र डा. बावुराम मरासिनी आदिको मरासिनीको श्रीवृद्धिमा योगदान पुर्‍याउनुभएको छ । त्यस्तै, अर्घाखाँची मरेङ-८ आँपकाटेका देउनारायण मरासिनी, लिलाधर, हरिलाल, गंगाधर, गुनाखर, मुकुन्द, षडानन्द, रूक्मागत, खगिन्द्र, उमानन्द, तेजुपाध्याय, प्रेमनारायण, जेमदग्नी, लोकनाथ, खडानन्द, देविराम, तुलसीराम, कुलानन्द, जेमदग्नी, मेघनाथ, पिताम्वर, हुमनाथ, ऋषिराम, गंगाधर, थानेश्वर, तुलसिराम, नन्दराम, मित्रलाल, रविलाल, तुलसीराम, गोविन्दप्रसाद, खिमानन्द मरासिनी, अर्घाखाँची मरेङ-९ निउँरेका उदयबहादुर खत्री, जगु खत्री, दिलसिंह खत्री, कुलबहादुर, दण्डबहादुर, भिमसेन, डण्डबहादुर, कृष्णबहादुर,बलबहादुर, हुमबहादुर खत्रि, यमबहादुर, श्यामबहादुर, रूद्रबहादुर र खिमबहादुर खत्री, अर्घाखाँची मरेङ ७ खस्कोटका ढुण्डिराज, डिलाराम, चुरामनी, पुनाराम, गोपाल, तारा, प्रेमपसाद र मुक्तिराम मरासिनी,अर्घाखाँची भगवती गा.वि.स भ्वाँगका छविलाल, महाशर्मा, पुनाराम, टीकाराम, गोविन्द, ऋषवदेव, भानुभक्त, प्रेमप्रसाद मरासिनी र काहुलेका मणिराम मरासिनी,वहिगाउँका पदम, दधिराम, मनिराम, नन्दराम, पदमलाल र डण्डपाणि मरासिनी, भागिरथ, नरिश्वर, छविलाल, हिमलाल र टीकाराम मरासिनी,
धनञ्जय मरासिनीको श्रीवृद्धि गर्नमा अर्घाखाँची डिभर्नाका बालकृष्ण, मुक्तिराम र उमानन्द मरासिनी,
भगवती बरेल्डाडाका पुनाराम, नित्यानन्द,पुनाराम र चेतनारायण, तुलसीराम, रूद्रलाल र भागिरथ,गुल्मी हस्तिचौरका अनन्त, छविलाल र धनिश्वर, अमरअर्वाथोक तोसका देविदत्त र होमनाथ मरासिनी,पाल्पा भुवनपोखरीका नारायण, नोखराज, मेघराज, खुमानन्द, खगेश्वर, तुलसीप्रसाद, कृष्णप्रसाद, दधिराम, छविलाल, जयमूर्ति शेषनारायण र अनिराम आदिको पनि धनञ्जयगोत्रीय मरासिनीको श्रीवृद्धिमा ठूलो योगदान रहेको छ ।
अर्घा धरमपानीका जनार्दन, महानन्द र शशिधर मरासिनी,
 
प्यूठान, हंसपुरमा जन्मिनुभएका वसन्त, खुविराम, यमदग्नि, पद्मप्रसाद, खिमानन्द, ईश्वरिप्रसाद, रेवतिप्रसाद, गोपिप्रसाद, विष्णुप्रसाद, तुलसी र टीकाराम मरासिनी,
अर्घाखाँची, ढिकुराका तुलसीराम, पुरन, मोतिलाल, शशिधर, लोकनाथ, श्रीकृष्ण र पण्डित भोजराज मरासिनी,
धनचौर डेवाका लिलाधर, पेखराथोकका कृष्णचन्द्र मरासिनी र रामकृष्ण मरासिनी, बामरूकका हेतुकान्त, छविलाल, भीमकान्त, चुरामणी र कुलचन्द्र मरासिनी, मुक्तिराम मरासिनी आदिको योगदान रहेको छ ।
यसैगरी, मरासिनीको श्रीवृद्धिमा गुल्मी रेसुङ्गा नगरपालिका ठूलाचेक्मी कोलमाथिका खगिन्द्र, पिताम्वर, तोयनारायण, डण्डपानी, लोकनाथ, भुवनेश्वर, बाबुराम, भविश्वर र शोधाखर, पल्लाखर्कका जगु, पुनाराम ,कुलानन्द, पैयापाटाका शर्मानन्द, चुरामणि, विनदत्त, बालुराम, तारापति, उमानन्द, पुनाराम, टिकाराम, बेदु, हरि, कृष्ण र विष्णु । शिरान कुसुण्डाडाका उदानन्द, जगु र दिलसिंह, रिठारूखका यमनाथ, जेमदग्नि र पुनाराम, छापका तुलसीराम, भुवानन्द, हरिलाल, हुमकान्त, मान्यप्रसाद, शशिकान्त, शोभाखर र डा. मणिलाल, डा.गोपाल मरासिनी, यज्ञश्वर, कृष्ण र पिताम्वर मरासिनी । छापका माईलोहाँगे तर्फका टिकाराम, धरणी, तुलसीराम, नरिश्वर, माधव, डिलाराम, रविलाल, शोभाखर, विष्णुकान्त, कमलापति, पुनाराम, छविलाल, खिमानन्द, इन्द्रमणि, कृष्णानन्द, अम्विकाप्रसाद, दत्तप्रसाद र भोलानाथ । माझाँटीका डिलाराम, महाशर्मा, डण्डपानी र शर्मानन्द, ठूलाघरका देउनारायण, नारद, धरणी, डण्डपानी, रूक्मागत र पुनाराम, पल्तिरका खगिश्वर, लोकनाथ, पुनाराम, हरि, रामप्रसाद, झविन्द्र र नन्दराम मरासिनी आदिको योगदान अविष्मरणीय रहेको छ ।
मरासिनीको श्रीवृद्धिमा योगदान गर्नेहरूमा गुल्मी रेसुङ्गा नगरपालिका अत्तरकाँडाका जयभद्र, शशिधर, दधिराम, गजाधर, इश्वरीप्रसाद, ध्रूवलाल, गोपालप्रसाद, रघु, ज्ञानु, अनन्त, प्रेमनारायण, हरिलाल, माधव, रूमलाल, पुनाराम, चिन्तामणि, चन्द्रकान्त, देवीराम, नारायण, गणेश, भोजराज, मेघराज र महाशर्मा मरासिनी, गुल्मी बाल्काटेका शोभाखर, विष्णुकान्त र कमलापति मरासिनी तथा लामडाँडाका वालकृष्ण, तोयनारायण, महाशर्मा र ई. मेघराज मरासिनी आदि हुनुहुन्छ ।
गुल्मी, रेसुङ्गा नगरपालिका अर्खलेका तुलसीराम, झगरू, भागिरथ, डोलराज, तारापति, चिरञ्जिवी, गोपालमणि, हुतानन्द, धनिश्वर, वालकृष्ण, भूपाल, शशिधर, रामेश्वर, नन्दराम र हरिलाल मरासिनी,
अर्खलेबाट बर्दवास गोवने बसाइँ सरेका हर्कवहादुर खत्री, खड्कबहादुर खत्री, यमबहादुर खत्री, पूर्णबहादुर खत्री, धनबहादुर खत्री, ठगबहादुर खत्री र चुराबहादुर खत्री,
गुल्मी रेसुङ्गा नगरपालिका तम्घासका चन्द्रमणि मरासिनी, चिन्तामणि, हरिलाल, जयलाल, वालानन्द, नित्यानन्द, गुणानिधि, यज्ञेश्वर, चन्द्रमणि, काशीराम, शेषकान्त, शेषनारायण, महेन्द्र, रामजी, रामेश्वर, केशवराज, ठाकुरप्रसाद, गोकर्ण, जिवनाथ, मोतिराम, मनिराम, माधव, झविन्द्र, देउदत्त र कृष्णप्रसाद मरासिनी,
भाडगाउँका डण्डपानी, माधव, डिलाराम, थानिश्वर, हेमराज र डा. बावुराम मरासिनी आदिको मरासिनीको श्रीवृद्धिमा योगदान पुर्‍याउनुभएको छ ।
त्यस्तै, अर्घाखाँची मरेङ-८ आँपकाटेका देउनारायण मरासिनी, लिलाधर, हरिलाल, गंगाधर, गुनाखर, मुकुन्द, षडानन्द, रूक्मागत, खगिन्द्र, उमानन्द, तेजुपाध्याय, प्रेमनारायण, जेमदग्नी, लोकनाथ, खडानन्द, देविराम, तुलसीराम, कुलानन्द, जेमदग्नी, मेघनाथ, पिताम्वर, हुमनाथ, ऋषिराम, गंगाधर, थानेश्वर, तुलसिराम, नन्दराम, मित्रलाल, रविलाल, तुलसीराम, गोविन्दप्रसाद, खिमानन्द मरासिनी,
अर्घाखाँची मरेङ-९ निउँरेका उदयबहादुर खत्री, जगु खत्री, दिलसिंह खत्री, कुलबहादुर, दण्डबहादुर, भिमसेन, डण्डबहादुर, कृष्णबहादुर,बलबहादुर, हुमबहादुर खत्रि, यमबहादुर, श्यामबहादुर, रूद्रबहादुर र खिमबहादुर खत्री, अर्घाखाँची मरेङ ७ खस्कोटका ढुण्डिराज, डिलाराम, चुरामनी, पुनाराम, गोपाल, तारा, प्रेमपसाद र मुक्तिराम मरासिनी,
अर्घाखाँची भगवती गा.वि.स भ्वाँगका छविलाल, महाशर्मा, पुनाराम, टीकाराम, गोविन्द, ऋषवदेव, भानुभक्त, प्रेमप्रसाद मरासिनी र काहुलेका मणिराम मरासिनी,
वहिगाउँका पदम, दधिराम, मनिराम, नन्दराम, पदमलाल र डण्डपाणि मरासिनी, भागिरथ, नरिश्वर, छविलाल, हिमलाल र टीकाराम मरासिनी,
भगवती बरेल्डाडाका पुनाराम, नित्यानन्द,पुनाराम र चेतनारायण, तुलसीराम, रूद्रलाल र भागिरथ,गुल्मी हस्तिचौरका अनन्त, छविलाल र धनिश्वर, अमरअर्वाथोक तोसका देविदत्त र होमनाथ मरासिनी,
पाल्पा भुवनपोखरीका नारायण, नोखराज, मेघराज, खुमानन्द, खगेश्वर, तुलसीप्रसाद, कृष्णप्रसाद, दधिराम, छविलाल, जयमूर्ति शेषनारायण र अनिराम आदिको पनि धनञ्जयगोत्रीय मरासिनीको श्रीवृद्धिमा ठूलो योगदान रहेको छ ।
१७.गोत्राकार ऋषि र प्रवर ऋषि
 
गोत्र शब्दले प्राचीन ऋषिका खलक वा सन्तति भन्‍ने बुझिन्छ । हिन्दू समाजमा यो शब्दले एक प्राचीन पुरूषको अविरल वंश परम्परा जुन माथिबाट तलतिर क्रमशः अटुट रूपमा फैलिदै आएको हाँगोलाई जनाउँछ । एक मूल ऋषिबाट आरम्भ भएर बाजे, बाबु, छोरा, नाति, पनाति हुँदैअघि बढ्ने ऋषि वंश नै गोत्र हो । वैदिककालमा ऋषिमुनिले आफ्ना सन्ततिको पहिचानका लागि व्यक्तिको नामकोपछाडि आफ्नो नामलाई सङ्‍केत गर्ने शब्दकारूपमा गोत्रलाई प्रयोग गर्ने गरेको पाइन्छ । यो प्रक्रिया हजारौं वर्षदेखि अनवरतरूपमा चलिआएको छ ।
जर्मन मानवशास्‍‍त्री म्याक्स मुलरले हिन्दू समाजमा प्रचलित गोत्रप्रणाली बारे लामो अनुसन्धान गरेका छन् । मानवशास्‍‍त्री मुलरले गोत्रको आरम्भ ऋग्वेदकालीन समयभन्दापछि यजुर्वेदकालीन समयमा भएको बताएका छन् । मुलरले गोत्रलाई प्राचीनकालका सातवटा ऋषि-गौतम, भारद्धाज, विश्वामित्र, जमदग्‍नि, वसिष्ठ, कस्यप र अत्रिको नामबाट चलेको वंश पहिचान प्राचीन आधार भनेका छन् । यी सप्त ऋषिसँगै अगस्त्य मुनिले पनि सप्तऋषिको सिकोगरी आफ्नो नामबाट अगस्त्य गोत्रको सुरूआत गरे । अगस्त्यलाई पनि गोत्र प्रवर्तक ऋषिअन्तर्गत नै गणना गरिएकाले यजुर्वेदकालीन समयदेखि नै आठवटा गोत्र प्रचलनमा आएको पाइन्छ । तर वर्तमान समयमा आइपुग्दा गोत्रहरू आठबाट वृद्धि भई मूल हाँगा ४९ पुगेका छन् ।
Line १२९ ⟶ १६३:
विश्वामित्र ठूला गोत्रीय ऋषि हुन् । विश्वामित्र प्रवरकाण्डमा धेरै गोत्रका ऋषि रहेकोले यिनलाई दश गोत्रगणभित्र समेटिएको छ । यस काण्डमा कुशिक, रोहित, रौक्ष, अज, कामकायन, अघमर्षण, पूरण, इन्द्रकौशिक, धनञ्जय र कत गोत्रगण रहेका छन् ।
एउटा गोत्रमा एकदेखि पाँचसम्म प्रवर ऋषि रहेका छन् । तसर्थ प्रवर पनि १,२,३ र ५ रहेका छन्, चार प्रवर कसैको पनि छैन र ५ भन्दा बढी प्रवर हुँदैन । धनञ्जयगोत्रीय मरासिनीको प्रवर ३ रहेका छन् - विश्वामित्र, मधुच्छन्द र धनञ्जय । विभिन्‍‍न गोत्र र प्रवरको प्रतिनिधित्व गर्ने प्रवर्तक ऋषिको संख्या ४९ रहेको छ। यी गोत्र र प्रवर ऋषिहरूको नाम निम्‍नानुसार छ -
१.आत्रेय—आत्रेय,अर्चनानस,श्यावाश्वः। २.अत्रि—अत्रि,अर्चनानस,श्यावाश्वः। ३.कौडिण्य—कौडिण्य,वसिष्ठ,मैत्रवरूणः। ४.काश्यप—काश्यप,आवत्सर,नैध्रूवः। ५.कौशिक-कौशिक,जामदग्न्य,आयम्यः। ६.कौशिक-कौशिक,अघमर्षण,विश्वामित्रः ७.कौशिक-कौशिक,देवरात,औदलः। ८.गौतम-गौतम,अङ्गिरस,उतथ्य। ९.मौद्गल्य-मौद्गल्य,अंगिरस,भार्म्याश्व:। १०.वसिष्ठ-वसिष्ठ,इन्द्रप्रमदा,भरद्रसुः। ११.धनञ्जय-विश्वामित्र,मधुच्छन्दसः,धनञ्जयः। १२.गर्ग-गर्ग,गाग्य्र,गौतम,विश्वामित्र,पाराशर्यः।१३.वत्स-भार्गव,च्यावन,आप्तवान्,और्वः। १४.कात्यायन-ात्यायन,विष्णु,अङ्गिरसः। १५.पराशर-वसिष्ठ, शक्ति,पराशरः। १६.काश्यप- काश्यप, वत्स, नैध्रूवः।१७ बृहस्पति- बृहस्पति, कपिल, पार्वणः। १८.अगस्ति- अगस्ति, जैमिनि, दधिचिः। १९.अगस्त्य- अगस्त्य,वसिष्ठ,बार्हस्पत्यः। १२२०.गर्गगौतम-गर्गअङ्गिरा,गाग्य्र वसिष्ठ, बार्हस्पत्यः। २१.कान-अश्वत्य, देवत, देवसेनः। २२.भारद्वाज-भारद्वाज, अङ्गिरस,बार्हस्पत्यः। २३.मिहिल-मिहिल,असित,देवलः। २४.आत्रेय-आत्रेय,शातातपःसाङ्ख्यः। २५.शाण्डिल्य-शाण्डिल्य,असित,देवलः। २६.सांकृत्य-सांकृत्य, वसिष्ठ, व्याहरः। २७.कृष्णात्रि-कृष्णात्रेय,आप्लावन,सारस्वतः। २८.शौनक-शौनक,वसिष्ठ,पाराशरः। २९.हारित-हारित,देवराज,विश्वामित्रः। ३०.कौडिल्य-कौडिन्य,अत्रि,कौशिकः। ३१.आलाबुक-सागस,गौतम,वसिष्ठः। ३२.विष्णुवृद्धि-विष्णुवृद्धि,कौवपुच्छः। ३३.उपमन्यु-वसिष्ठ,इन्द्रप्रमदा,भरद्वसुः। ३४.उपमन्य- उपमन्यु,कपिल,विरूजः। ३५.कनवट-कनवट,अस्वस्त्थ,देवलः। ३६.कृष्णावसु-सव्य,व्ययन,सारस्वतः। ३७.शिशिहर-शिशिहर,कौशिक,जामदग्न्यः। ३८.वैयाघ्र-वैयाघ्र,सांकृति,माण्डव्यः। ३९.जमदग्नि-जमदग्नि,वसिष्ठ,और्व। ४०.कपिल- कपिल,काञ्चन,विश्वामित्रः। ४१.अङ्गिरस-अङ्गिरस,बार्हस्पत्य,औदुम्बरः। ४२.मौनस-मौनस,वैतहव्य,सेनीः। ४३.गौतम-गौतम,अङ्गिरस,सौतथ्यः। ४४.वत्स-वत्स,और्व,च्यवन,भार्गव। ४५.मिहिर-मिहिरासन, वसिष्ठ, और्व, च्यवन, जामदग्न्यः । ४६.विश्वामित्र-विश्वामित्र,पाराशर्यः। मरीचि, कौशिकः।४७.शांकटायन-शांकटायन, अङ्गिरस, अलभ, आथर्वण, वैशम्पायनः। ४८. सावर्ण-सावर्ण, और्व, च्यावन, जामदग्न्य, आप्तवान्ः। ४९.गर्ग- गाग्र्य, घृतकौशिल,माण्डव्य, अथर्व,वैशम्पायनः।
 
१३.वत्स-भार्गव,च्यावन,आप्तवान्,और्वः। १४.कात्यायन-कात्यायन,विष्णु,अङ्गिरसः। १५.पराशर-वसिष्ठ, शक्ति,पराशरः। १६.काश्यप- काश्यप, वत्स, नैध्रूवः।
१७.बृहस्पति- बृहस्पति, कपिल, पार्वणः। १८.अगस्ति- अगस्ति, जैमिनि, दधिचिः। १९.अगस्त्य-अगस्त्य,वसिष्ठ,बार्हस्पत्यः। २०.गौतम-अङ्गिरा, वसिष्ठ, बार्हस्पत्यः।
२१.कान-अश्वत्य, देवत, देवसेनः। २२.भारद्वाज-भारद्वाज, अङ्गिरस,बार्हस्पत्यः।
२३.मिहिल-मिहिल,असित,देवलः। २४.आत्रेय-आत्रेय,शातातपःसाङ्ख्यः। २५.शाण्डिल्य-शाण्डिल्य,असित,देवलः। २६.सांकृत्य-सांकृत्य, वसिष्ठ, व्याहरः। २७.कृष्णात्रि-कृष्णात्रेय,आप्लावन,सारस्वतः। २८.शौनक-शौनक,वसिष्ठ,पाराशरः। २९.हारित-हारित,देवराज,विश्वामित्रः। ३०.कौडिल्य-कौडिन्य,अत्रि,कौशिकः। ३१.आलाबुक-सागस,गौतम,वसिष्ठः। ३२.विष्णुवृद्धि-विष्णुवृद्धि,कौवपुच्छः। ३३.उपमन्यु-वसिष्ठ,इन्द्रप्रमदा,भरद्वसुः। ३४.उपमन्य- उपमन्यु,कपिल,विरूजः।
३५.कनवट-कनवट,अस्वस्त्थ,देवलः। ३६.कृष्णावसु-सव्य,व्ययन,सारस्वतः। ३७.शिशिहर-शिशिहर,कौशिक,जामदग्न्यः। ३८.वैयाघ्र-वैयाघ्र,सांकृति,माण्डव्यः। ३९.जमदग्नि-जमदग्नि,वसिष्ठ,और्व। ४०.कपिल- कपिल,काञ्चन,विश्वामित्रः। ४१.अङ्गिरस-अङ्गिरस,बार्हस्पत्य,औदुम्बरः। ४२.मौनस-मौनस,वैतहव्य,सेनीः। ४३.गौतम-गौतम,अङ्गिरस,सौतथ्यः। ४४.वत्स-वत्स,और्व,च्यवन,भार्गव।
४५.मिहिर-मिहिरासन, वसिष्ठ, और्व, च्यवन, जामदग्न्यः ।
४६.विश्वामित्र-विश्वामित्र, मरीचि, कौशिकः।
४७.शांकटायन-शांकटायन, अङ्गिरस, अलभ, आथर्वण, वैशम्पायनः।
४८. सावर्ण-सावर्ण, और्व, च्यावन, जामदग्न्य, आप्तवान्ः।
४९.गर्ग- गाग्र्य, घृतकौशिल,माण्डव्य, अथर्व,वैशम्पायनः।
१८. हिन्दू धर्मसम्बन्धी संक्षिप्त प्रसङ्ग
 
प्राचीनकालदेखि मध्ययुगको अन्त्यसम्म मानव जीवन पूर्णरूपमा धर्ममा आधारित थियो । तत्कालीन समयमा धर्म नै मूल कानुन थियो । परन्तु आधुनिक युगमा धर्म र कानुन अलग अलग विधाकारूपमा विकास भएका छन् । वर्तमान युग वैज्ञानिकयुग भएकाले धर्म एवं पूर्वीय दर्शनप्रति जनआस्था पनि कम हुँदै गइरहेको छ । सन् २०१२ मा गरिएको एक सर्वेक्षणअनुसार विश्वका करिब १५ प्रतिशत अर्थात् १ अर्ब ५३ करोड जनता हिन्दू धर्मको अनुसरण गरिरहेका छन् । यो धर्म विश्वको सबैभन्दा पुरानो तेस्रो ठूलो धर्म पनि हो । मानव सभ्यता र संस्कृतिको विकासको साथसाथै धर्मको अर्थ एवं परिभाषा पनि समाज र व्यक्तिअनुसार फरक-फरक पाइन्छ । हिन्दू धर्मले धर्म, अर्थ, कर्म, मोक्ष, पुनर्जन्म र ईश्वरप्रति विश्वास राख्दछ । सामान्यतया धर्म भन्‍नाले दैवी शक्ति, परमात्मा अथवा अदृश्य शक्तिमा गरिने आस्था, विश्वास, त्यस्ता शक्तिसँग गरिने नैतिक आचरण, मूल्य र मान्यता भन्‍ने बुझिन्छ । हिन्दू धर्मशास्‍‍त्रका ज्ञाताले बृहत् अर्थमा धर्मलाई ब्रह्माण्डका अधिपति पूर्णपरमात्मासँग मानव सम्बन्ध स्थापना गराउने उच्च ज्ञानकारूपमा लिएका छन् । मनुले धैर्यता, सहनशीलता, क्षमादान, इन्द्रिय तथा कामवासनामाथि नियन्त्रण, अन्तस्करणको शुद्धिकरण, बुद्धि विवेकको समुचित प्रयोग, ज्ञान र सत्यको खोजी, अहिंसा तथा अपरिग्रहलाई धर्मका लक्षण बताएका छन् ।
 
हाम्रा अग्रज ऋषिमुनिले हजारौं वर्षको अभ्यासद्वारा मानवलाई असल जीवन जिउँने कला Art of Good Living सिकाएका छन् जसलाई हामी हिन्दू धर्म भन्दछौं । संक्षेपमा धर्म भनेको असल जीवन जिउँने कला हो । ऋषिमुनिले असल कार्यलाई धर्म र खराब कार्यलाई पापको संज्ञा दिई मानवलाई असल कार्य गर्न प्रेरित गरेका छन् । अरूको भलो गर्नु नै धर्म हो । अरूलाई कुनै प्रकारको हानी नोक्सानी वा चोट पुर्‍याउनु पापकर्म हो । कर्मको फल यसै जीवनमा पाइन्छ, अर्को मानव जीवन छैन । मानवलेजस्तो कर्म गर्दछ त्यस्तै फल पाउछ । असल कार्य गरे सम्मान पाउछ, खराब कार्य गरे सजायको भागिदार बन्दछ । तसर्थ आफूलाई जुन काम, कुरा, व्यवहार वा आचरण राम्रो लाग्दैन त्यस्तो काम, कुरा,आचरण वा व्यवहार अरूप्रति गर्नु हुँदैन । धर्म र पाप व्यक्तिको काम, आचरण र व्यवहारबाट प्रदर्शित भएको हुन्छ । धर्मले मानवलाई आदर्शवादी, नैतिक र चरित्रवान बनाउन सहयोग गर्दछ ।
हाम्रा अग्रज ऋषिमुनिले हजारौं वर्षको अभ्यासद्वारा मानवलाई असल जीवन जिउँने कला Art of Good Living सिकाएका छन् जसलाई हामी हिन्दू धर्म भन्दछौं । संक्षेपमा धर्म भनेको असल जीवन जिउँने कला हो । ऋषिमुनिले असल कार्यलाई धर्म र खराब कार्यलाई पापको संज्ञा दिई मानवलाई असल कार्य गर्न प्रेरित गरेका छन् । अरूको भलो गर्नु नै धर्म हो । अरूलाई कुनै प्रकारको हानी नोक्सानी वा चोट पुर्‍याउनु पापकर्म हो । कर्मको फल यसै जीवनमा पाइन्छ, अर्को मानव जीवन छैन । मानवलेजस्तो कर्म गर्दछ त्यस्तै फल पाउछ । असल कार्य गरे सम्मान पाउछ, खराब कार्य गरे सजायको भागिदार बन्दछ । तसर्थ आफूलाई जुन काम, कुरा, व्यवहार वा आचरण राम्रो लाग्दैन त्यस्तो काम, कुरा,आचरण वा व्यवहार अरूप्रति गर्नु हुँदैन । धर्म र पाप व्यक्तिको काम, आचरण र व्यवहारबाट प्रदर्शित भएको हुन्छ । धर्मले मानवलाई आदर्शवादी, नैतिक र चरित्रवान बनाउन सहयोग गर्दछ ।हिन्दू धर्मले विश्वलाई वसुधैव कुटुम्वकम‍्को धारणा अनुरूप एक परिवार मान्दै सबैको कल्याणको कामना गर्दछ । ऋग्वेदको आ नो भद्रा: क्रतवो यन्तु विश्वत: भन्‍ने ऋचाले हामीमा चारैतर्फबाट कल्याणकारी विचार आउन् Let noble thoughts come to us from every side भन्‍ने कामना गर्दछ । त्यस्तै, वैदिक ग्रन्थले सबै प्राणी सुखी र निरोगी होउँन्,कसैलाई कुनै प्रकारको दु:ख, कष्ट नहोस्, पृथ्वी, वन, उपवन, वनस्पति, अौषधि, जल, आकाश, अन्तरिक्ष, विश्वेदेव, ब्रह्मा आदिले हामीलाई शान्ति प्रदान गरून् भन्‍ने मङ्गलभावको कामना गर्दछ ।
 
सर्वेभवन्तु सुखिन: सर्वे सन्तु निरामया:। सर्वेभद्राणि पश्यन्तु मा कश्चिद् दु:खभाग भवेत् ।
सर्वेभवन्तु सुखिन: सर्वे सन्तु निरामया:। सर्वेभद्राणि पश्यन्तु मा कश्चिद् दु:खभाग भवेत् ।
ॐ द्यौ: शान्तिरन्तरिक्षँ शान्ति:पृथिवी शान्तिराप: शान्तिरोषधय: शान्तिः।वनस्पतये: शान्तिर्विश्वे देवा: शान्तिर्ब्रह्म शान्ति:सर्वँ शान्ति: शान्तिरेव शान्ति: सा मा शान्तिरेधि॥
ॐ द्यौ: शान्तिरन्तरिक्षँ शान्ति:पृथिवी शान्तिराप: शान्तिरोषधय: शान्तिः।वनस्पतये: शान्तिर्विश्वे देवा: शान्तिर्ब्रह्म शान्ति:सर्वँ शान्ति: शान्तिरेव शान्ति: सा मा शान्तिरेधि॥ ॐ शान्ति: शान्ति: शान्तिः॥
ॐ शान्ति: शान्ति: शान्तिः॥
 
१८.१ हिन्दू धर्मका संस्कारहरू
 
हिन्दू धर्म वेदमा आधारित सनातन धर्म हो । हाम्रा अग्रज ऋषिमुनिले मानव जीवनलाई ब्रह्मचर्य, गृहस्थ, वानप्रस्थ र सन्यास चार भागमा विभाजन गरी विभिन्‍‍न संस्कार स्थापित गरेका छन् । स्कन्दपुराणमा मानिस जन्मिदा शुद्रकारूपमा जन्मिन्छ र संस्कारले उसलाई उच्च बनाउछ जन्मना जायते शूद्रः संस्कारात् द्विज उच्यते भनी व्याख्या गरेको छ । पुराणको यस कथनले वैदिककालमा जातिप्रथा विकास नभएको सङ्केत गर्दै संस्कारले नै मानिसलाई महान् बनाउछ भन्‍ने शिक्षा प्रदान गरेको छ । हिन्दू धर्ममा संस्कारलाई निकै महत्त्‍व दिइन्छ । शुभकार्य गर्दा सनातन संस्कारलाई अनुसरण गरिन्छ । हिन्दू धर्ममा विभिन्‍‍न सोह्र संस्कार छन्-गर्भाधान, सीमन्तोन्‍नयन, पुंसवन, जातकर्म, नामांकरण, निस्क्रमण, अन्‍नप्रासन, चूडाकर्म, विद्यारम्भ, कर्णवेद, यज्ञोपवीत, वेदारम्भ, केशान्त, समावर्तन, विवाह र अन्त्येष्टि कर्म । यी संस्कार लामो अभ्यासपछि मानवलाई सुसंस्कृत, नैतिक र चरित्रवान बनाउन ऋषिले स्थापित गरेका हुन् । वैज्ञानिकरूपमासमेत यी संस्कार निकै उपयोगी प्रमाणित भएका छन् । हामी जानी, नजानी संस्कारको अभ्यास गरिरहेका हुन्छौं । यी संस्कारको महत्त्‍वलाई राम्रोसँग बुझेर अनुसरण र अम्यास गरेमा सुख, शान्ति र समृद्धि मिल्दछ ।
 
१८.२ हिन्दू धर्मका सम्प्रदायहरू
 
हिन्दू धर्ममा उपासनाका विभिन्‍‍न पद्धति, मत, सम्प्रदाय र दर्शन समेटिएका छन् । यस धर्ममा मूख्यतः वैष्णव, शैव, शाक्त र स्मार्त सम्प्रदाय रहेका छन् । वैष्णव सम्प्रदायले विष्णुलाई, शैव सम्प्रदायले शिवलाई,शाक्त सम्प्रदायले देवीलाई परमेश्वर मान्दछन् भने स्मार्त सम्प्रदायले परमेश्वरका विभिन्‍‍न रूपलाई एउटै मान्‍ने गर्दछन् । यस धर्ममा सबै मत, सम्प्रदाय र देवी, देवताप्रति समानरूपमा आस्था, श्रद्धा र सम्मान प्रकट गरिन्छ । विभिन्‍‍न सम्प्रदायले हिन्दू देवी, देवतालाई पृथक-पृथकरूपमा पूजा गर्दछन् ।
 
१८.३ हिन्दू धर्ममा यन्‍‍ित्रक मूर्तिपूजाको सुरूआत
 
बौद्ध र जैन धर्मावलम्वीले मूर्तिपूजा गर्न थालेपछि हिन्दू धर्ममा पनि मूर्तिपूजाको सुरूआत भएको पाइन्छ । आजभन्दा करिब १२०० वर्ष पहिले भारतमा बौद्ध र मुस्लिम धर्मले हिन्दू धर्मका मूल्य, मान्यतामाथि आक्रमण गर्न थाले । तत्कालीन समयमा हिन्दू धर्मका प्रणेता आद्य शंकराचार्यले (ई.सन् ७८८-८२०)‍ जटील भाषामा रहेका हिन्दू धार्मिक ग्रन्थ ब्रह्मसुत्र, उपनिषद् र श्रीमद्भागवतगीता आदिलाई भाष्यानुवाद गरी हिन्दू धर्मको प्रचार प्रसार र संरक्षणका लागि भारतभर धार्मिक यात्रा गरे । यसक्रममा उनले भारतको पूर्वमा जगन्‍नाथ, पश्चिममा द्वारका, उत्तरमा बद्रीनाथ र दक्षिणमा रामेश्वरमा चार पीठ स्थापना गरी हिन्दू धर्मको पुनर्रूत्थान गरे । आद्य शंकराचार्यद्वारा स्थापना गरिएका यी पीठलाई चार धाम भनिन्छ । यसपछि मध्ययुगतिर भारत र नेपालमा विभिन्‍‍न सम्प्रदायले मठमन्दिर स्थापना गरी त्यसमा देवी, देवताका मूर्ति राखी पूजा गर्ने प्रचलन विकास गरेको पाइन्छ ।
 
१८.४ हिन्दू धर्मको सारतत्व
'सत्यं वद। धर्मं चर । स्वाध्यायान्मा प्रमद:
मातृ देवो भव। पितृ देवो भव। आचार्य देवो भव। अतिथि देवों भव।'
तैत्तिरीयोपनिषद् शिक्षावल्लीको उक्त ऋचाले मानवलाई सत्य बोल्नु, धार्मिक सदाचारमा बस्‍‍नु, स्वअध्ययनमा अल्छि नगर्नु, माता, पिता, गुरू र अतिथिलाई देवता समान मानी सेवा गर्नु नै धर्म हो भनी बताएको छ । पूर्वीय दर्शनले धर्मलाई व्यवहारिक रूपमा प्रयोग गर्न नैतिक शिक्षा प्रदान गरेको छ - तीर्खा लागेको व्यक्तिलाई प्यास मेटाउन पानी दिनु, भोकाएको व्यक्तिलाई प्रेम पूर्वक भोजन गराउनु, कतै आश्रय नपाएको व्यक्तिलाई आश्रय दिनु, अनाथ बाल, बालिका, वृद्ध, अशक्त र दीन दुःखीको सेवा गर्नु, मन वचन र कर्मले कसैको हत्या, हिंसा र चोरी नगर्नु, नारी जातिलाई देवीका रूपमा सम्मान गर्नु, सबैसँग सत्य र प्रिय बचन बोल्नु, अर्काको कुनै वस्तु वा सम्पत्ति हरण नगर्नु, अर्काको अहित नचिताउनु तथा पशुपन्‍क्षीलाई आहारा दिई सेवा गर्नु आदि धार्मिक कार्य हुन् । उपनिषद्हरूले “सेवा ही परमो धर्म” भन्दै परोपकारलाई ठूलो धर्म बताएका छन् । अठारपुराणका रचयिता वेदव्याशले सम्पूर्ण पुराण रचना गरेपछि अन्त्यमा, धर्मको सारतत्वलाई “परोपकार: पुण्याय पापाय परपीडनम्” अर्थात् अरूको भलो वा सेवा गर्नु नै धर्म हो, कसैलाई कुनै प्रकारको दु;ख वा कष्ट दिनु पाप हाे भनी एक वाक्यमा धर्मको परिभाषा गर्नु भएको छ । यही नै हिन्दू धर्मसहित सबै धर्मको सारतत्व हो । तसर्थ मानवले आफ्नो अमूल्य जीवनलाई सबैको कल्याणकारी कार्य अर्थात् सेवामा समर्पित गर्नुपर्दछ । नेपाली साहित्यका महाकवि लक्ष्मीप्रसाद देवकोटाले पनि यात्री कवितामा मानिसलाई इश्वरको दर्शन गर्न मठ, मन्दिर वा तीर्थयात्राको चक्करमा नलागी दीन दु:खीको सेवा गरी इश्वरको दिव्य मुहार हसाउन सल्लाह दिनु भएको छ -
कुन मन्दिरमा जान्छौ‌ं यात्री, कुन मन्दिरमा जाने हो,
कुन सामग्री पूजा गर्ने, साथ कसरी लाने हो !
फर्क फर्क हे ! जाऊ समाऊ, मानिसहरूको पाउ
मलम लगाऊ आर्तहरूको, चहराइरहेको घाउ
मानिस भइ ईश्वरको त्यो, दिव्य मुहार हँसाऊ ।
१८.५ जीवात्मा, पुनर्जन्म र मोक्ष प्राप्ति
 
पूर्वीय दर्शनअनुसार सबै चेतनशील प्राणीमा आत्मा हुन्छ । आत्माको उत्पत्ति पूर्णपरमात्माबाट भएको हो । त्यसैले सबै प्राणीमा परमात्माको अंश रहेको हुन्छ । आत्मा सधै सत्यको पक्षधर अजर, अमर तथा पवित्र हुन्छ । सबै प्राणीको आत्मा पूर्णपरमात्माबाट बिछोड भई आएको हुँदा उसले परमात्मासँग मिलन हुन खोजिरहेको हुन्छ । तर अज्ञानता, भ्रम, अन्धविश्वास, सांसारिक भोग विलास तथा मायाको बन्धन जस्ता कारणले आत्माको परमात्मासँग मिलन हुन नसकी ८४ लाख योनिमा पुनर्जन्म भई घुमिरहेको हुन्छ । जीवात्मामध्ये मानवलाई सृष्टिको उत्कृष्ट प्राणी हो । ठूलो पुण्यकर्म पश्चात् मानव जीवन प्राप्त हुने हुँदा यसलाई निकै दूर्लभ जीवन मानिन्छ । कर्मको माध्यमबाट पुनर्जन्मको चक्रबाट मुक्ति पाउन सक्ने एकमात्र जीवात्मा मानव हो । अन्य आत्मासँग बुद्धि र ज्ञान कम हुने भएको कारण मुक्ति पाउन सक्दैनन् । कर्मको लागि पृथ्वीबाहेक अन्य लोक छैन । यसैकारण भगवान‍्ले पनि पुनर्जन्मबाट मुक्ति लिन यसै धरतिमा अवतार लिएको प्रसङ्ग वैदिकग्रन्थले बताएका छन् । पूर्वीय दर्शनले स्वर्गलोकलाई अस्थायी र क्षणिक बताएको छ । आफ्नो पुण्यकर्म समाप्त भएपछि स्वर्गबाट पुन: यसैलोकमा फर्किएर आउनुपर्दछ । तसर्थ पुनर्जन्‍मको अपेक्षा नगर्ने व्यक्तिले स्वर्गलोकको होइन तत्वज्ञान हासिलगरी परमात्मासँग पुनर्मिलन हुने लक्ष्य लिनुपर्दछ। तसर्थ मानवले तत्वज्ञानको माध्यमद्वारा वास्तविक ज्ञान प्राप्तगरी पुनर्जन्मको चक्रबाट मुक्ति खोज्‍नुपर्दछ । तीर्थयात्रा र कर्मकाण्डीय यज्ञादिद्वारा यस युगमा मोक्षप्राप्त गर्न निकै कठिन र असम्भव छ । अन्यायपूर्ण तरीकाले आर्जन गरिएको धन सम्पत्तिबाट गरिने दान, मूर्तिपूजा, देखावटी कर्मकाण्डीय पूजा अर्चना आदि जस्ता बाहिरी कार्यबाट न त कुनै पुण्यफल प्राप्त हुन्छ न स्वर्गलोक प्राप्त हुन्छ ।
 
१८.६ तत्वज्ञान मार्फत परमात्मा दर्शन
 
पूर्वीय दर्शनअनुसार ईश्वर सर्वत्र सर्वव्यापक छ । सबै प्राणीको आत्मामा ईश्वरको निवास हुन्छ । चर्म चक्षुबाट ईश्वर वा परमात्माको दर्शन गर्न सकिँदैन । ईश्वरको दर्शन गर्न सर्वप्रथम आफूभित्रको अन्तस्करण सफा गर्नुपर्दछ । भित्री ज्ञानको सहायताले मात्र भगवान‍्को दर्शन गर्न सकिन्छ । तसर्थ भगवान‍्को दर्शन गर्न चाहने व्यक्तिले ईश्वरको खोजी बाहिरी संसारमा होइन आफूभित्रको अन्तस्करणमा खोज्‍नुपर्दछ । यसको लागि आफ्नो मनलाई सधै स्वच्छ र पवित्र राख्‍नुपर्दछ । यो कार्य तत्वज्ञानबाट सम्भव हुन्छ । तत्वज्ञान भनेको अनुभवको गहिराइबाट हासिल गरिने वास्तविक ज्ञान हो । तत्वज्ञानले नै मनमा रहेका विसंगतिलाई सफागरी सुषुप्तावस्थामा रहेको भगवान‍्को अंशलाई उजागर गराई पूर्ण परमात्मासँग मिलन गराउँछ । तत्वज्ञान प्राप्त गर्न चञ्चल मन, तृष्णा, चित्त तथा अहंकारलाई बुद्धि र विवेक प्रयोग गरी नियन्‍‍त्रण गर्नुपर्दछ । अनियन्‍‍ित्रत चञ्चल मनलाई नियन्‍‍त्रण गर्न त्यति सहज छैन । मन नियन्‍‍त्रण नगरेसम्म तृष्णा कम हुँदैन, तृष्णा रहेसम्म चित्त नियन्‍‍त्रण हुँदैन । अहंकार रहेसम्म आत्मशुद्धि हुँदैन । आत्मशुद्धि नभएसम्म परमात्मको दर्शन हुँदैन । परमात्माको दर्शन नभएसम्म मुक्ति मिल्दैन । श्रीमद्भागवद्गीताको अठारौं अध्यायमा भगवान् श्रीकृष्णले परमात्माको दर्शन र मुक्तिमार्गको विषयमा भन्‍‍नुभएको छ -
बुद्धया विशुद्धया युक्तो धृत्यात्मानं नियम्य च ।
Line १७३ ⟶ २०९:
विमुच्य निर्मम: शान्तो ब्रह्मभूयाय कल्पते ।।
अर्थात् जुन व्यक्ति ‌(जो) आफ्नो बुद्धिद्वारा निर्मल भएर धैर्यपूर्वक मनलाई नियन्‍‍त्रण गर्दै इन्द्रिय तृप्तिका सबै विषयलाई त्यागी, इर्ष्या, राग र द्वेषबाट मुक्त भई अल्प आहार लिदै शरीर, मन र वाणीलाई नियन्‍‍त्रण गर्दै एकान्त स्थलमा समाधिमा बस्दछ वा जो अहङ्कार, बल, घमण्ड, काम, क्रोध, भौतिकवस्तुको सङ्ग्रह र मिथ्या भावबाट मुक्त भई शान्त छ, वा जो भौतिक विषयवस्तुबाट विरक्त छ त्यो निश्चय नै आत्म साक्षात्कारको स्थितिमा पुग्दछ र परमात्माको दर्शन गर्दै पुनर्जन्मबाट मुक्ति पाउछ । यही नै मुक्तिमार्गको उपाय हो । यसैकारण श्रीमद्भागतवद्गीतामा भगवान् श्रीकृष्णले मानवलाई फलको आशा नराखी निष्काम कर्म गर्न उपदेश दिनुभएको छ -
कर्मण्येवाधिकारस्ते मा फलेषु कदाचन ।
मा कर्मफलहेतुर्भूर्मा ते सङ्गोऽस्त्वकर्मणि ॥
१८.८.ब्रह्मानन्दको खोजी
१८.८.ब्रह्मानन्दको खोजी
 
प्रत्येक जीवले सुख वा आनन्द खोजी रहेको हुन्छ । मानव परापूर्वकालदेखि यसैको खोजीमा दौडिरहेको छ। विज्ञान यसैमा केन्द्रित छ । मानवको यो प्यास आधुनिक विज्ञान अर्थात् भौतिकवादले मेटाउनसकेको छैन । हिन्दू धार्मिकग्रन्थले विराटपुरूषलाई नै अनन्त आनन्दको स्वरूप बताएका छन् । पूर्वीय दर्शनअनुसार सत्, चित् र अनन्त आनन्दको अनुभूति नै परब्रह्म हो । ब्रह्म कर्मकाण्डीय पूजाआजादेखि धेरै टाढा हुन्छ । ज्ञानी महापुरूषहरू ब्रह्मको पूजा नगरी ध्यानयोग गरिरहेका हुन्छन् । हिन्दूले ॐ अक्षरलाई अति पवित्र ब्रह्म वाक्य मान्दछन् । ओमको ध्वनिमा पुरै ब्रह्मानन्द गुन्जिरहेको हुन्छ । ब्रह्मानन्दको अनुभूति गहिरो ध्यानयोगबाट मिल्दछ । यसै कारण षिमुनिले परमानन्द प्रप्तिका लागि ध्यान योग नै गर्दथे । वैदिककालमा आर्यले न त देवताको मूर्तिपूूजा गर्दथे न मन्दिर नै बनाउथे । उनीहरूले अधिकांश समय ध्यानयोगमा नै व्यतित गर्दथे । ध्यानयोग पूर्णरूपमा वैज्ञानिक छ । त्यसैले नै मानवलाई सबै प्रकारका तनावबाट मुक्ति दिलाउँछ । तसर्थ तनावबाट मुक्त भई परमानन्द प्राप्त गर्न एकान्त स्थानमा शान्त मुद्रामा बसी सबै इन्द्रियलाई बन्द गरी ध्यानयोगको अभ्यास गर्नुपर्दछ । यसबाट नै परमानन्द वा सुख प्राप्त हुन्छ ।
 
१९.गोत्र, प्रवर र वंशावलीको आवश्यकता किन ?
 
हामीलाई गोत्र-प्रवरको आवश्यकता किन पर्दछ ? यस प्रश्नको उत्तर सजिलो छ । हामी यसको प्रयोग निरन्तर गर्दछौं । तर वास्तविकतासम्बन्धी ज्ञान छैन । कुनै पनि शुभकार्य, देवकार्य र पितृकार्य गर्दा गोत्र र प्रवरको आवश्यकता पर्दछ । जुनसुकै शुभकार्य, देवकार्य र पितृकार्य गर्दा सबैभन्दा पहिले सङ्कल्पबाट प्रारम्भ गरिन्छ । सङ्कल्प गर्दा पण्डितजीले सृष्टिकर्ता ब्रह्माजीको परार्ध, वर्तमान कल्प, मन्वन्तर, युग, चरण, अवतार, सम्वत्सर, साल, अयन, ऋतु, महिना, पक्ष, तिथि, वार, राशि नक्षेत्रसहित गोत्र र कर्ताको नाम उच्चारण गर्नुभएको हुन्छ । मानव सृष्टिको सबभन्दा श्रेष्ठ प्राणी भएकोले विशुद्ध रक्त समिश्रणमा विश्वास राख्दछ । त्यो भनेको वैवाहिक सम्बन्ध हो । हिन्दू पद्धतिमा यो पक्ष अत्यन्त महत्त्‍वपूर्ण रही आएको छ ।
हाम्रा ऋग्वेद कालदेखिका प्राचीन ऋषि-मुनिले नर नारी सुसम्बन्धकै लागि गोत्र-प्रवरसम्बन्धी विभिन्‍‍न शास्‍‍त्रको रचना गरेका छन् । वैवाहिक सम्बन्धमा हाडनातामा विवाह गर्नु हुँदैन भनिएको छ । गोत्र भनेको अति प्राचीन हाडनाता हो।तसर्थ सगोत्रीयबीच विवाह गर्नु हुँदैन । किनकि विवाह सम्बन्धमा गोत्र-प्रवरको समुचित समन्वयको अभावमा वंश बिस्तारमा दुष्परिणाम आउन सक्छ । विवाह वंश बिस्तारको प्रमुख कडी पनि हो । यहाँ वर वा कन्याको सानो भूल वा अज्ञानताले भयावह परिणाम ल्याउन सक्तछ।यसै वास्तविकतालाई ध्यानमा राखी हाम्रा पूर्वजले “मूलको पानी खानु, कुलकी छोरी विवाह गर्नु ” भन्‍ने कथन चलाएका हुन् । विशुद्ध रज-वीर्य समिश्रणले जन्मिएको सन्तानको जुन उज्ज्वल भविष्य छ त्यो सगोत्र विवाह वा अन्य जातीय विवाहबाट सम्भव हुँदैन बरू त्यसले अनिष्ट निम्त्याउन सक्तछ । यस तथ्यलाई आधुनिक वैज्ञानिकलेसमेत स्वीकार गरेका छन् । यसैकारण विवाह गर्दा गोत्र र प्रवरलाई विशेष ध्यान दिइन्छ ।
 
२०. गोत्र प्रणालीको वैज्ञानिक आधार
 
गोत्र हिन्दू समाजमा व्याक्ति तथा थर पहिचानको मुख्य आधार हो । गोत्र, शाखा, सूत्र र प्रवर विना हिन्दू समाजका ब्राह्मण, क्षेत्री, वैश्य तथा शुद्रको पहिचान गर्न असम्भव छ।यी थरबीच विवाह, व्रतवन्ध, जन्मदेखि मृत्यु कर्मसम्म गोत्रकै आधारमा गरिने हुँदा गोत्र विनाको ब्राह्मण, क्षेत्रीय, वैश्य तथा शुद्र फेद विनाको टुप्पोजस्तो हुन जान्छन् । गोत्र व्यक्तिको आफ्नो पूर्वज वंशको आधारभूत हो । तर वर्तमान समयमा थर, गोत्र, शाखा, प्रवर, सूत्र आदिलाई यसको कुनै आवश्यकता छैन मानिसको जात पुरूष र महिला मात्र हो बाँकी सबै मिथ्या हुन् भन्‍ने सोँचको पनि विकास भएको पाइन्छ । तर आधुनिक गर्भ विज्ञानले गोत्र प्रणाली र यसको आवश्यकतालाई प्रमाणित गरेको छ । किनकि गोत्र, प्रवर प्रणाली विकास गर्नुमा पूर्ण वैज्ञानिक आधार रहेको छ । मानव जन्म प्रकृयाको वैज्ञानिक आधार क्रोमोजोम र जिनमा आधारित छ । वास्तवमा गोत्र मात्र हैन कुनै दुई थरबीच प्रवर मात्र मिलेमा पनि हिन्दू समाजमा विवाह निषेध गरिएको छ। किनकि हरेक प्रवर र गोत्र एक आपसमा अन्तर सम्वन्धित छन् । तसर्थ तिनका सन्ततिबीच विवाह गर्नु एउटै कुलका कन्या र पुरूषबीचको विवाह जस्तै हुन्छ । यही कारण सगोत्री वा एकै प्रवर भएका गोत्रीबीच विवाह निषेध गरिएको हो । यसको पछाडि वैज्ञानिक कारण छ ।
गर्भविज्ञानअनुसार स्‍‍त्री गर्भमा मानव शरीरको विकास दुईवटा सेलबाट सुरू हुन्छ । एक सेलमा २३ जोडी क्रोमोजोम हुन्छन् ती मध्य एक सेल आमाबाट र एक सेल बुवाबाट आएका हुन्छन् अर्थात् हाम्रो शरीरमा जम्मा ४६ वटा क्रोमोजोम हुन्छन् । ती ४६ वटा क्रोमोजोम अर्थात् २३ जोडी क्रोमोजोममध्ये एक जोडी क्रोमोजोमलाई लैङ्गिक क्रोमोजोम भनिन्छ । त्यही एक जोडी क्रोमोजोमले व्यक्तिको लिङ्ग निर्धारण गर्दछ । यो वैज्ञानिक आधारअनुसार वाई Y क्रोमोजोम केवल पुरूषमा मात्र हुन्छ । सन्तान उत्पादनमा वाई Y क्रोमोजोमबाट छोराको जन्म हुन्छ । अर्थात् छोरा जन्मनुमा उसको पिताको मुख्य निर्णायक भूमिका हुन्छ । पिताको वाई Y क्रोमोजोम विना छोराको जन्म असम्भव छ । पिताको वाई Y क्रोमोजोम र माताको एक्स X क्रोमोजोमको अन्तर्क्रियाबाट छोराको जन्म हुन्छ । छोरीको जन्म पिताको एक्स X क्रोमोजोम र आमाको एक्स X क्रोमोजोमको अन्तर्क्रियाबाट हुन्छ । विज्ञानले प्रमाणित गरेअनुसार महिलामा केवल एक्स X क्रोमोजोम मात्र हुन्छ । वाई Y क्रोमोजोम हुँदैन । वाई Y क्रोमोजोम पुरूषमा मात्र हुन्छ । तसर्थ छोराको जन्म उसको बाबुको वाइ Y क्रोमोजोमका कारण हुन्छ । यो वाई Y क्रोमोजोम क्रमशः पिताबाट छोरा, नाति, पनाति हुँदै एवं रितले हुँदै अघि बढ्छ। जबकि महिलाको एक्स X क्रोमोजोम र पुरूषको एक्स क्रोमोजोम मिलेर जन्मेकी छोरी अर्कै पुरूषसँग विवाह हुँदा उसको एक्स X क्रोमोजोम अन्य वंशसँग मिसावट हुँदै जान्छ र पितातिरको X एक्स क्रोमोजोमको अस्तित्व समाप्त हुँदै जान्छ । पुरूषको Y वाई क्रोमोजोम कसैसँग नमिली अनवरतरूपमा अघि बढ्छ
 
पिताको वाई Y क्रोमोजोम विना छोराको जन्म असम्भव छ । पिताको वाई Y क्रोमोजोम र माताको एक्स X क्रोमोजोमको अन्तर्क्रियाबाट छोराको जन्म हुन्छ । छोरीको जन्म पिताको एक्स X क्रोमोजोम र आमाको एक्स X क्रोमोजोमको अन्तर्क्रियाबाट हुन्छ । विज्ञानले प्रमाणित गरेअनुसार महिलामा केवल एक्स X क्रोमोजोम मात्र हुन्छ । वाई Y क्रोमोजोम हुँदैन । वाई Y क्रोमोजोम पुरूषमा मात्र हुन्छ । तसर्थ छोराको जन्म उसको बाबुको वाइ Y क्रोमोजोमका कारण हुन्छ । यो वाई Y क्रोमोजोम क्रमशः पिताबाट छोरा, नाति, पनाति हुँदै एवं रितले हुँदै अघि बढ्छ। जबकि महिलाको एक्स X क्रोमोजोम र पुरूषको एक्स क्रोमोजोम मिलेर जन्मेकी छोरी अर्कै पुरूषसँग विवाह हुँदा उसको एक्स X क्रोमोजोम अन्य वंशसँग मिसावट हुँदै जान्छ र पितातिरको X एक्स क्रोमोजोमको अस्तित्व समाप्त हुँदै जान्छ । पुरूषको Y वाई क्रोमोजोम कसैसँग नमिली अनवरतरूपमा अघि बढ्छ ।
पुरूषको जन्मको कारण वाई Y क्रोमोजोम नै हो । वाई Y क्रोमोजोम उसको पिताबाट मात्र प्राप्त हुन्छ । अर्थात् पुरूषको वंश वा जिन वाई Y क्रोमोजोम आफ्नो पुर्खाको मात्र हुने हुँदा नवजात पुरूषको गोत्र उसको पिताको गोत्रअनुसार कायम हुन्छ । महिलाको गोत्र विवाहपछि उसको श्रीमान्‍‍ा्को गोत्रमा परिणत गरिन्छ किनकि विवाहित महिलाबाट जन्मिने पुत्रको वाई Y क्रोमोजोम उसको पतिको हुने हुँदा महिलाको गोत्र पनि उसको श्रीमान्‍‍ाको गोत्रमा विलय गरिएको हो ।स्‍‍त्रीले आफ्नो जन्मको वंशको जिन बोक्दैनन् जबकि पुरूषले आफ्नो हजारौं वर्ष पुरानो पुर्खाको Y वाई क्रोमोजोम बोक्दै आइरहेको हुन्छ । त्यसैकारण पुरूषलाई वंशको प्रतिनिधी मानिएको हो । गोत्र प्रणालीमा वाई Y क्रोमोजोमले युगौं युगसम्म आफ्ना भाइ बन्धुको पहिचान कायम हुने गर्दछ । गोत्र प्रणाली विज्ञान र गर्भविज्ञानमा आधारित छ।सगोत्री विवाह निषेध गर्नुका पछाडि पनि यही कारण रहेको छ । यदि एउटै गोत्रका पुरूष र महिलाबीच विवाह भएमा त्यही वंशको वाई Y क्रोमोजोमबाट सन्तान जन्मदा त्यो बालक त्यो स्‍‍त्रीको पिताको वंश समान हुन जान्छ, किनकि त्यस बालकको वाई Y क्रोमोजोम र त्यस स्‍‍त्रीको पिताको वाई Y क्रोमोजोम एउटै हुन्छ।यस हिसाबले सगोत्रीसँग विवाह भनेको एउटै गर्भका भाई र बहिनीबीचको विवाह सम्बन्धजस्तो हुन जान्छ । यस्तो हुनगए गम्भीर जैविक असर उत्पन्‍न हुन्छ भनी वैज्ञानिकले प्रमाणित गरेका छन्
स्‍‍त्रीले आफ्नो जन्मको वंशको जिन बोक्दैनन् जबकि पुरूषले आफ्नो हजारौं वर्ष पुरानो पुर्खाको Y वाई क्रोमोजोम बोक्दै आइरहेको हुन्छ । त्यसैकारण पुरूषलाई वंशको प्रतिनिधी मानिएको हो । गोत्र प्रणालीमा वाई Y क्रोमोजोमले युगौं युगसम्म आफ्ना भाइ बन्धुको पहिचान कायम हुने गर्दछ । गोत्र प्रणाली विज्ञान र गर्भविज्ञानमा आधारित छ।सगोत्री विवाह निषेध गर्नुका पछाडि पनि यही कारण रहेको छ । यदि एउटै गोत्रका पुरूष र महिलाबीच विवाह भएमा त्यही वंशको वाई Y क्रोमोजोमबाट सन्तान जन्मदा त्यो बालक त्यो स्‍‍त्रीको पिताको वंश समान हुन जान्छ, किनकि त्यस बालकको वाई Y क्रोमोजोम र त्यस स्‍‍त्रीको पिताको वाई Y क्रोमोजोम एउटै हुन्छ।यस हिसाबले सगोत्रीसँग विवाह भनेको एउटै गर्भका भाई र बहिनीबीचको विवाह सम्बन्धजस्तो हुन जान्छ । यस्तो हुनगए गम्भीर जैविक असर उत्पन्‍न हुन्छ भनी वैज्ञानिकले प्रमाणित गरेका छन् ।
जीव विज्ञानअनुसार एउटै गोत्रमा विवाह हुँदा केटी र केटाको जिन एउटै हुँदा त्यसबाट जन्मने सन्तानमा केही जैविक कमजोरी वा शारीरिक तथा मानसिक विचलन उत्पन्‍न हुन सक्ने प्रसस्त सम्भावना रहने हुँदा पनि सगोत्री विवाह अस्वीकृत गरिएको हो । सगोत्री विवाह गर्दा वंशको कुल बिग्रन्छ भन्‍ने धारणा पूर्ण वैज्ञानिक छ । वैज्ञानिक मतअनुसार वाई Y क्रोमोजोम लाखौं वर्षसम्म पनि परिवर्तन नभई र एउटै रूपमा रहिरहन्छ । वाई Y क्रोमोजोमको ऊर्वरशक्ति हाँसिलगर्न फरक वंशको एक्स X क्रोमोजोम आवश्यक हुन्छ। जसरी एउटा अन्‍नको बीज लगातार एकै ठाउँमा लामो समयसम्म लगाउँदा त्यसको उत्पादन क्षमता क्रमश: कम हुँदै जान्छ । त्यस्तै, Y वाई क्रोमोजोम पनि आफ्नै वंशको एक्स X क्रोमोजोमसँग मिल्दा त्यसको सही विकास हुन नसकी सन्तानमा शारीरिक तथा मानसिक विचलन उत्पन्‍न हुने सम्भावना रहन्छ । फरक वंशसँग विवाह गर्दा मात्र एक्स X र वाई Y क्रोमोजोमको सही ढङ्गले विकास हुन्छ । तसर्थ अहिले वैज्ञानिक रूपले पुष्टिभएको सगोत्री विवाह गर्न नहुने विषय हजारौं वर्ष पहिले ऋषिहरूले पत्तालगाई सोही अनुरूपको सामाजिक परम्परा बसालेका थिए । यस हिसाबले हाम्रो धर्म, संस्कृति, परम्परा र रितिरिवाज लामो अभ्यासपछि वैज्ञानिक आधारमा स्थापित विश्वकै सबैभन्‍दा उत्कृष्ट मान्यता हुन् भन्‍नुमा कुनै अत्युक्ति नहोला ।
सन्दर्भ सामग्री
नोटः प्रस्तुत लेख विक्रम सम्वत् २०७३ साल जेठ ४ गते सम्पादन गरिएको हो।
१.नेपाली थर गोत्र–प्रवर कोश — श्रीहरि रूपाखेती, रत्‍‍नपुस्तक भण्डार, भोटाहिटी, काठमाडौं, नेपाल ।
२.बह्रमाण्डपुराण—गीतापे्रस गोरखपुर, भारत ।
३.वराहपुराण — गीताप्रेस गोरखपुर, भारत ।
४.श्री स्वस्थानी ब्रतकथा, चण्डेश्वरी प्रकाशन प्रा.लि., भोटाहिटी, काठमाडौं, नेपाल ।
५.श्रीमद्भागवत महापुराण,गीताप्रेश गोरखपुर ।
६.नेपालसंस्कृतविश्वविद्यालयपञ्चाङ्गम्, २०६९।
७.गुरागाँईं वंशावली २०५७।
८.विकिपेडिया, इन्साईक्लोपेडिया ।
९.ज्ञान गंगा, प्रचार प्रसार समिति, सतलोक आश्रम हरियाणा, भारत ।
१०.सृष्टिचक्र तथा मानव समाज, डा. भद्रवीर अधिकारी, २०६३ ।
११.धनञ्जयगोत्रीय मरासिनी वंशावली, धनञ्जयगोत्रीय वंश परम्परा, श्री नारायण प्रसाद मरासिनी, स्वामी शशिधर स्मृति प्रतिष्ठान सेमलार, बेलवरियारूपन्देही,२०७० ।
१२.मिल्केका झिल्का, डा. स्वामी प्रपन्‍नाचार्य, किरातेश्वर प्रकाशन, स्वर्गपुरी, रवि, पाँचथर मेची अञ्चल नेपाल,दोस्रो संस्करण, २०७०
१३.श्रीमद्गागवत गीता यथारूप, भक्तिवेदान्त बुक ट्रष्ट, दिल्ली २०५४
 
 
 
 
 
 
 
 
धनञ्जयगोत्रीय मरासिनीको पुर्ख्यौली स्थान
 
 
१. मानव जातिका प्रथम पुर्खा
 
वर्तमान पुस्ताका सबैलाई हाम्रा पुर्खा को थिए ? कहाँबाट, कहिले, कसरी आएका हुन् ? भन्‍ने जिज्ञासा उत्पन्‍नहुनु स्वभाविकै हो । मानवपुर्खाको इतिहास निकै पुरानो छ । पूर्वीय दर्शन र पाश्चात्य दर्शनमा पृथ्वी र मानव जातिको उत्पत्तिका सम्बन्धमा फरक-फरक धारणा, सिद्धान्त र मान्यता रहेका छन् । पाश्चात्य दर्शनले वर्तमान मानवलाई, विकासवादी सिद्धान्तअनुसार अमिवा, जलचरप्राणी त्यसपछि स्थलचरप्राणी र चिम्पाञ्जीको विकासक्रम पारगर्दै विकासभएको विकसित रूप मान्दछ । तर पूर्वीय दर्शनले श्रीहरि विष्णुको नाभिबाट क्षिरसागरमा कमलको फूलमाथि उत्पन्‍न ब्रह्माले मानव सृष्टि प्रारम्भ गर्नुभएको बताउँछ । पूर्वीय दर्शनअनुसार ब्रह्माजीबाट उत्पत्ति भएका स्वयम्भुव मनु नै मानव जातिका सबैभन्दा पहिलो पुर्खा हुन् । स्वयम्भूव मनु र उनकी रानी शतरूपाबाट जन्मेका सन्तति मानव जातिका धेरै पहिलेका प्रथम पुर्खा हुन्। पूर्वीय दर्शनअनुसार वर्तमान मानव जातिका आदिम पुर्खा अर्थात् प्रथम पुरूष वैवस्वत मनु हुन् । वैवस्वत मनु, ब्रह्माजीका मानसपुत्र मरीचिका पनाति कश्यप ऋषिका नाति सूर्यका छेरा हुन् । भगवान् सूर्यको विवाह विश्वकर्माकी छोरी संज्ञासँगभएको थियो । संज्ञाबाट वैवस्वत र यमराज नामक दुई पुत्र र यमुना नामक एक पुत्रीको जन्मभएको थियो । यिनै विवस्वान अर्थात् सूर्यका पुत्र पछि गएर वैवस्वतमनु कहलिएको प्रसङ्ग पुराणहरूमा वर्णन गरिएको छ । वैवस्वत मनुका इक्ष्वाकु, नभग, घृष्ट, शयोति, नरिष्यन्त, नाभाग, दिष्ट, करूप, पृषधु र बसुभर नामक दशपुत्र थिए भनी वराहपुराण र श्रीमद्भागवतमा उल्लेख गरिएको छ । यिनै मनुका सन्ततिबाट वर्तमान विश्व ढाकिएको छ । यही नै मानव समाजको वर्तमान हो ।
 
२. पुर्खाको उद्‍गम स्थल
 
पूर्वीय दर्शनमा ब्रह्माजीलाई सृष्टिकर्ता, विष्णुलाई पालनकर्ता र शिवलाई संहारकर्ताकारूपमा व्याख्या गरिएको छ । ब्रह्माले पृथ्वीको कुन स्थानमा बसी मानव सृष्टि प्रारम्भ गर्नुभए होला ? भन्‍ने कौतूहलता सबैमा उत्पन्‍न हुन्छ । अर्बौं वर्ष पहिले विराटपुरूषबाट रचना गरिएको पृथ्वीमा धेरै कल्प बितिसकेका छन् । हजारौंपटक यो पृथ्वीमा प्रलय, महाप्रलय भएको छ । प्रारम्भिक पृथ्वीको स्वरूपमा महाप्रलय, तापमान तथा जलवायुमा आएको व्यापक परिवर्तन, भूकम्प, ज्वारभाटा र ज्वालामुखी विष्फोटन जस्ता भौगर्भिक घटनाका कारण वर्तमान समयसम्म आइपुग्दा आमूल परिवर्तन भएको छ । भौगर्भिक परिवर्तनको परिणामस्वरूप प्रारम्भिक समुद्र कैयौँंपटक मरूभूमी, पहाड वा हिमालयमा परिणत भए भने पहाड समुद्र तथा खाडीकोरूपमा परिणत भएका छन् । तसर्थ ब्रह्माजीले सुरू गर्नुभएको सृष्टि स्थल कुन हो ? भन्‍ने प्रश्नको उत्तर आधिकारिक रूपमा दिन सकिँदैन । वर्तमान समयमा केही भारतीय लेखकले प्रत्येक प्रलयको समयमा पृथ्वी जलमा डुबेको अवस्थामा रहने हुँदा ब्रह्माजीले सृष्टिको सुरूआत पृथ्वीको उच्च भू-भाग सुमेरूपर्वतमाला र वर्तमान तिब्बतको कैलाश पर्वतदेखि मानसरोवरसम्मको उच्च पर्वतीय क्षेत्रमा गर्नुभएको थियो भनी विभिन्‍‍न लेख प्रकाशित गर्न थालेका छन् । आफ्नो भनाइलाई पुष्टि गर्न उनीहरूले वर्तमान भारतको उत्तराखण्ड राज्य, नेपालको हिमालय पर्वतमाला, तिब्बतको कैलाश मानसरोवर तथा नैमिषारण्य क्षेत्र (भारतको लखनऊदेखि ८० कि.मी.को दूरीमा रहेको सीतापुर जिल्लाअन्तर्गत पर्ने गौमती नदीको बायाँ तटीय क्षेत्र, मार्कण्डेयपुराणमा उल्लेख गरिएका ८८००० ऋषिको तप र साधनाको केन्द्रस्थल) र प्राचीनकालको सिन्धु, सरस्वती र गंगा नदीको किनारा भएको सभ्यतालाई अगाडि सारेका छन् । परन्तु पूर्वीय दर्शनमा ब्रह्माले मध्य पश्चिम एसिया, युरोपको उत्तरी भाग र अफ्रिका महादेशको उत्तरमापर्ने त्रिकोणात्मक क्षेत्रमा बसी सृष्टि आरम्भ गर्नु भएको अनुमान गरिएको छ । यस्तै, मानव जातिको उत्पत्ति र विकास सम्बन्धमा गरिएको वैज्ञानिक अनुसन्धानका आधारमा मानवको विकास अफ्रिका महादेशबाट भएको मानवशास्‍‍त्रीले बताएका छन् ।वर्तमान मानव जातिका प्रथम पुर्खा मध्यपश्चिम एसिया, यूरोप र अफ्रिका महादेशको उत्तरी भागबाट सुरक्षित स्थान खोज्दै विभिन्‍‍न महादेशमा स्थानान्तरण गरेको तथ्यमा भौगर्भविद् तथा मानवशास्‍‍त्री एकमत छन् । आर्य जातिको उत्पत्ति पनि वर्तमान रूश, अजरवैजान, जर्जिया, इरान र टर्किको ककेसस तथा अरमेनियाको आरारत पर्वतमालाको आसपासको क्षेत्र रहेको तथ्य पौराणिक अध्ययन र पश्चिमी मुलुकका समाजशास्‍‍त्रीको अनुसन्धानले देखाउँछ । अत: उक्त क्षेत्र नै हाम्रा प्रथम पुर्खाको उद्गमस्थल हो ।
 
३. सिन्धुघाटीको सभ्यता
 
आरमेनियाको आरारत पर्वतमालाको आसपास अर्थात् यूरोप र एसियाबीचको विशाल ककेसस पर्वतमालाको दक्षिणतिरबाट आर्य (हाम्रा धेरै पहिलेका पुर्खा) ईसापूर्व हजारौं वर्ष पहिले इरानको तेहरान,अफगानिस्थानको उत्तरीभाग वाल्खक्षेत्र हुँदै प्राचीन भारतको सिन्धु नदीका किनारामा आई बसोबास गर्न थालेको प्राचीन इतिहास पाइन्छ । आर्यजातिले हजारौं वर्षसम्म सिन्धुघाटीमा बसोबास गरी ईसापूर्व ३३०० देखि १७०० सम्म सिन्धुघाटीको सभ्यता विकास गरे । मानव सभ्यताको इतिहासमा सिन्धुघाटीको सभ्यतालाई पुरातत्वविद्ले निकै महत्त्‍वपूर्ण विकसित सभ्यता मानेका छन् । यो सभ्यता हडप्पा र सिन्धु-सरस्वती सभ्यताका नामले पनि चिनिन्छ । यस सभ्यताको केन्द्रस्थल छिमेकी राष्ट्र भारतको पञ्जाव र वर्तमान पाकिस्तानको सिन्धक्षेत्र थियो । भारतमा यो सभ्यता उत्तरमा जम्बुदेखि दक्षिणमा नर्मदासम्म, पश्चिममा बलुचिस्तानको समुद्रतटदेखि पूर्वमा मेरठसम्म फैलिएको थियो । सिन्धु सभ्यता प्राचीन मिश्र र मेसोपोटामियाको सभ्यताभन्दा निकै विकसित र ठूलो थियो । सिन्धुघाटीको सभ्यता ई.पू. २५०० देखि १८०० सम्म रहेको अनुमान इतिहासकारले गरेका छन् । भौगर्भिक परिवर्तनको परिणामस्वरूप सिन्धुघाटीको सभ्यता नष्ट हुन थालेपछि आर्यहरू भारत वर्षको पूर्वतर्फ बसाइँ सरेर कास्मिरक्षेत्रमा आई बसोबास गर्न थाले । सिन्धुघाटीबाट आएको हुँदा यिनीहरूलाई प्रारम्भिक समयमा सिन्धु भनी सम्बोधन गर्न थालियो । पछि सिन्धु शब्द अपभ्रंश भई हिन्दू बन्‍‍न गयो ।भारतको उत्तरी हिमालय क्षेत्रमा हिन्दूहरू बसोबास गर्न थालेपछि उक्त क्षेत्रको नाम नै हिन्दकुश पर्वतमाला रहन गयो । हिन्दकुश पर्वतमालाबाट यिनीहरू भारतको समथर भू-भागतर्फ बिस्तार भए । हिन्दूको बाहुल्यता रहेको कारण भारतलाई हिन्दूस्तान भन्‍न थालियो । वर्तमान समयमा नेपाल, भारत र मौरिससका बहुसङ्ख्यक जनता हिन्दू धर्ममा आस्था एव‌ं विश्वास राख्दछन् । नेपालमा बसोबास गरेका सबै हिन्दू विभिन्‍‍न समयमा भारतबाट आएका हुन् । त्यसकारण भारतसँग नेपालको धार्मिक, सांस्कृतिक र ऐतिहासिक सम्बन्ध प्राचीनकालदेखि रहँदै आएको छ । भारतमा हिन्दूले आफ्नो जीवन पद्धतिलाई एक धर्मकारूपमा स्थापित गरे जसलाई हामी सनातन धर्म भन्दछौं । नैमिषारण्य क्षेत्रमा नै ऋषिमुनिले पूर्वीय दर्शन विकास गरेका हुन् । यो धर्म विश्वका अन्य धर्मभन्दा प्राचीन, उदार र लोककल्याणकारी छ । वर्तमान समयमा विश्वका करिब १५ प्रतिशत अर्थात् १ अर्ब ५३ करोड जनताले यो धर्ममा आस्था राख्दछन् ।
 
 
धनञ्जयगोत्रीय मरासिनीको पुर्ख्यौली स्थान
 
काशीनाथ मरासिनी
मरेङ ८, आँपकाटे, अर्घाखाँची, हाल काठमाण्डौं ।
१. मानव जातिका प्रथम पुर्खा
वर्तमान पुस्ताका सबैलाई हाम्रा पुर्खा को थिए ? कहाँबाट, कहिले, कसरी आएका हुन् ? भन्‍ने जिज्ञासा उत्पन्‍नहुनु स्वभाविकै हो । मानवपुर्खाको इतिहास निकै पुरानो छ । पूर्वीय दर्शन र पाश्चात्य दर्शनमा पृथ्वी र मानव जातिको उत्पत्तिका सम्बन्धमा फरक-फरक धारणा, सिद्धान्त र मान्यता रहेका छन् । पाश्चात्य दर्शनले वर्तमान मानवलाई, विकासवादी सिद्धान्तअनुसार अमिवा, जलचरप्राणी त्यसपछि स्थलचरप्राणी र चिम्पाञ्जीको विकासक्रम पारगर्दै विकासभएको विकसित रूप मान्दछ । तर पूर्वीय दर्शनले श्रीहरि विष्णुको नाभिबाट क्षिरसागरमा कमलको फूलमाथि उत्पन्‍न ब्रह्माले मानव सृष्टि प्रारम्भ गर्नुभएको बताउँछ । पूर्वीय दर्शनअनुसार ब्रह्माजीबाट उत्पत्ति भएका स्वयम्भुव मनु नै मानव जातिका सबैभन्दा पहिलो पुर्खा हुन् । स्वयम्भूव मनु र उनकी रानी शतरूपाबाट जन्मेका सन्तति मानव जातिका धेरै पहिलेका प्रथम पुर्खा हुन्। पूर्वीय दर्शनअनुसार वर्तमान मानव जातिका आदिम पुर्खा अर्थात् प्रथम पुरूष वैवस्वत मनु हुन् । वैवस्वत मनु, ब्रह्माजीका मानसपुत्र मरीचिका पनाति कश्यप ऋषिका नाति सूर्यका छेरा हुन् । भगवान् सूर्यको विवाह विश्वकर्माकी छोरी संज्ञासँगभएको थियो । संज्ञाबाट वैवस्वत र यमराज नामक दुई पुत्र र यमुना नामक एक पुत्रीको जन्मभएको थियो । यिनै विवस्वान अर्थात् सूर्यका पुत्र पछि गएर वैवस्वतमनु कहलिएको प्रसङ्ग पुराणहरूमा वर्णन गरिएको छ । वैवस्वत मनुका इक्ष्वाकु, नभग, घृष्ट, शयोति, नरिष्यन्त, नाभाग, दिष्ट, करूप, पृषधु र बसुभर नामक दशपुत्र थिए भनी वराहपुराण र श्रीमद्भागवतमा उल्लेख गरिएको छ । यिनै मनुका सन्ततिबाट वर्तमान विश्व ढाकिएको छ । यही नै मानव समाजको वर्तमान हो ।
२. पुर्खाको उद्‍गम स्थल
पूर्वीय दर्शनमा ब्रह्माजीलाई सृष्टिकर्ता, विष्णुलाई पालनकर्ता र शिवलाई संहारकर्ताकारूपमा व्याख्या गरिएको छ । ब्रह्माले पृथ्वीको कुन स्थानमा बसी मानव सृष्टि प्रारम्भ गर्नुभए होला ? भन्‍ने कौतूहलता सबैमा उत्पन्‍न हुन्छ । अर्बौं वर्ष पहिले विराटपुरूषबाट रचना गरिएको पृथ्वीमा धेरै कल्प बितिसकेका छन् । हजारौंपटक यो पृथ्वीमा प्रलय, महाप्रलय भएको छ । प्रारम्भिक पृथ्वीको स्वरूपमा महाप्रलय, तापमान तथा जलवायुमा आएको व्यापक परिवर्तन, भूकम्प, ज्वारभाटा र ज्वालामुखी विष्फोटन जस्ता भौगर्भिक घटनाका कारण वर्तमान समयसम्म आइपुग्दा आमूल परिवर्तन भएको छ । भौगर्भिक परिवर्तनको परिणामस्वरूप प्रारम्भिक समुद्र कैयौँंपटक मरूभूमी, पहाड वा हिमालयमा परिणत भए भने पहाड समुद्र तथा खाडीकोरूपमा परिणत भएका छन् । तसर्थ ब्रह्माजीले सुरू गर्नुभएको सृष्टि स्थल कुन हो ? भन्‍ने प्रश्नको उत्तर आधिकारिक रूपमा दिन सकिँदैन । वर्तमान समयमा केही भारतीय लेखकले प्रत्येक प्रलयको समयमा पृथ्वी जलमा डुबेको अवस्थामा रहने हुँदा ब्रह्माजीले सृष्टिको सुरूआत पृथ्वीको उच्च भू-भाग सुमेरूपर्वतमाला र वर्तमान तिब्बतको कैलाश पर्वतदेखि मानसरोवरसम्मको उच्च पर्वतीय क्षेत्रमा गर्नुभएको थियो भनी विभिन्‍‍न लेख प्रकाशित गर्न थालेका छन् । आफ्नो भनाइलाई पुष्टि गर्न उनीहरूले वर्तमान भारतको उत्तराखण्ड राज्य, नेपालको हिमालय पर्वतमाला, तिब्बतको कैलाश मानसरोवर तथा नैमिषारण्य क्षेत्र (भारतको लखनऊदेखि ८० कि.मी.को दूरीमा रहेको सीतापुर जिल्लाअन्तर्गत पर्ने गौमती नदीको बायाँ तटीय क्षेत्र, मार्कण्डेयपुराणमा उल्लेख गरिएका ८८००० ऋषिको तप र साधनाको केन्द्रस्थल) र प्राचीनकालको सिन्धु, सरस्वती र गंगा नदीको किनारा भएको सभ्यतालाई अगाडि सारेका छन् । परन्तु पूर्वीय दर्शनमा ब्रह्माले मध्य पश्चिम एसिया, युरोपको उत्तरी भाग र अफ्रिका महादेशको उत्तरमापर्ने त्रिकोणात्मक क्षेत्रमा बसी सृष्टि आरम्भ गर्नु भएको अनुमान गरिएको छ । यस्तै, मानव जातिको उत्पत्ति र विकास सम्बन्धमा गरिएको वैज्ञानिक अनुसन्धानका आधारमा मानवको विकास अफ्रिका महादेशबाट भएको मानवशास्‍‍त्रीले बताएका छन् ।
वर्तमान मानव जातिका प्रथम पुर्खा मध्यपश्चिम एसिया, यूरोप र अफ्रिका महादेशको उत्तरी भागबाट सुरक्षित स्थान खोज्दै विभिन्‍‍न महादेशमा स्थानान्तरण गरेको तथ्यमा भौगर्भविद् तथा मानवशास्‍‍त्री एकमत छन् । आर्य जातिको उत्पत्ति पनि वर्तमान रूश, अजरवैजान, जर्जिया, इरान र टर्किको ककेसस तथा अरमेनियाको आरारत पर्वतमालाको आसपासको क्षेत्र रहेको तथ्य पौराणिक अध्ययन र पश्चिमी मुलुकका समाजशास्‍‍त्रीको अनुसन्धानले देखाउँछ । अत: उक्त क्षेत्र नै हाम्रा प्रथम पुर्खाको उद्गमस्थल हो ।
३. सिन्धुघाटीको सभ्यता
आरमेनियाको आरारत पर्वतमालाको आसपास अर्थात् यूरोप र एसियाबीचको विशाल ककेसस पर्वतमालाको दक्षिणतिरबाट आर्य (हाम्रा धेरै पहिलेका पुर्खा) ईसापूर्व हजारौं वर्ष पहिले इरानको तेहरान,अफगानिस्थानको उत्तरीभाग वाल्खक्षेत्र हुँदै प्राचीन भारतको सिन्धु नदीका किनारामा आई बसोबास गर्न थालेको प्राचीन इतिहास पाइन्छ । आर्यजातिले हजारौं वर्षसम्म सिन्धुघाटीमा बसोबास गरी ईसापूर्व ३३०० देखि १७०० सम्म सिन्धुघाटीको सभ्यता विकास गरे । मानव सभ्यताको इतिहासमा सिन्धुघाटीको सभ्यतालाई पुरातत्वविद्ले निकै महत्त्‍वपूर्ण विकसित सभ्यता मानेका छन् । यो सभ्यता हडप्पा र सिन्धु-सरस्वती सभ्यताका नामले पनि चिनिन्छ । यस सभ्यताको केन्द्रस्थल छिमेकी राष्ट्र भारतको पञ्जाव र वर्तमान पाकिस्तानको सिन्धक्षेत्र थियो । भारतमा यो सभ्यता उत्तरमा जम्बुदेखि दक्षिणमा नर्मदासम्म, पश्चिममा बलुचिस्तानको समुद्रतटदेखि पूर्वमा मेरठसम्म फैलिएको थियो । सिन्धु सभ्यता प्राचीन मिश्र र मेसोपोटामियाको सभ्यताभन्दा निकै विकसित र ठूलो थियो । सिन्धुघाटीको सभ्यता ई.पू. २५०० देखि १८०० सम्म रहेको अनुमान इतिहासकारले गरेका छन् । भौगर्भिक परिवर्तनको परिणामस्वरूप सिन्धुघाटीको सभ्यता नष्ट हुन थालेपछि आर्यहरू भारत वर्षको पूर्वतर्फ बसाइँ सरेर कास्मिरक्षेत्रमा आई बसोबास गर्न थाले । सिन्धुघाटीबाट आएको हुँदा यिनीहरूलाई प्रारम्भिक समयमा सिन्धु भनी सम्बोधन गर्न थालियो । पछि सिन्धु शब्द अपभ्रंश भई हिन्दू बन्‍‍न गयो ।
भारतको उत्तरी हिमालय क्षेत्रमा हिन्दूहरू बसोबास गर्न थालेपछि उक्त क्षेत्रको नाम नै हिन्दकुश पर्वतमाला रहन गयो । हिन्दकुश पर्वतमालाबाट यिनीहरू भारतको समथर भू-भागतर्फ बिस्तार भए । हिन्दूको बाहुल्यता रहेको कारण भारतलाई हिन्दूस्तान भन्‍न थालियो । वर्तमान समयमा नेपाल, भारत र मौरिससका बहुसङ्ख्यक जनता हिन्दू धर्ममा आस्था एव‌ं विश्वास राख्दछन् । नेपालमा बसोबास गरेका सबै हिन्दू विभिन्‍‍न समयमा भारतबाट आएका हुन् । त्यसकारण भारतसँग नेपालको धार्मिक, सांस्कृतिक र ऐतिहासिक सम्बन्ध प्राचीनकालदेखि रहँदै आएको छ । भारतमा हिन्दूले आफ्नो जीवन पद्धतिलाई एक धर्मकारूपमा स्थापित गरे जसलाई हामी सनातन धर्म भन्दछौं । नैमिषारण्य क्षेत्रमा नै ऋषिमुनिले पूर्वीय दर्शन विकास गरेका हुन् । यो धर्म विश्वका अन्य धर्मभन्दा प्राचीन, उदार र लोककल्याणकारी छ । वर्तमान समयमा विश्वका करिब १५ प्रतिशत अर्थात् १ अर्ब ५३ करोड जनताले यो धर्ममा आस्था राख्दछन् ।
४. पुर्खाको प्राचीन पौराणिक स्थल
 
नेपालमा बसोबास गरेका खस आर्य ब्राह्मण–क्षेत्रीका पूर्वज कान्यकुब्ज क्षेत्रबाट आएका हुँदा कान्यकुब्जी पनि भनिन्छ । कान्यकुब्जलाई कन्‍नौज पनि भनिन्छ । कान्यकुब्ज क्षेत्र प्राचीन भारतको यमुना र काली (महाकाली/शारदा) नदीको अन्तर्वेदीय क्षेत्रसम्म फैलिएको एक स्वतन्‍‍त्र हिन्दू राज्य थियो । उत्तरी भारतको फर्रूखावाद जिल्ला र वरपरको क्षेत्र अर्थात् नेपालको महाकाली नदी (शारदा) भन्दा पश्चिमतर्फ रहेको कुमाउ, गढवाल र वरपरको क्षेत्र नै प्राचीन कान्यकुब्ज क्षेत्र वा कन्‍नौज हो । वर्तमान उत्तर प्रदेशको कानपुरअन्तर्गत कन्‍नोज नामक जिल्ला पनि रहेको छ । कान्यकुब्ज हिन्दूको पौराणिक स्थल हो । नेपालको खस साम्राज्यको इतिहास अध्ययन गर्दा जुम्लाको सिञ्जामा खस राजाका उदयकालमा अर्थात् ईशाको बाह्रौं, तेह्रौं शताब्दीतिर नागराज, क्राचल्लदेव र अशोकचल्लदेवको शासन कालमा कान्यकुब्ज सिञ्जाको अधिनमा रहेको थियो । नेपाल र ईष्ट इण्डिया कम्पनीबीच सन् १८१६ मा भएको सुगौली सन्धिपछि नेपालको पश्चिमी सीमाना महाकाली नदीसम्म सीमित हुन गई कुमाउ, गढवाल, काँगडा, देहरादुन, आदि क्षेत्र नेपालले गुमाउनु परेको थियो ।
 
५. कान्यकुब्जका प्रशाखाहरू
 
कान्यकुब्ज ब्राह्मणका तीन प्रशाखा (सरयुपारिण, जुझौतिया र बङ्गाली) थिए । सरयुपारिण प्रशाखाभित्र महाकाली (शारदा) र कर्णाली नदीको जल प्रवाहसम्मको अन्तरवेदीको पूर्वीक्षेत्र रहेको थियो भने जुझौतियाभित्र अयोध्या, साकेत र कोशल रहेका थियो । यस्तै, बङ्गाली प्रशाखाभित्र बङ्गाल रहेको थियो । हाम्रा पूर्वज सरयुपारिण प्रशाखाभित्रको कुमाउ, गणवाल र वरपरको क्षेत्रमा बसोबास गरेका थिए । ईशाको छैठौंदेखि बाह्रौं शताब्दीबीच कान्यकुब्ज मौखरी, बर्धन, गाहडवाल आदि राजवंशको राज्यस्थलको रूपमा रहेको थियो । तुर्कद्वारा भारतमाथि गरिएको आक्रमणपछि कान्यकुब्ज विध्वंश हुँदा त्यहाँका ब्राह्मण, क्षेत्री कान्यकुब्जकै पूर्व र उत्तरी क्षेत्रतर्फ लागे । कान्यकुब्ज क्षेत्र नै हाम्रा धेरै पहिलेका पुर्खाको प्राचीन स्थलभएको तथ्य भारतीय विद्वान् श्री दिवाकर शर्माले वि.सं १९६८ मा प्रकाशित गरेको भारत गोत्र–प्रवर–दीपिका नामक मैठाणीकृत ग्रन्थले प्रमाणित गर्दछ । उक्त ग्रन्थमा धनञ्जय गोत्र र यस गोत्रभित्रका होमेगाइँ, रिजाल, भुसाल, रोकाहार, भुडाल, भुर्तेल आदि नेपाली थरसँग मिल्दोजुल्दो थरको प्रारूप पाइन्छ । उक्त थरमध्ये धनञ्जयगोत्रीय मरासिनी रिजाल थरसँग सम्बन्धित छ । धनञ्जयगोत्रीय मरासिनीको प्राचीन थर रिजाल थियो । धनञ्जयगोत्रीय रिजाल मरासिनीका गोत्रीय बन्धुबान्धव हुन् । दैलेखबाट पूर्वतर्फ बसाइँ गर्नुभन्दा पहिले धनञ्जय मरासिनीले आफ्नो थर रिजाल लेख्दथे । वर्तमान समयमा पनि धनञ्जय मरासिनीमध्ये कसैले आफ्नो थर रिजाल लेख्‍‍ने गरेका छन् ।
 
६. कान्यकुब्जमा गुप्त तथा तुर्क सुल्तानको आक्रमण
 
भारतीय प्राचीन इतिहास अध्ययन गर्दा गुप्त सम्राज्यको प्रभावशाली युगमा मगधका प्रतापी गुप्त सम्राटले सन् २७५ (वि.सं. ३३२) तिर जमुना महाकाली क्षेत्रका मैदानी भागबाट शक, पल्लव, नाग आदि जातिलाई पहाडतर्फ लखेट्ने काम गरे । यसरी लखेटिएका शक–खस, कलिन्दअन्तर्गतका श्रीपाली तथा पाल एवं नागवंशीहरू काँगडा, गढवाल, कुमाउ, डोटी, खारी प्रदेश, सुवर्णभूमि आदि पहाडी तथा हिमाली प्रदेशतर्फ प्रवेश गरे । उत्तर भारत वर्षमा मुख्यतः यमुना-गंगा नदीका अन्तर्वेदी हुँदै सरयु नदी (महाकाली–कर्णाली अन्तर्वेदीसमेत) पार गर्दै पूर्वतर्फ सभ्यता प्रसारित हुने क्रममा कान्यकुब्ज वा कन्‍नौजको पौराणिक कालपछिको वि.सं. ७४७ तिरको उपलब्ध इतिहास अध्ययन गर्दा बर्मा, आयुध, प्रतिहार, पाल, गढवाल–चन्द राजवंशको शासनक्रम चल्दै आएको पाइन्छ । वि.सं. १०७५ मा तुर्क सुल्तान मोहम्मद गजनविद्वारा कन्‍नौजमाथि गरिएको हमला र लुटबाट कन्‍नौज निकै ध्वस्तभयो । कन्‍नौजका राजा जयचन्द्र (वि.सं.१२२१–१२५०) को शासनकालमा तुर्क सुल्तान मुजुद्दिन मोहम्मद गोरीले कान्यकुब्जमा आक्रमण गरे। उक्त युद्धमा राजा जयचन्द्रको मृत्यु भएपछि कन्‍नौज सुल्तान इतुत्मिसको अधीनमा गएको भारतीय इतिहासमा चर्चित छ । त्यसपछि पनि कन्‍नौजमा मुसलमानको आक्रमण रोकिएन । वि.सं. १२५० को मुजुद्दिन मोहम्मद गोरीको हमला र विजयपछि कन्‍नौजमा बहाउद्दिन तुग्रिललाई तुर्क प्रान्तपाल नियुक्त गरिएपछि कन्‍नौजको स्वतन्‍‍त्र हिन्दू राज्यको अस्तित्व समाप्तभयो । यसरी धेरै वर्षसम्म युद्ध गर्दा र युद्धमा पराजय हुँदा कान्यकुब्ज सभ्यता नष्ट हुन गयो । कान्यकुब्जी ब्राह्मण समुदायका अगाडि या त जवरजस्ती हिन्दू धर्म परिवर्तन गरी मुस्लिम धर्म अपनाउनुपर्ने या देह परित्याग गर्नुपर्ने या काटिनुपर्ने अथवा पलायन हुनुपर्ने विकल्प मात्र बाँकी रहे ।
 
७. मुगल सम्राटको आक्रमण र हिन्दू पलायन
 
मुस्लिम शासक बाबरले ई.सं १५२६ मा दिल्लीका सुल्तान इब्राहिमलोदीलाई पानीपतको प्रथम युद्धमा हराएपछि भारतमा मुगल साम्राज्य स्थापना भयो । यसपछिका दिनहरू पनि हिन्दूका लागि सुखद रहेनन् । मुस्लिम राज्यहरू बिस्तारका साथसाथै हिन्दू राज्यहरू पतन हुन थाले । मुस्लिमहरूले हिन्दूमाथि अत्याचार जारी राख्दै गए । जवरजस्ती धर्म परिर्वतन गराउने, मन्दिर भत्काउने, मूर्ति फोर्ने, लुट्ने आदि काम भए । ई.सं. १७०४ मा सिख राजा गुरू गोविन्द सिंहका दुवै छोरा इस्लाम धर्म नमानेको कारण घाँटी काटी मारिए। ई.सं. १७०७ तिर मुस्लिम सम्राट औरङ्गजेवको उदयभयो । उनले भारतमा विशाल मुस्लिम साम्राज्यको स्थापना गरे । ई.सं.१७५३ मा अहमदसाह अब्दालीको नेतृत्वमा अफगान सेनाले हिन्दू बसोबास गरेका स्थान मथुरा, वृन्दावन र गोकुलमा आक्रमण गरी हिन्दूहरूको नरसंहार सुरू गरे । मुस्लिमबाट मन्दिरमा आगो लगाउने, भत्काउने, मूर्तिको अपमान गर्ने, स्‍‍त्रीको इज्जत लुट्ने, साधु तथा पूजारीको बध गर्ने र बच्चाका शरीर टुक्राटुक्रा गरी काट्ने जस्ता अमानवीय कामहरू भए । ब्राह्मणहरूको जनै काट्ने, उनीहरूलाई जवरजस्ती अभक्ष चीजहरू ख्वाउने कार्य हुन थाले । परिणामस्वरूप त्यहाँबाट हिन्दूहरू पलायन हुन बाध्य भए ।
 
८. कान्यकुब्जबाट कर्णाली प्रदेशमा आगमन
 
मुसलमानको चरम यातना सहन नसकी आफ्नो जीवन र धर्म रक्षाका लागि कान्यकुब्जका ब्राह्मण तथा क्षेत्री समुदाय ई.सं. १०१५ देखि १७०८ काबीच कान्यकुब्जबाट पलायन भई सुरक्षित स्थान खोजी गर्ने क्रममा कर्णाली प्रदेशबाट नेपाल प्रवेश गरेको प्रसङ्ग नेपालको प्राचीन र मध्यकालीन इतिहासमा उल्लेख गरिएको छ । यसैक्रममा धनञ्जयगोत्रीय रिजाल थरका ब्राह्मणका पूर्वज वर्तमान भारतको उत्तराखण्डको पिथौरागढ, गढवाल, कुमाउ, हुँदै नेपालको सुदूर पश्चिमाञ्चल क्षेत्रबाट बहने कर्णाली नदीको किनारै किनार जुम्लाको सिञ्जा क्षेत्रमा आई बसोबास गरेको ताम्रपत्र जुम्लामा प्रयागदत्त रिजालका घरमा छ भनी श्री अम्बिकाप्रसाद मरासिनीले २०६३ सालमा प्रकाशित गर्नुभएको “धनञ्जयगोत्रका मरासिनीहरूको वंशावली” नामक पुस्तिकामा उल्लेख छ । कान्यकुब्जबाट पलायन हुनुपूर्व मरासिनीका पूर्वज मठ मन्दिरका पूजारी थिए । नेपालमा आएपछि पनि आफ्नो परम्परागत धर्म, संस्कृतिलाई अनुसरण गरिरहेको पाइन्छ ।
 
८.१.खस समुदायको नेपाल आगमनको समय
 
खस, आर्य समुहको एक जातीय समुदाय हो । खस समुदायले नेपालको पहाडी भूभागको सबैभन्दा बढी जनसङ्ख्या ओगटेको छ । खसहरूको उद्गमस्थल पश्चिम इरानको खसिस्तान, ककेसस पर्वत, अफगानिस्तानको खस नदीको किनार, वाल्हिक प्रवेश, हिन्दकुश पर्वत र कास्मिरलाई मानिएको छ । खसहरू पश्चिम इरानबाट ईशापूर्व प्रथम शताब्दीतिर बेविलोनिया, कश्पियन सागर, पश्चिम अफगानिस्तान हुँदै हिन्दकुश पर्वतमालामा आएको र त्यहाँबाट ईशाको पाँचौं शताब्दीतिर कास्मिरघाटी हुँदै कान्यकुब्ज क्षेत्रमा प्रवेश गरेका थिए । भारतको उत्तराखण्डको पहाडको कछाडै-कछाडै कुमाउ, गढवाल हुँदै पश्चिम नेपालको कर्णाली क्षेत्रमा बाह्रौं शताब्दीतिर आएको कुरा खस साम्राज्यको इतिहासमा उल्लेख गरिएको छ । यिनै खसआर्यले जुम्ला जिल्लाको सिञ्जालाई राजधानी बनाएर सख साम्राज्य स्थापना गरेका थिए । नेपालको एकीकरण हुनुभन्दा पहिले खसहरूले बाइसे चौबीसे राज्यमा शासन सञ्चालन गरेका थिए । नेपालको राजनीतिक इतिहासमा लिच्छवीकालपछि लोकतान्‍‍ि‍‍त्रक गणतन्‍‍‍त्रको स्थापना हुनु पूर्व शासनको बागडोर खस जातिमा केन्द्रित थियो । खस समुदायभित्र बाहुन, क्षेत्री, ठकुरी, सन्यासी, योगी (दशनामी), कामी, दमाई, सार्की, गन्धर्व र बादी समुदाय पर्दछन् ।
 
८.२.खस साम्राज्यको स्थापना
 
मध्यकालीन नेपालको इतिहासमा जुम्ला, महत्त्‍वपूर्ण शासन केन्द्रकारूपमा रहेको थियो । प्राचीन भारतको मगध राज्यका प्रतापी गुप्त सम्राटहरूले सन् २७५ (वि.सं.३३२) तिर जमुनाक्षेत्रको मैदानी भागबाट नागवंशीलगायत विभिन्‍‍न जातिलाई पहाडतर्फ लखेट्ने काम गरेका थिए । तिनै जातिमध्येका नागवंशी नागराज, तिब्बतको खारी प्रदेशबाट वर्तमान नेपालको जुम्लामा प्रवेश गरी वि.सं. १२०७ (ई.सं.११५०) तिर कर्णाली प्रदेशको सिञ्जालाई राजधानी बनाई खसराज्य स्थापना गरेका थिए । खसराज्यको उदयकालमा यसको सीमाना पूर्वमा नुवाकोट, पश्चिममा कान्यकुब्ज क्षेत्र, उत्तरमा तिब्बत र दक्षिणमा कपिलवस्तुलगायत तराइका धेरै भू-भागसम्म फैलिएको थियो । यो साम्राज्य एकीकृत नेपालभन्दा ठूलो र शक्तिशाली थियो । नागराजपछि क्रमश: चाप, चापिल्ल, काशिचल्ल, क्राधिचल्ल, क्राचल्ल, अशोकचल्ल, जितारी मल्ल, आदित्यमल्ल, प्रतापमल्ल आदिले शासन गरेका थिए । तत्कालीन समयमा सिञ्जालाई गृष्मकालीन र दैलेखको दुल्लुलाई शीतकालीन राजधानी बनाइएको थियो । सो समयमा सिञ्जा, खसराज्यको प्रमुख व्यापारिक केन्द्र र दुल्लु, प्रशासनिक केन्द्रकारूपमा विकसित भएको थियो । नेपालको इतिहासमा विशाल खसराज्यको अस्तित्व करिब २२६ वर्षसम्म रहेको पाइन्छ ।
 
८.३.खस साम्राज्यको पतन र बाइसे चौबीसे राज्यहरूको स्थापना
 
मध्यकालीन केन्द्रीय खस राज्य कमजोर हुनासाथ विभिन्‍न सामन्तले आ-आफ्नो क्षेत्रमा छुट्टा-छुट्टै राज्यको स्थापना गर्नथाले । अभय मल्लको शासनकालभन्दा पहिले नै कुमाउ, गढवाल, खारी प्रदेश र डोटी जुम्लाबाट स्वतन्‍‍त्र भैसकेका थिए भने उनकै शासनकालमा मलय बमले कालीकोटको मान्मा खाँडाचक्रमा छुट्टै राज्य स्थापना गरे । वि.सं. १४५५ मा स्थानीय सामन्तले जुम्ला, जाजरकोट (जक्तिपुर) र रूकुम राज्य स्थापना गरे । वि.सं. १४४६ मा सान्‍नी, वि.सं. १४५३ मा दुल्लु र गोताम राज्य बने । वि.सं. १४६५ मा धुर्कोट, वि.सं. १४७५ मा विलासपुर, जहारी, पल्लो मुसीकोट, बाँफी र सल्यान राज्य स्थापना भए । वि.सं. १४८५ मा अछाम र दर्ना राज्य बने । वि.सं. १४९० मा अर्घा र वि. सं. १४९२ मा खाँची राज्य बन्यो ।
मध्यकालीन केन्द्रीय खस राज्य कमजोर हुनासाथ विभिन्‍न सामन्तले आ-आफ्नो क्षेत्रमा छुट्टा-छुट्टै राज्यको स्थापना गर्नथाले । अभय मल्लको शासनकालभन्दा पहिले नै कुमाउ, गढवाल, खारी प्रदेश र डोटी जुम्लाबाट स्वतन्‍‍त्र भैसकेका थिए भने उनकै शासनकालमा मलय बमले कालीकोटको मान्मा खाँडाचक्रमा छुट्टै राज्य स्थापना गरे । वि.सं. १४५५ मा स्थानीय सामन्तले जुम्ला, जाजरकोट (जक्तिपुर) र रूकुम राज्य स्थापना गरे । वि.सं. १४४६ मा सान्‍नी, वि.सं. १४५३ मा दुल्लु र गोताम राज्य बने । वि.सं. १४६५ मा धुर्कोट, वि.सं. १४७५ मा विलासपुर, जहारी, पल्लो मुसीकोट, बाँफी र सल्यान राज्य स्थापना भए । वि.सं. १४८५ मा अछाम र दर्ना राज्य बने । वि.सं. १४९० मा अर्घा र वि. सं. १४९२ मा खाँची राज्य बन्यो । यसैगरी, वि.सं. १४९३ मा पर्वत र गुल्मी राज्य स्थापना भए । वि.सं. १५०० मा भिरकोट राज्य स्थापना भयो । वि.सं. १५०२ मा पैयुँ र वि.सं. १५०३ मा बझाङ्गमा छुट्टै राज्य स्थापना भए । वि.सं. १५०७ मा दार्मा र थुनी बोसाकोट, वि.सं १५१० मा ढोर, सतहुँ र नुवाकोट राज्य स्थापना भए । वि.सं. १५२४ मा कास्की र वि.सं. १५५० मा दाङ, गजुल, लमजुङ, पाल्पा, इस्मा र वल्लो मुसीकोटमा छुट्टा-छुट्टै राज्य स्थापना भए । विशाल खस साम्राज्य टुक्रिने क्रममा वि.सं. १५५५ मा बाजुरा, वि.सं. १५६० मा प्यूठान, वि.सं. १६०० मा घिरिङ राज्य क्रमैसँग स्थापना भए । यस्तै, वि.सं १६१० मा तनहुँ, रिसिङ्, दर्छा रामपुर र बुटवल राज्य स्थापना भए भने वि.सं. १६१६ मा गोरखा राज्य स्थापना भयो । वि.सं. १६२५ मा धुलीकोट, १६३१ मा गलकोट, वि.सं. १७३० मा छिल्ली, वि.सं. १७५० मा खुङ्ग्री र वि.सं. १७९० मा माल्नेटामा अलग-अलग राज्य स्थापना भए । डोटी राज्य वि.सं. १४०९ मा नै स्वतन्‍‍त्र राज्यकारूपमा स्थापित भइसकेको थियो । जुट्ने र टुक्रिने क्रममा राप्ती र मादी नदीको पश्चिमभेगका बाइसे राज्यहरूको संख्या ३१ सम्म पुगेको थियो भने राप्ती र मादी नदीको पूर्वी भेगमा चौबीसे राज्यको संख्या २९ सम्म पुगेको थियो । यसप्रकार वि. सं. १४४६ को आसपासदेखि अलग-अलग राज्यकारूपमा टुक्रिँदै गएको विशाल खसमण्डलको भू-भाग पृथ्वीनारायण शाहको एकीकरण अभियान अगाडि अर्थात् वि.सं. १८२५ सम्म पनि टुक्रिने र जुट्नेक्रम चलिरहेको थियो । नेपाल एकीकरणको क्रममा बाइसे राज्यहरूको एकीकरण बहादुर शाहले गरेका थिए ।
यसैगरी, वि.सं. १४९३ मा पर्वत र गुल्मी राज्य स्थापना भए । वि.सं. १५०० मा भिरकोट राज्य स्थापना भयो । वि.सं. १५०२ मा पैयुँ र वि.सं. १५०३ मा बझाङ्गमा छुट्टै राज्य स्थापना भए । वि.सं. १५०७ मा दार्मा र थुनी बोसाकोट, वि.सं १५१० मा ढोर, सतहुँ र नुवाकोट राज्य स्थापना भए । वि.सं. १५२४ मा कास्की र वि.सं. १५५० मा दाङ, गजुल, लमजुङ, पाल्पा, इस्मा र वल्लो मुसीकोटमा छुट्टा-छुट्टै राज्य स्थापना भए ।
 
विशाल खस साम्राज्य टुक्रिने क्रममा वि.सं. १५५५ मा बाजुरा, वि.सं. १५६० मा प्यूठान, वि.सं. १६०० मा घिरिङ राज्य क्रमैसँग स्थापना भए । यस्तै, वि.सं १६१० मा तनहुँ, रिसिङ्, दर्छा रामपुर र बुटवल राज्य स्थापना भए भने वि.सं. १६१६ मा गोरखा राज्य स्थापना भयो । वि.सं. १६२५ मा धुलीकोट, १६३१ मा गलकोट, वि.सं. १७३० मा छिल्ली, वि.सं. १७५० मा खुङ्ग्री र वि.सं. १७९० मा माल्नेटामा अलग-अलग राज्य स्थापना भए । डोटी राज्य वि.सं. १४०९ मा नै स्वतन्‍‍त्र राज्यकारूपमा स्थापित भइसकेको थियो । जुट्ने र टुक्रिने क्रममा राप्ती र मादी नदीको पश्चिमभेगका बाइसे राज्यहरूको संख्या ३१ सम्म पुगेको थियो भने राप्ती र मादी नदीको पूर्वी भेगमा चौबीसे राज्यको संख्या २९ सम्म पुगेको थियो । यसप्रकार वि. सं. १४४६ को आसपासदेखि अलग-अलग राज्यकारूपमा टुक्रिँदै गएको विशाल खसमण्डलको भू-भाग पृथ्वीनारायण शाहको एकीकरण अभियान अगाडि अर्थात् वि.सं. १८२५ सम्म पनि टुक्रिने र जुट्नेक्रम चलिरहेको थियो । नेपाल एकीकरणको क्रममा बाइसे राज्यहरूको एकीकरण बहादुर शाहले गरेका थिए ।
९. एेतिहासिक सिञ्जा उपत्यका र कनकासुन्दरी मन्दिर
 
सिञ्जा उपत्यका आर्य र खसजातिको ऐतिहासिक स्थल हो । नेपालका सबै आर्य समुदाय भारतको उत्तराखण्डअन्तर्गतको गडवाल, कुमाउ हुँदै सर्वप्रथम सिञ्जामा आई त्यहाँबाट पहाडि क्षेत्रमा बिस्तार भएका हुन् । यस उपत्यकाभित्र एघार गा.वि.स.रहेका छन् । सिञ्जा समुद्र सतहबाट करिब ९५०० फिटको उचाईमा रहेको छ । पुस, माघमा हिउँपर्ने यो उपत्यका निकै सुन्दर, रमणीय र ऊर्वर छ । सिञ्जामा वर्षेवालीअन्तर्गत धान, जौ, गहुँ, मकै, कोदो, फापर आदि प्रसस्त मात्रामा उत्पादन हुने गर्दछ भने फलफूलअन्तर्गत स्याउ, ओख्खर र विभिन्‍‍न प्रकारका तरकारी उत्पादन हुने गर्दछ । यस क्षेत्रलाई कर्णाली अञ्चलकै खाद्य भण्डारकारूपमा लिइन्छ । सिञ्जाको पूर्वीक्षेत्रबाट सिञ्जा नदी बहेको छ । यसलाई हीमा नदी पनि भनिन्छ । उक्त नदी कालीकोट जिल्लाको नाग्मा भन्‍ने स्थानमा आई तीला नदीसँग मिली बहेको छ । सिञ्जाबाट नै वर्तमान नेपाली भाषाको उत्पत्ति भएको हो ।
सिञ्जा उपत्यका आर्य र खसजातिको ऐतिहासिक स्थल हो । नेपालका सबै आर्य समुदाय भारतको उत्तराखण्डअन्तर्गतको गडवाल, कुमाउ हुँदै सर्वप्रथम सिञ्जामा आई त्यहाँबाट पहाडि क्षेत्रमा बिस्तार भएका हुन् । यस उपत्यकाभित्र एघार गा.वि.स.रहेका छन् । सिञ्जा समुद्र सतहबाट करिब ९५०० फिटको उचाईमा रहेको छ । पुस, माघमा हिउँपर्ने यो उपत्यका निकै सुन्दर, रमणीय र ऊर्वर छ । सिञ्जामा वर्षेवालीअन्तर्गत धान, जौ, गहुँ, मकै, कोदो, फापर आदि प्रसस्त मात्रामा उत्पादन हुने गर्दछ भने फलफूलअन्तर्गत स्याउ, ओख्खर र विभिन्‍‍न प्रकारका तरकारी उत्पादन हुने गर्दछ । यस क्षेत्रलाई कर्णाली अञ्चलकै खाद्य भण्डारकारूपमा लिइन्छ । सिञ्जाको पूर्वीक्षेत्रबाट सिञ्जा नदी बहेको छ । यसलाई हीमा नदी पनि भनिन्छ । उक्त नदी कालीकोट जिल्लाको नाग्मा भन्‍ने स्थानमा आई तीला नदीसँग मिली बहेको छ । सिञ्जाबाट नै वर्तमान नेपाली भाषाको उत्पत्ति भएको हो । पूर्व मध्यकालमा शक्तिशाली खस साम्राज्यको मुख्य राजधानी रहेको सिञ्जाको लामठाना हाल भग्‍नावशेषमा परिणतभएको छ । कनकासुन्दरी मन्दिर नै यहाँको एेतिहासिक मन्दिर हो । यही मन्दिरको नामबाट गाउँ विकास समितिको नाम पनि कनकासुन्दरी रहेको छ । कनकासुन्दरी देवी र त्रिपुरासुन्दरी देवी (जाल्पादेवी) को मन्दिर नजिकै पुराना राजप्रसादका भग्‍नावशेष छन् । यहाँ दुईवटा बाघका प्रस्थर मूर्ति पनि छन् जसलाई स्थानीय व्यक्तिहरू आकाशबाट झरेको श्यूबाघ भन्दछन् । यसको वरिपरी धोबाघाट, हाउँबाडा, साउँबाडा, हाङसिञ्जा र गोठीज्युला नामक गाउँहरू छन् । कालीकोटको नाग्माबाट एकदिनको पैदल यात्रापछि सिञ्जा पुग्‍‍न सकिन्छ । हाल नाग्माबाट सिञ्जासम्म यातायात सुविधा पनि छ । गाडीबाट चार घण्टामा पुग्‍‍न सकिन्छ । सिञ्जाको पाण्डुगुफा गा.वि.स. अन्तर्गत पाण्डुसेरा भन्‍ने स्थानमा सडकदेखि तल एउटा गुफा छ । द्वापरयुगमा बनवासका समयमा पाण्डवहरू यसै गुफामा गुप्तवास बसेका थिए भन्‍ने जनश्रुति पनि छ । हाल गुफाभित्र सिंहासन आकृतिका पाण्डवका मूर्ति छन् । उक्त गुफाको नजिकै एउटा दह र दुईवटा पहरा छन्, एउटा पहरोको आकार महिलाकोजस्तो छ यसलाई द्रौपदी र अर्को पहरो पुरूष आकारको छ यसलाई युधिष्ठिरको स्वरूपकोरूपमा स्थानीय व्यक्तिहरू बताउने गर्दछन्
 
कालीकोटको नाग्माबाट एकदिनको पैदल यात्रापछि सिञ्जा पुग्‍‍न सकिन्छ । हाल नाग्माबाट सिञ्जासम्म यातायात सुविधा पनि छ । गाडीबाट चार घण्टामा पुग्‍‍न सकिन्छ । सिञ्जाको पाण्डुगुफा गा.वि.स. अन्तर्गत पाण्डुसेरा भन्‍ने स्थानमा सडकदेखि तल एउटा गुफा छ । द्वापरयुगमा बनवासका समयमा पाण्डवहरू यसै गुफामा गुप्तवास बसेका थिए भन्‍ने जनश्रुति पनि छ । हाल गुफाभित्र सिंहासन आकृतिका पाण्डवका मूर्ति छन् । उक्त गुफाको नजिकै एउटा दह र दुईवटा पहरा छन्, एउटा पहरोको आकार महिलाकोजस्तो छ यसलाई द्रौपदी र अर्को पहरो पुरूष आकारको छ यसलाई युधिष्ठिरको स्वरूपकोरूपमा स्थानीय व्यक्तिहरू बताउने गर्दछन् ।
९.१. खश साम्राज्यका सरकारी दर्जाबाट उत्पत्ति भएका थरहरू
 
पहाडी क्षेत्रमा बसोबास गरेका अधिकांश ब्राह्मण र क्षेत्री समुदायको थरको उत्पत्ति खस साम्राज्यका सरकारी दर्जा र कर्णाली प्रदेशका गाउँको नामबाट रहेको छ । सरकारी दर्जाको नामबाट अधिकारी (दराको हाकिम), कार्की (राजस्व अधिकृत),भट्ट (राजपुरोहित वा धर्माधिकारी), भण्डारी (राजकीय कोषको प्रमुख),लेखक (लेखक), महतारा (ग्रामप्रमुख) र रोकाया (महताराको सहयोगी) थरको विकास भएको छ भने थापा, खड्का, राना, बूढा तथा बूढाथोकी आदि थर सैनिक दर्जाबाट बनेको छन् । यसैगरी, आचार्य र शास्‍‍त्री थर भने योग्यताका आधारमा प्रचलनमा आएको पाइन्छ ।
 
९.२. कर्णाली प्रदेशका गाउँको नामबाट उत्पत्ति भएका थरहरू
 
जुम्ला जिल्लाको धितागाउँको नामबाट धिताल, पाण्डुसेराबाट पाँडे, सिञ्जाबाट सिजापती, चौडिलागाउँबाट चौलागाँई, प्याकुरीबाट प्याकुरेल र सिम्खाडाबाट सिम्खडा थर रहन गएको पाइन्छ । यी सबै थरहरू बसोबास गरेको ठाउँको नामबाट रहेका छन् । यसैगरी, बझाङ्ग जिल्लाको रेगमबाट रेग्मी, सोतबाट सोती, खारबाट खरेल,खराल, सुवाडाबाट सुवेडी, बयानाबाट बानियाँ आदि थरहरू बनेका छन् । बाजुरा जिल्लाको जमकट्टीबाट जमरकट्टेल, छातिबाट छत्याल, कुँडीबाट कुँड्याल र बेलकाटेबाट बेलकटिया, खातिवाडाबाट खतिवडा जस्ता थरहरूको उत्पत्तिभएको पाइन्छ । मुगु जिल्लाको खनाया, कालैगाउँ र खत्याडबाट क्रमशः खनाल, कत्याल र खतिवडा तथा कालिकोट जिल्लाको बन्जाडाबाट बन्जाडे, बाँझकोटाबाट बाँझकोटा, भर्ताबाट भुर्तेल, राचुबाट रूचाल, गेलाबाट गेलाल थरहरूको विकासभएको पाइन्छ । यस्तै, दाङ जिल्लाको रजौरा गाउँबाट रजौरिया र माझगाउँबाट मझगैयाँ थर बनेका छन् ।
 
दैलेख जिल्लाको विभिन्‍‍न गाउँको नामबाट धेरै थरको विकास भएको पाइन्छ । उदाहरणका लागि लामिछान्‍नीबाट लामिछाने, बाँस्कोटबाट बास्कोटा, चापागाउँबाट चापागाई, नेपाबाट नेपाल, रिजुबाट रिजाल, लम्सुबाट लम्साल, लम्जिबाट लम्जेल, पोखर्बाट पोखरेल, मडासैनबाट मरासिनी,बाँस्तोलीबाट बाँस्तोला, सातलाबाट सत्याल, लुँयाटीबाट लुईटेल, बस्ताकोटबाट बस्ताकोटी, चापागाउँबाट चापागाँई,दहबाट दाहाल, गैह्राबाट गैरे, भुर्तबाट भुर्तेल, पराजुलबाट पराजुली, कोईलीबाट कोइराला, दवाडाबाट दवाडी, कट्टीबाट कट्टेल, भुषाकोटबाट भुसाल, सुइँयबाट सुजेल, चाल्साबाट चालीसे बडबाट बडाल र गुरगाउँबाट गुरागाँई थरहरू बनेका छन् ।
दैलेख जिल्लाको विभिन्‍‍न गाउँको नामबाट धेरै थरको विकास भएको पाइन्छ । उदाहरणका लागि लामिछान्‍नीबाट लामिछाने, बाँस्कोटबाट बास्कोटा, चापागाउँबाट चापागाई, नेपाबाट नेपाल, रिजुबाट रिजाल, लम्सुबाट लम्साल, लम्जिबाट लम्जेल, पोखर्बाट पोखरेल, मडासैनबाट मरासिनी,बाँस्तोलीबाट बाँस्तोला, सातलाबाट सत्याल, लुँयाटीबाट लुईटेल, बस्ताकोटबाट बस्ताकोटी, चापागाउँबाट चापागाँई,दहबाट दाहाल, गैह्राबाट गैरे, भुर्तबाट भुर्तेल, पराजुलबाट पराजुली, कोईलीबाट कोइराला, दवाडाबाट दवाडी, कट्टीबाट कट्टेल, भुषाकोटबाट भुसाल, सुइँयबाट सुजेल, चाल्साबाट चालीसे बडबाट बडाल र गुरगाउँबाट गुरागाँई थरहरू बनेका छन् । अछाम जिल्लाको तिमिल्सैनबाट तिमिल्सेना, घमिराउँबाट घिमिरे, देवकोटबाट देवकोटा, ढुंगानिबाट ढुंङ्गाना, ढाकुँबाट ढकाल, बजगाउँबाट बजगाई, रिमाबाट रिमाल, स्वाँराबाट स्वार, घोडासैनबाट घोडासैनी, पुडासैनबाट पुडासैनी, धमालीबाट धमला, दर्नाबाट दर्नाल, कुइँकाबाट कुइँकेल र बरालाबाट बराल थरहरूको उत्पत्तिभएको छ । यस्तै, बैतडी जिल्लाको गाजरी गाउँको नामबाट गजुरेल थर रहेको छ । त्यसैगरी, डोटी जिल्लाको डोटेखोलाबाट डोटेल, निरौलीबाट निरौला, ओझानाबाट ओझा, बोगटानाबाट बोगटी, मुडभराबाट मुडभरी आदि थरको विकास भएको पाइन्छ
 
यस्तै, बैतडी जिल्लाको गाजरी गाउँको नामबाट गजुरेल थर रहेको छ । त्यसैगरी, डोटी जिल्लाको डोटेखोलाबाट डोटेल, निरौलीबाट निरौला, ओझानाबाट ओझा, बोगटानाबाट बोगटी, मुडभराबाट मुडभरी आदि थरको विकास भएको पाइन्छ ।
१०. सिञ्जाबाट अछाम जिल्ला हुँदै दैलेख जिल्लामा आगमन
 
अछाम जिल्लाको तोषा धमाली भन्‍ने स्थानमा वि.सं १११३ देखि ११५० को आसपासमा दर्नाली राजाले शासन गरेका थिए । यी राजाले जुम्लाबाट पुरोहितकारूपमा काम गर्न एकजना बाह्मणलाई झिकाए । जुम्लाबाट अछाम जिल्लाको तोषा धमालीमा झिकाइएका ब्राह्मणले राजाको दरबारमा केही समयसम्म पुरोहितकारूपमा काम गर्न थाले । केही समयपछि यिनका सन्तति कर्णाली नदी पूर्व रहेको दैलेख जिल्लाको वर्तमान विसल्ला गा. वि.स.को वडा नं ८ मा पर्ने सानो उपत्यकाजस्तो क्षेत्रमा आई बसोबास गर्न थाले । पछि यिनका सन्तति वृद्धिभएपछि दैलेख जिल्लाकै छिउँडी पुसाकोट गा.वि.स.को रनु, खानु र रिजु गाउँमा बिस्तार भए । रिजु गाउँमा बस्‍‍न थालेपछि धमालीबाट आएका ब्राह्मणको धमाली थर परिवर्तन हुन गै रिजाल हुन गयो, पछि दुल्लु राजाका राजपुरोहितकारूपमा रिजाललाई नियुक्ति गरियो । सिञ्जा र अछाम जिल्लाबाट बसाइँ सर्ने क्रममा दैलेख आएका रिजालका पूर्वज केही समय दैलेखका विभिन्‍‍न गाउँमा बसी त्यहाँबाट पहाडी भू-भाग हुँदै पूर्वतर्फ लागेको ऐतिहासिक अध्ययनबाट प्रष्ट हुन आउछ ।
अछाम जिल्लाको तोषा धमाली भन्‍ने स्थानमा वि.सं १११३ देखि ११५० को आसपासमा दर्नाली राजाले शासन गरेका थिए । यी राजाले जुम्लाबाट पुरोहितकारूपमा काम गर्न एकजना बाह्मणलाई झिकाए । जुम्लाबाट अछाम जिल्लाको तोषा धमालीमा झिकाइएका ब्राह्मणले राजाको दरबारमा केही समयसम्म पुरोहितकारूपमा काम गर्न थाले । केही समयपछि यिनका सन्तति कर्णाली नदी पूर्व रहेको दैलेख जिल्लाको वर्तमान विसल्ला गा. वि.स.को वडा नं ८ मा पर्ने सानो उपत्यकाजस्तो क्षेत्रमा आई बसोबास गर्न थाले । पछि यिनका सन्तति वृद्धिभएपछि दैलेख जिल्लाकै छिउँडी पुसाकोट गा.वि.स.को रनु, खानु र रिजु गाउँमा बिस्तार भए । रिजु गाउँमा बस्‍‍न थालेपछि धमालीबाट आएका ब्राह्मणको धमाली थर परिवर्तन हुन गै रिजाल हुन गयो, पछि दुल्लु राजाका राजपुरोहितकारूपमा रिजाललाई नियुक्ति गरियो । सिञ्जा र अछाम जिल्लाबाट बसाइँ सर्ने क्रममा दैलेख आएका रिजालका पूर्वज केही समय दैलेखका विभिन्‍‍न गाउँमा बसी त्यहाँबाट पहाडी भू-भाग हुँदै पूर्वतर्फ लागेको ऐतिहासिक अध्ययनबाट प्रष्ट हुन आउछ । दैलेख जिल्लाको विभिन्‍‍न गाउँ र ठाउँका नामबाट धेरै थर विकासभएको छ भन्‍ने कुरा दैलेख जिल्लाको राउतकोट र दुल्लुमा बसोबास गरिरहेका रिजालहरूले एक स्वरमा बताउँने गर्दछन् भन्‍ने कुरा श्री प्रकाश जि.सि.(गुरागाँई) ले वि.सं. २०५७ सालमा प्रकाशित गुरागाँई वंशावलीमा “सङ्कलकको कलमबाट” नामक लेखमा उल्लेख गर्नु भएको छ । सो ठाउँका रिजालहरू त्यहाँबाट बसाइँ सराइगरी पूर्वतर्फ लागेका हुँदा त्यहाँका रिजालसँग धनञ्जयगोत्रीय मरासिनीको सगोत्रीय सम्बन्ध रहेको छ । यसैगरी, श्री अम्बिकाप्रसाद मरासिनीले लेख्‍नुभएको पुस्तिकामा पनि अछाम जिल्लाको धमालीबाट पुर्खाहरू पहाडी भू-भाग हुँदै दैलेख जिल्लाको तिलेपाटा गा.वि.स.को मडासैन भन्‍ने स्थानमा आई बसोबास गर्न थालेको कुरा उल्लेख छ । वर्तमान समयमा मडासैन दैलेख जिल्लाको तिलेपाटा गाउँ विकास समितिको वडा नं ३ मा पर्दछ ।
 
मडासैनको पूर्वमा तोलीजैसी, पश्चिममा राकम कर्णाली, उत्तरमा सिंहासैन र दक्षिणमा सिगौडी गा.वि.स. पर्दछन् भने मडासैनको छिमेकी गाउँहरूमा छेपाडी भिउलेकोट, बेडुपाटार र तिलेपाटा पर्दछन् । अर्घाखाँची जिल्लामा आउनुपूर्व मरासिनीको पुर्ख्यौली थर रिजालभएको प्रसङ्गमाथि उल्लेख गरिसकिएको छ । अछामबाट दैलेखमा आई बसोबास गरेका रिजालहरू धेरैपछिसम्म आफ्नो कुलपूजा गर्न अछाम जिल्लाको धमालीमा जाने गरेका थिए भन्‍ने कुरा गुल्मी जिल्लाका धनञ्जयगोत्रीय भण्डारीहरूको वंशावलीमा पनि उल्लेख गरिएको छ । अछाम जिल्लाको धमाली र दैलेख जिल्लाको तिलेपाटा कर्णाली नदीको वारिपारी पर्दछन् । भौगोलिक दुरीको हिसाबले पनि धनञ्जयगोत्रीय मरासिनीहरूका पुर्खाहरू अछाम जिल्लाको धमाली हुँदै दैलेख जिल्लामा आएको भन्‍ने भनाईमा पनि सत्यता पाइन्छ । स्याङ्जा, कास्की र नवलपरासी जिल्लामा पनि मरासिनीको बसोबास छ तर उहाँहरू कौडिल्यगोत्रीय ब्राह्मण हुनुहुन्छ, तसर्थ स्याङ्जाका मरासिनीसँग धनञ्जयगोत्रीय मरासिनीको सगोत्रीय सम्बन्ध छैन ।
 
११. पुर्खाको अर्घाखाँची जिल्लाको बामरूकमा आगमन र बिस्तार
 
दैलेख जिल्लाको मडासैनबाट मरासिनीका पूर्वज पहाडी भू-भागहुँदै जाजरकोट, रूकुम, रोल्पा र प्यूठान जिल्ला हुँदै अर्घाखाँची जिल्लाको अर्घा भन्‍ने स्थानमा वि.सं.१२०० देखि १३०० तिर आएको अनुमान गरिएको छ । त्यतिबेला नेपालमा बाइसे, चौबीसे राज्यहरू थिए । बाइसे राज्यअन्तर्गत अर्घामा तत्कालीन समयमा मगर राजाले शासन चलाएका थिए । अर्घामा केही समय बसेपछि पूर्वजहरू बामरूकमा आई बसोबास गर्न थाले । उत्तरमध्यकालीन समय अर्थात् वि.सं.१४९० मा शिवराम शाहले अर्घाको टाकुरामा स्वतन्‍‍त्र राज्य स्थापना गरे। उनी देवीका उपासक थिए । उनले अर्घामा महाकाली देवीको स्थापना गरी ता‍न्‍‍‍ित्रक विधिअनुसार देवीको पूजा गर्ने परम्पराको थालनी गरे । भगवतीका पूजारी रामभक्त भुसाललाई पूजा गर्ने विधि योगेश्वर मरासिनीले सिकाएका थिए भनी प्रा. डा. राजाराम सुवेदीले “अर्घाखाँचीको मध्यकालीन इतिहास” सम्बन्धी लेखमा उल्लेख गर्नुभएको छ । उक्त लेख अर्घाखाँची सम्पर्क सदनले २०६१ सालमा चिनारी नामक पुस्तकमा प्रकाशित गरेको छ । इतिहासविद् प्रा.डा. राजाराम सुवेदीको उक्त लेखका आधारमा उत्तरमध्यकालीन समयमा अर्घामा धनञ्जय मरासिनीको बसोबास रहेको पाइन्छ । उपलब्ध प्रमाणका आधारमा बामरूक नै अर्खाखाँची र गुल्मी जिल्लामा बसोबास गरेका धनञ्जयगोत्रीय मरासिनीको पछिल्लो मुख्य पुर्ख्यौली स्थल मानिएको छ ।
 
बामरूक, अर्घाखाँची जिल्लाको सदरमुकाम सन्धिखर्कबाट पश्चिम उत्तर प्यूठान जिल्लासँग जोडिएको, हंसपुर गाउँ विकास समितिको वडा नं. ८ मा पर्दछ । अर्घाखाँची जिल्लामा आई बसोबास गरेका धनञ्जयगोत्रीय मरासिनीका मूलपुरूष हेमन्तु भएको अनुमान छ । हेमन्तुका चार भाइ छोरा थिए-रामचन्द्र, फर्सु, एकदेव र कान्तु । हेमन्तुभन्दा पूर्व बामरूक वा अर्घामा कुनै मरासिनी थिए ? थिएनन् ? भन्‍ने जानकारी तथा अभिलेख हालसम्म प्राप्त गर्न सकिएको छैन । यो थप अनुसन्धानको विषय बनेको छ । दैलेखको मडासैनबाट विभिन्‍‍न स्थान हुँदै अर्घा आएका रिजालहरूलाई मडासैन भन्‍ने स्थानबाट आएको हुँदा मडासैनी भन्‍न थालियो । पछि यो शब्द अपभ्रंश भई मरासिनी बन्‍‍न पुग्यो र कालान्तरमा मरासिनी थरमा परिणतभयो । बामरूकमा बसोबास गर्न थालेपछि मरासिनीको जनसङ्ख्या बिस्तार हुन गयो । यहाँबाट पनि मरासिनीका पूर्वज अर्घा, खिदिम, पोखराथोक, किमडाँडा, डिभर्ना, ढिकुरा, डेवा, गोखुङ्गा, ठूलाचेक्मी, भ्वाँग, तम्घास, अर्खले, भाडगाउँ,बाग्लुङ् र प्यूठान आदि स्थानमा गई बसोबास गर्न थालेको पाइन्छ । वर्तमान समयमा यी स्थानहरूबाट पनि रूपन्देही, कपिलबस्तु, नवलपरासी, दाङ, देउखरी, बर्दिया र काठमाडौं आदि स्थानमा मरासिनीको बसाइँ सराइ गर्ने क्रम चलिरहेको छ । हाल बामरूकमा मरासिनीको जनसंख्या र बसोबास न्यून हुँदै गएको छ । बामरूकका केही मरासिनीहरू रूपन्देही जिल्लाको बुटवल नजिकै सेमलारमा बसाइँ सराइगरी मरासिनीको कुलायन मन्दिर निर्माण गर्नुका साथै श्री १००८ सन्त शशिधर स्वामी स्मृति प्रतिष्ठानसमेत स्थापना गर्नुभएको छ ।
 
१२. रेसुङ्गासँग धनञ्जयगोत्रीय मरासिनीको सम्बन्ध
 
रेसुङ्गा, लुम्बिनी अञ्चलको गुल्मी जिल्लाको सदरमुकामसँग जोडिएको प्रसिद्ध रमणीय उच्च पहाड हो । गुल्मी जिल्लाको सदरमुकाम तम्घास, रेसुङ्गाको पश्चिमी पठारमा अवस्थित छ । अर्वाचीन समयमा रेसुङ्गा ऋष्यशृङ्ग नामक ऋषिको तपोभूमि थियो भन्‍ने जनश्रुति छ । डा. टीकाराम पन्थीले अर्वाचिन रेसुङ्गा र केही जनश्रुतिहरू नामक दुईवटा पुस्तकमा रेसुङ्गाको पौराणिक, अर्वाचिन र ऐतिहासिक पक्षकाबारेमा विस्तृतरूपमा गहन अध्ययन गरी अनुसन्धानात्मक लेखहरू प्रकाशित गर्नुभएको छ । उहाँकाअनुसार रेसुङ्गामा तपस्या गर्ने प्रमुख तपस्वी तीन जना थिए - सन्त श्री शशिधर स्वामी (तपःकाल वि.सं.१८५०-१९००), महाप्रभु लक्ष्मीनारायण स्वामी (तपःकाल वि.सं १९००-१९३५) र यदुकानन्द प्रभु (तपःकाल वि.सं.१९८३-२०१५) । यी तीनै तपस्वी धनञ्जयगोत्रीय रिजाल हुनुहुन्थ्यो ।
यदुकानन्द प्रभुको समयमा रेसुङ्गामा महायज्ञ, कोटीहोम, घृतधारा र वेद, पुराण आदिको पाठ निरन्तर चलिरहेको थियो । उनको तपकालको प्रारम्भिक समयमा रेसुङ्गा वेदध्वनिले गुञ्जयमान थियो । राणाकालीन प्रधानमन्‍‍त्री जुद्ध शमशेरको कार्यकालमा रेसुङ्गाले नेपालको दोस्रो राजधानीको रूप लिएको थियो । परन्तु राणा शासनको समाप्तिसँगै यदुकानन्दको प्रभुत्व पनि कम हुन गयो । अन्ततः उनलाई राज्यकोषको दुरूपयोग गरेको आरोप लाग्यो । उनी पागल जस्तै बन्‍‍न पुगे । रिसको झोकमा आवेगमा आई उनले मन्दिरहरूमा आगो लगाई भग्नावशेषकारूपमा परिणत गरे । यसपछि उनी काठमाडौं पशुपतिनाथको नजिक रहेको मृगस्थलीमा गई बस्‍‍न थाले । पछि त्यहीँ नै उनको देहान्तभयो । यदुकानन्दपछि भार्सेका प्रभु टीकाराम ढकालले चन्दा उठाएर महाप्रभु लक्ष्मीनारायणले बनाएको पोखरीको मर्मत गरी त्यसको नजिकै धर्मशाला पनि बनाउनुभयो । त्यसपछि अर्घाखाँची किमडाँडा निवासी धनञ्जय मरासिनी (जो यदुकानन्दको घृतधारा यज्ञमा सुरे ब्राह्मण हुनुहुन्थ्यो)ले वि.सं. २०३५ देखि २०३९ सालसम्म यदुकानन्दको गुफामा बसी रेसुङ्गामा पुनः घृतधारा र वैदिक तथा पौराणिक यज्ञ चलाउनुभयो । त्यसपछि २०४२ सालको जेठ महिनामा योगी नरहरिनाथको संयोजकत्वमा पुनः रेसुङ्गामा कोटीहोमको आयोजना गरियो । वर्तमान समयमा पनि किमडाडाका मरासिनीबाट रेसुङ्गामा पूजाआजा चलिरहेको छ । त्यसैले रेसुङ्गासँग धनञ्जय मरासिनीको धार्मिक,सांस्कृतिक, सामाजिक एवं ऐतिहासिक सम्बन्ध छ
 
१३. ठूलाचेक्मी, अत्तरकाँडा, बाल्काटे लामडाँडा, बर्दबास, खस्कोट र आँपकाटेका मरासिनीहरू
१३. ठूलाचेक्मी, अत्तरकाँडा, बाल्काटे लामडाँडा, बर्दबास, खस्कोट र आँपकाटेका मरासिनीहरू
ठूलाचेक्मी, हाल लुम्बिनी अञ्चल गुल्मी जिल्लाको रेसुङ्गा नगरपालिकाको वडा नं. ६ मा पर्दछ । पहिले यो स्थान अर्घाखाँची जिल्लाको तत्कालीन क्षेडाकोठाँटी गाउँ पञ्चायतको वडा नं. २ अन्तर्गत पर्दथ्यो । पछि, गुल्मी र अर्घाखाँची जिल्लाको सीमाना हेरफेर हुँदा ठूलाचेक्मी, गुल्मी जिल्लाको अर्खले गाउँ विकास समितिमा गाभिन गयो । हाल अर्खले गा.वि.स. गुल्मी जिल्लाको रेसुङ्गा नगरपालिकामा गाभिएको छ। अत्तरकाँडा, बाल्काटे, लामडाँडा र बर्दबास भन्‍ने गाउँ वर्तमान समयमा गुल्मी जिल्लाको रेसुङ्गा नगरपालिका वडा नं ६ र ५ मा पर्दछन् भने खस्कोट र आँपकाटे अर्घाखाँची जिल्लाको मरेङ गाउँ विकास समितिको वडा नं. ७ र ८ मा पर्दछन् । अर्घाखाँची जिल्लाको मरेङ र भगवती गाउँ विकास समिति गुल्मी जिल्लाको सदरमुकाम तम्घाससँग जोडिएका गा. वि. स. हुन् ।
 
१३.१ करेचुलीको प्रसङ्ग
 
धनञ्जयगोत्रीय मरासिनीका पूर्वजहरू पनि कर्णाली प्रदेश हुँदै बामरूकसम्म आएको प्रसङ्गमाथि उल्लेख गरिसकिएको छ । यसपछिको ऐतिहासिक सन्दर्भ यस्तो छ - बामरूकमा मरासिनीहरूको जनसङ्ख्या वृद्धि हुन थालेपछि बामरूकबाट चेक्मीका मरासिनीका पूर्वज खाँचीकोटतर्फ लागे । तत्कालीन समयमा अर्घा र खाँची दुवै छुट्टाछुट्टै राज्य थिए । तसर्थ एक राज्यबाट अर्को राज्यमा गई बसोबास गर्दा राजाको अनुमति लिनु पर्दथ्यो । यसैकारण बामरूकबाट खाँचीकोट पुगेका पूर्वजहरूले खाँचीका राजासँग आफूहरूलाई बसोबासका लागि उपयुक्त स्थान उपलब्ध गराउन अनुरोध गरे । राजाले करेचुली क्षेत्रमा गई बस्‍‍न आदेश दिए । करेचुली अर्घाखाँची जिल्लाको सिमलपानी गाउँ विकास समितिमा (महाभारत शृङ्खलार चुरे पर्वतकोबीचमा) पर्दछ । करेचुलीमा बसोबास गर्न थालेको केही दिनमा नै बाघले बच्चा मारिदिएपछि यस घटनालाई अशुभ मानी सुरक्षित स्थानको खोजीमा त्यहाँबाट पाल्पा जिल्लाको गोखुङ्गातर्फ लागेको अनुमान गरिएको छ । गोखुङ्गा हाल पाल्पा जिल्लाको भुवनपोखरी गाउँ विकास समितिमा पर्दछ । यसैगरी, गुल्मी जिल्लाको उपल्लो तम्घास निवासी जोखु मरासिनीका पूर्वज पनि करेचुली हुँदै आएको कुरा सोही ठाउँ निवासी वयोवृद्ध श्री प्रेमनारायण मरासिनी र महेन्द्र उ.मा.वि. तम्घासका शिक्षक श्री कृष्णप्रसाद मरासिनीले बताउनुहुन्छ । तर वर्तमान समयमा करेचुली र आसपासका क्षेत्रमा मरासिनीको बसोबास छैन। उक्त स्थानमा पुर्खाको बसोबास केही समयसम्म मात्र भएको अनुमान छ ।
 
१३.२ घेराको लेकको प्रसङ्ग
 
ठूलाचेक्मीका मरासिनीले “हाम्रा पूर्वज घेराको लेकतिरबाट आएका हुन्, पुर्खाहरूले त्यहाँबाट ल्याएका पुराना बाँसका ठूला–ठूला ढुँङ्ग्रा हामीसँग केही वर्षअघिसम्म थिए, ती बाँसका ढुङ्ग्राहरूमा हामी नुन, बेसार आदि राख्‍ने गर्दथ्यौ” भन्‍ने गर्नुहुन्छ । घेराको लेक हंसपुर गा.वि.स.को बामरूकबाट नजिकै रहेको उच्च लेक हो । घेराको लेकको फेदीमा ठूला–ठूला बाँसका घारीहरू अद्यापि छन् । चेक्मीबाट बामरूक देखिँदैन तर घेराको लेक देखिन्छ । त्यसैले घेराको लेकतिरबाट पुर्खाहरू आएका हुन् भन्‍ने बूढापाकाको भनाइले पनि स्पष्टरूपमा बामरूकलाई सङ्केत गर्दछ । उक्त भनाईको आधारमा ठूलाचेक्मी, उपल्लो तम्घास र पाल्पा जिल्लाको गोखुङ्गाका मरासिनीबीच नजिकको सम्बन्ध देखिन्छ । जे होस् बामरूक नै धनञ्जयगोत्रीय मरासिनीको पछिल्लो मुख्य पुर्ख्यौली थलो भएको विषयमा भने शङ्का गर्ने ठाउँ छैन ।
 
१३.३ गोखुङ्गाबाट पीपलथुम आगमन
 
करेचुलीबाट गोखुङ्गा गएका ठूलाचेक्मीका मरासिनीका पूर्वजहरू “वि.सं. १७९६ तिर गोखुङ्गाबाट वर्तमान अर्घातोस गाउँ विकास समितिको पीपलथुम भन्‍ने स्थानमा आई बसोबास गर्न थालेको अनुमान गरिएको छ। चेक्मीका पुर्खाले किशान र चिदिपानीदेखि तल रहेका झिरबाङ्, डुमादी, चिसापानी र चौवाका खेत रोप्‍ने गर्दथे, ती खेतमा गोखुङ्गाबाट काम गर्न टाढा भएकोले पीपलथुममा आई उक्त खेत भोगचलन गर्न थालेका हुन् । पीपलथुममा बसोबास गर्न थालेको केही समयपछि पशुचरण एवं बसोबास योग्य ठाउँको खोजीका क्रममा पुर्खाहरू ठूलाचेक्मीमा आएका हुन् । वि.सं २०२२ सालसम्म ठूलाचेक्मीका केही मरासिनीले डुमादी, चिसापानी र चौवाका खेत कमाउने गर्दथे । गोखुङ्गाबाट पीपलथुम आउने पुर्खाको नाम काठु, किर्तु र मतु थियो, यिनीहरू तीन भाइ थिए” भनी अम्बिकाप्रसाद मरासिनीजीले मरासिनीको पुर्ख्यौली नामक लेखमा उल्लेख गर्नुभएको छ । ठूलाचेक्मीको छाप, पैयाँपाटा र ठूलाघरका मरासिनीले धेरै पछिसम्म पनि डुमादी, चिसापानी र चौवा खेतका फाँटबाट धान, पराल ल्याउने गरेको यस पंक्तिकारलाईसमेत स्मरण छ । यद्यपि वर्तमान समयमा सबै मरासिनीले सो स्थानमा रहेको पुर्ख्यौली खेत बेचिसक्नु भएको छ, तर चेक्मीका मरासिनीको खेत विगतमा डुमादी, चिसापानी र चौवामा रहेको यथार्थ हो ।
 
१३.४ पीपलथुमबाट ठूलाचेक्मीमा आगमन
 
हिन्दू धर्म, संस्कृति र परम्परामा अगाध आस्था राख्‍ने पूर्वज खेतियोग्य भूमि, चरण र रमणीय स्थानको खोजीमा वि.सं.१८४६ तिर पीपलथुमबाट ठूलाचेक्मीतर्फ बसाइँ सरेको अनुमान छ । ठूलाचेक्मीको भौगोलिक बनावट र प्राकृतिक सौन्दर्य अनुपम छ । यहाँबाट धवलागिरी हिम शृङ्खलाको सुन्दर दृश्य अवलोकन गर्न सकिन्छ । ठूलाचेक्मीमा आएका काठु, किर्तु र मतु कसका छोरा, नाति, पनाति थिए भन्‍ने वंशवृक्ष जोड्न सकिएको छैन, मिल्दोजुल्दो नामको आधारमा हालसम्मको अध्ययनबाट अर्घाखाँचीमा आई बसोबास गरेका मरासिनीका मूल–पुरूष हेमन्तुका कान्छा छोरा कान्तुका सन्तति हुन् कि भन्‍ने यस पंक्तिकारले अनुमान गरेको छ । यसमा थप अनुसन्धान आवश्यक छ । यसैगरी, काठु, किर्तु र मतुका छोरा, नाति, पनाति को थिए ? भन्‍ने अभिलेख र जानकारी पनि प्राप्त हुन सकेको छैन । तसर्थ ठूलाचेक्मीका मरासिनी आफूबीच जेठो, माइलो र कान्छो हाँगे भनी पहिचान गराउँछन् । ठूलाचेक्मीका मरासिनीको जनसङ्ख्या वृद्धि हुँदै गएपछि १८ घर मरासिनी भन्‍ने युक्ति पनि प्रचलितभयो । ठूलाचेक्मीको कोलमाथि, पल्लाखर्क, पैयाँपाटा, सिरान, कुसुण्डाडा, निउँरे, लामडाँडा र खन्‍नेचौरमा बसोबास गरेका मरासिनी जेठोहाँगे अर्थात् काठुका सन्तति हुन् भने अत्तरकाँडा, रिठारूख, छाप, लामडाँडा, बाल्काटे र माझाँटीका मरासिनीलाई माइलोहाँगे भनेर चिनिन्छ, यिनी किर्तुका सन्तति हुन् । कान्छोहाँगे अर्थात् मतुका सन्ततिभित्र ठूलाघरे, बाख्रे, पल्लाखर्के, पल्तिर, म्यालारूखे, आँपकाटे र बर्दवासका मरासिनी पर्दछन् ।
 
१४. बामरूकबाट खिदिम आगमन र बिस्तार
 
आजभन्दा लगभग २५० वर्षअघि सन्त शशिधर स्वामीका माइला भाइ प्रेमनारायणका छोरा मणिराम बामरूकबाट अर्घाखाँचीको खिदिम आउने पहिलो धनञ्जयगोत्रीय मरासिनी हुनुहुन्छ । खिदिममा आउने मरासिनीहरू हाल अर्घाखाँची जिल्लाको पोखराथोक गा.वि.स. अन्तर्गत वडा नं ५ पीपलडाँडामा बस्‍‍ने गर्नुहुन्छ । उक्त स्थानमा आई बसोबास गर्ने मरासिनीमा महापण्डित दधिराम मरासिनी, पण्डित धनञ्जय, पौराणिक विद्वान् वामदेव, पण्डित खगेश्वर, पण्डित टीकाराम धनञ्जय आदि प्रख्यात् विद्वानकारूपमा सुपरिचित हुनुहुन्छ । पोखराथोकको शिरमा दहको लेक र पुछारमा दुर्वासेश्वर गुफा रहेका छन्, यस स्थानमा पाणिनि तथा दुर्वासा ऋषिले तपस्या गरेका थिए भन्‍ने किम्वदन्ती पनि पाइन्छ । यहाँका मरासिनीहरू हाल रूपन्देहीको बुटवल, कपिलवस्तु, नवलपरासीको नारायणघाट, चितवनको भरतपुर, बर्दियाको गुलरीया, काठमाडौंको गौरीघाट, रातोपुल, बुद्धनगर, कपन आदि स्थानमा बसाइँ सराइ गरी बसोबास गर्दै आउनुभएको छ । खिदिमबाट काठमाडौं आउने मरासिनीमध्ये वासुदेव मरासिनीको विशेष पहलमा महापण्डित दधिराम मरासिनी स्मृति प्रतिष्ठानसमेत स्थापना भएको छ ।
 
१५. उपसंहार
 
अर्घाखाँची जिल्लाको बामरूकबाट बिस्तारभएको धनञ्जयगोत्रीय मरासिनीको बसोबास अध्ययन गर्दा वर्तमान समयमा गुल्मी जिल्लाको ठूलाचेक्मी, खन्‍नेचौर, अत्तरकाँडा, बाल्काटे, सेउँवा, लामडाँडा, लप्सी, बर्दवास, रोहिँदी, अर्खले, गोवने, भाडगाउँ, सिमिचौर, हस्तिचौर, इस्मा, पौंदी अमराई तथा अर्घाखाँची जिल्लाको मरेङ गा.वि.स.को आँपकाटे, खस्कोट र निउँरे, भगवती गा.वि.स.को बाहिगाउँ, भ्वाँग, काहुले तथा अडबिसे, खिदिम, पोखराथोक गा.वि.स.को पीपलडाँडा, ढिकुरा गा.वि.स.को सुरसिं र डेवा, किमडाँडा गा.वि.स.को किमडाँडा, अर्घा गा.वि.स.को अर्घा र धरमपानी तथा डिभर्ना गा.वि.स.को डिभर्ना, पाल्पा जिल्लाको गोखुङ्गा, रूपन्देही जिल्लाको सेमलार, अमुवा, नवलपरासी जिल्लाको गैडाकोट, कपिलवस्तु जिल्लाको इमिलिया, बनगाँई, बाग्लुङ् जिल्लाको गल्कोट, प्यूठान जिल्लाको पीपलनेटा, दाङ जिल्लाको देउखरी, वाँके जिल्लाको नेपालगञ्ज र बर्दिया जिल्लामा छरिएर रहेको पाइन्छ । रूपन्देही जिल्लाको सेमलारमा बसोबास गरेका मरासिनीहरू बामरूकबाट आएका हुन् भने इमिलियाका मरासिनीहरू अर्घाखाँची जिल्लाको मरेङ गा.वि.स.को आँपकाटेबाट बसाइँ सराइ गरी गएका हुन् ।
वर्तमान समयमा पहाडी जिल्लाहरूबाट रूपन्देही, नवलपरासी, कपिलवस्तु, दाङ, बर्दिया तथा काठमाडौं आदि जिल्लामा मरासिनीको बसाइँ सर्ने क्रम चलिरहेको छ । बामरूकबाट बसाइँ सराइ गरी खिदिम गएका मरासिनी पोखराथोकबाट हाल रूपन्देही, दाङ, बर्दिया, नवलपरासी, चितवन तथा काठमाडौं आदि स्थानहरूमा स्थानान्तरण हुँदै गरेका छन् । धनञ्जयगोत्रीय मरासिनीको वंशवृक्षमा ठूलाचेक्मी र खिदिमका मरासिनीको वंश तुलनात्मकरूपमा निकै वृद्धि भएको छ । ठूलाचेक्मीबाट नै निउँरे, अत्तरकाँडा, आँपकाटे, बाल्काटे, खन्‍नेचौर र लामडाँडा आदि स्थानमा मरासिनीहरूको वंशवृक्ष बिस्तार भएको छ । खस्कोटमा बसेका मरासिनीका पूर्वजहरू भ्वाँग र जुभुङ्बाट आएको अनुमान छ । बर्दबासका मरासिनी आँपकाटे र खस्कोटबाट गएको देखिन्छ । भाडगाउँ, अर्खले, रोहिँदी, गोवने, उपल्लो तम्घास, तम्घास, सिमिचौरका र पौदी अमराइका मरासिनीबीच नजिकको सम्बन्ध पाइन्छ । यसैगरी, भ्वाँग, अडबीसे र बाहिगाउँमा बसोबास गरेका मरासिनीहरू एउटै हाँगाबाट बिस्तार भएको देखिन्छ । गुल्मी जिल्लाको इस्मा, बाग्लुङ् जिल्लाको गल्कोट र दगातुमडाँडामा बसोबास गरेका मरासिनीहरू अत्तरकाँडाबाट बसाइँ सराइगरी गएको देखिन्छ । गुल्मी जिल्लाको हस्तिचौरका मरासिनीहरूका पुर्खा मरेङ गा.वि.स.को खस्कोटबाट गएको पाइन्छ । वर्तमान अवस्थामा मरासिनीहरू परम्परागत कृषि पेशाबाट ब्यापार, उद्योग धन्धा, सरकारी सार्वजनिक सेवा र चिकित्सासेवातर्फ अगाडि बढ्न थालेका छन् ।यसप्रकार धनञ्जयगोत्रीय मरासिनीका पूर्वजको पाइला पछ्याउँदै जाँदा पीपलथुम, गोखुङ्गा, करेचुली, खाँचीकोट, खिदिम, बामरूक, अर्घा, दैलेख, अछाम, सिञ्जा, कुमाउ, गढवाल, कन्‍नौज, कास्मिरघाटी, सिन्धु नदीको किनार, अफगानिस्तान, इरान, टर्की र मध्य पश्चिम एसिया, उत्तरी युरोप तथा अफ्रिका महादेशको त्रिकोणात्मक क्षेत्रमापर्ने आरारत पर्वतमालाको आसपाससम्म पुग्‍‍न सकिन्छ । यसैगरी, पूर्वीय दर्शनअनुसार पुर्खाको प्राचीन वंश खोज्दै जाँदा ब्रह्माजीसँग पुग्‍‍न सकिन्छ
यसप्रकार धनञ्जयगोत्रीय मरासिनीका पूर्वजको पाइला पछ्याउँदै जाँदा पीपलथुम, गोखुङ्गा, करेचुली, खाँचीकोट, खिदिम, बामरूक, अर्घा, दैलेख, अछाम, सिञ्जा, कुमाउ, गढवाल, कन्‍नौज, कास्मिरघाटी, सिन्धु नदीको किनार, अफगानिस्तान, इरान, टर्की र मध्य पश्चिम एसिया, उत्तरी युरोप तथा अफ्रिका महादेशको त्रिकोणात्मक क्षेत्रमापर्ने आरारत पर्वतमालाको आसपाससम्म पुग्‍‍न सकिन्छ । यसैगरी, पूर्वीय दर्शनअनुसार पुर्खाको प्राचीन वंश खोज्दै जाँदा ब्रह्माजीसँग पुग्‍‍न सकिन्छ ।
 
सन्दर्भ सामग्री
Line ३०४ ⟶ ३५१:
१२.चिनारी, अर्घाखाँची सम्पर्क सदन, काठमाडौं, २०६१ ।
१३.मेचीदेखि महाकाली भाग (४) सुदूर पश्चिामाञ्चल विकास क्षेत्र, श्री ५ को सरकार सञ्चार मन्‍‍त्रालय, सूचना विभाग, शुभराज्याभिषेक वर्ष, २०३१ ।
 
 
बायोडाटा
नाम: काशीनाथ मरासिनी
जन्म मिति: २०१५।०७।०६
जन्म स्थान: अर्धाखाँची जिल्ला मरेङ गा.वि.स. वडा नं. ८ आँँपकाटे
हालको बसोबास: का. म. न. पा. १० सहभागीता मार्ग, घर नं. ६४३, नयाँवानेश्वर, काठमाडौं
सर्म्पर्क नं: ०१ ५१७२२४१/ ९८५११८३८५९
इमेल: kashinath.marasini@gmail.com
पिता: स्व.खडानन्द मरासिनी
माता: दमयन्ती मरासिनी
श्रीमती: मथुरा मरासिनी
छोरा: पवन मरासिनी
छोरी: श्रीना मरासिनी
र्सार्वजनिक सेवामा प्रवेश: २०४२।०३।२५
शैक्षिक योग्यता: एम.ए.-राजनीति शास्‍‍त्र
तालीम
१. जिल्ला प्रशासनसम्बन्धी
२. Regional Drug Enforcement Seminar
३.The Role and Effects of Mass Media Program in the Preventive Education Against Drug Abuse in Schools.
४. Developing Positive Attitude at Work
५. प्रमुख जिल्ला अधिकारी तालीम
६ National Strategy for Disaster Risk Management
७. Management Defense in the Wider Security National context course
८ Training and workshop on sectoral planning
सार्वजनिक सेवाका क्षेत्रहरू
१.शाखा अधिकृत, सीमा प्रशासन शाखा सिर्दिवास गोरखा, जिल्ला प्रशासन कार्यालय सिरहा,मकवानपुर, इलाका प्रशासन शाखा मझगवा रूपन्देही, गृह मन्‍‍त्रालय र कारागार शाखा रूपन्देही ।
२.प्रशासकीय अधिकृत, जिल्ला प्रशासन कार्यालय म्याग्दी, मुस्ताङ, सुर्खेत, नवलपरासी, पर्सा काठमाण्डौ ।
३.सहायक प्रमुख जिल्ला अधिकारी, ललितपुर ।
४.प्रमुख जिल्ला अधिकारी, गोरखा मुस्ताङ र तनहुँ ।
५.उपसचिव, स्वास्थ्य तथा जनसंख्या मन्‍‍त्रालय, श्रम तथा यातायात व्यवस्था मन्‍‍त्रालय,निर्देशक, वैदेशिक रोजगार विभाग र श्रम विभाग ।
६.उपसचिव, शान्ति तथा पुनर्निर्माण मन्‍‍त्रालय र विभागीय प्रमुख राहत तथा पुनस्थापन इकाई ।
७. सह सचिव - शान्ति तथा पुनर्निर्माण मन्‍‍त्रालय
८. रजिष्ट्रार- सहकारी विभाग
९.सह सचिव- सहकरी तथा गरिवी निवारण मन्‍‍त्रालय
पदक तथा मानपदवी
१.दूर्गम सेवापदक २. दैवी प्रकोप पीडित्तोद्धार पदक- ४ पटक
३.दीर्घ सेवापदक ४. सेवा पदक
५ वीरेन्द्र ऐश्वर्य सेवापदक ६. गद्दी आरोहणको रजत महोत्सव पदक
७.प्रवल गोरखा दक्षिणवाहु चतुर्थ ८. प्रख्यात त्रिशक्तिपट्ट चतुर्थ
विदेश भ्रमण
भारत, श्रीलङ्का, बङ्गलादेश, थाइल्याण्ड, लाओस, मलेसिया, फिलिपिन्स, कुवेत, सिंगापुर, टिमोर र दक्षिण कोरीया ।
"https://ne.wikipedia.org/wiki/धनञ्जय_गोत्र" बाट अनुप्रेषित