"विश्वविद्यालय" का संशोधनहरू बिचको अन्तर

[[भारत]]मा वैदिक कालका गुरुकुलहरुलाई विश्वविद्यालयको प्राचीन रूप भन्न सकिन्छ किनभनें उनैमा उच्च शिक्षाको व्यवस्था थियो। पछि, उपनिषद् तथा ब्राह्मण कालमा, हामी "परिषद"लाई विश्वविद्यालयका रूपमा कार्य गर्दै पाउँछन्। यी परिषदहरु पांडित्यपूर्ण अध्यापकहरु तथा विद्यार्थिहरुका सम्मेलनका रूपमा हुन्थ्यो र उपाधीहरु प्रदान गर्नका अधिकारिणी थिए। बौद्ध कालमा शिक्षाका सुसंगाठित केन्द्रहरुको स्थापना भएको जसमा [[तक्षशिला]] र [[नालंदा]] अत्यन्त प्रसिद्ध थिए। यिनमा शुल्क लिइन्थ्यो। पाठ्यक्रममा वेद, वेदांग तथा विभिन्न कलाहरु, जस्तै चिकित्सा, शल्य, ज्योतिष, नक्षत्र गणना, [[कृषि]], बहीखाता, धनुर्विद्या आदि, सम्मिलित थिए। बौद्ध तथा जैन दर्शन एवं तर्कशास्त्र पनि पढ़ाएपढाए जान्थे। काठियावाड़माकाठियावाडमा वल्लभी तथा दक्षिणमा कांची पनि तक्षशिला र नालंदाका समान शिक्षाका ठूला केन्द्र थिए।

मुसलमानहरुका आक्रमण तथा तिनको द्वारा राजस्थापनदेखि प्राचीन भारतीय विश्वविद्यालय नष्ट भए। मुसलमान शासकहरुले विभिन्न स्थानहरुमा उच्च शिक्षाका लागि "मदरसा" अथवा महाविद्यालय स्थापित गरे। यस कालमा लाहौर, [[नयाँ दिल्ली|दिल्ली]], रामपुर, [[लखनऊ]], [[इलाहाबाद]], जौनपुर, [[अजमेर]], बीदर, आदि स्थानहरुका मदरसे प्रसिद्ध थिए, र उनमा अरबी फारसी साहित्य, [[इतिहास]], दर्शन, रीतिशास्त्र, कानून, ज्यामिति, ज्योतिषि, अध्यात्मशास्त्र, धर्मविज्ञान आदि विषय पढ़ाएपढाए जान्थे। वस्तुत: यो मदरसे नैं विश्वविद्यालयीय शिक्षाको व्यवस्था गरिन्थ्यो।

[[ब्रिटिश इस्ट इण्डिया कम्पनी|ईस्ट इंडिया कम्पनी]]का शासनकालमा [[कोलकाता|कलकत्ता]] मदरसा र [[बनारस संस्कृत कालेज]] उच्च शिक्षाकेन्द्रका रूपमा स्थापित भए। सन् १८४५ ई.मा [[बङ्गाल|बंगाल]] काउंसिल अव एजूकेशनले पहिलो पल्ट कलकत्तेमा एक विश्वविद्यालय स्थापित गर्नका लागि प्रस्ताव नजिक गरे जसलाई पछि गएर सन् १८५४ ई.का वुडका घोषणापत्रले स्वीकार गरे। यसका अनुसार कलकत्ता विश्वविद्यालयको योजना लण्डन विश्वविद्यालयका आदर्शमा बनाए गई थियो र त्यसमा कुलपति, उपकुलपति, सीनेट, अध्ययन-अध्यापन, परीक्षा, आदिको व्यवस्था गरिएको छ। सन् १८५६ ई.सम्म कलकत्ता, बंबई र मद्रासमा विश्वविद्यालय स्थापित गर्नका लागि योजनाहरु तैयार भए, र २४ जनवरी, १८५७ ई.लाई तत्सम्बन्धी बिलहरुलाई भारतका गवर्नरजनरलको स्वीकृति प्राप्त हो गई। कलकत्ता विश्वविद्यालयले पहिला कार्य आरम्भ गरे र पछि त्यसै वर्ष बंबई तथा मद्रास विश्वविद्यालय ने। प्रारम्भमा यी विश्वविद्यालहरुमा चार प्रभाग, कला, कानून, चिकित्सा र इंजीनियरिंगका खोले गए। यी विश्वविद्यालय महाविद्यालहरुलाई सम्बन्धित (affiliate) गर्ने थिए। बंबई र मद्रास विश्वविद्यालहरुको यो अधिकार आफ्नो नैं प्रान्तेंसम्म सीमित रह्यो। सन् १८६७ ई.मा पंजाब प्रान्तमा एक विश्वविद्यालय स्थापित गर्नका लागि प्रस्ताव गरिएको र सन् १८८२ ई.मा विशेषत: पूर्वी भाषाहरुका अध्ययनका लागि पंजाब विश्वविद्यालयको स्थापना भएको छ। सन् १८८२ ई.का शिक्षा आईगले महाविद्यालयीय शिक्षा तथा वित्त सम्बन्धी परिस्थितिको पूर्णरूपेण पुनरवलोकन गरे र आफ्नो सुझाव दिए। सन् १८५७ ई.मा इलाहापछि एक विश्वविद्यालय स्थापित गरिएको छ। सन् १९०२ ई.का विश्वविद्यालय आईगले विश्वविद्यालहरुलाई "शिक्षण संस्थाहरु"का रूपमा, तथा सीनेट, सिंडीकेट र फैकल्टी"लाई मान्यता दिने संस्तुति गरे सन् १९०४ ई.का विश्वविद्यालय अधिनियमका द्वारा सीनेटका संघटनमा परिवर्तन भयो, त्यसको प्रयोगकर्तासङ्ख्यामा वृद्धि भएको; सिंडीकेटलाई कानूनी मान्यता मिली र त्यसमा अध्यापकहरुको प्रतिनिधित्व पनि रह्यो; प्राचार्य एवं अध्यापकहरुको नियुक्तिका नियम तथा शर्तहरु निश्चित भएकहरु। सन् १९१३ ई.को शैक्षिक नीतिका आधारमा ढाका, अलीगढ़अलीगढ, बनारस, पटना, नागपुर आदिमा नयाँ शिक्षण तथा सावास विश्वविद्यालहरुको स्थापना भएको छ। १९१६ ई.मा कलकत्ता विश्वविद्यालयले स्नातकोत्तर शिक्षा विभागहरुलाई प्रारम्भ गरे। यस विश्वविद्यालयको दशाको जाँचका लागि थ्द्वअ १९१७ ई.मा कलकत्ता विश्वविद्यालय आईग बनाएको जसको रिपोर्टले देशमा उच्च शिक्षाका रूप एवं विकासमा विशेष प्रभाव डाला। अब विश्वविद्यालय साधारणतया माध्यमिक शिक्षा कार्यदेखि अलग हो जाए र तिनको ध्यान स्नातक तथा स्नातकोत्तर अध्ययनमा केन्द्रित भयो। पाठ्य विषयहरुको सङ्ख्या तथा तिनको विस्तारमा वृद्धि भएको, र शिक्षक प्रशिक्षण, कानून, चिकित्सा, इंजीनियरिंग, भवननिर्माण, कृषि आदि विषयहरुको अध्यापन हुने लगा। सन् १९२४ ई.मा अन्तर्विश्वविद्यालय परिषद बनाएको जसले विश्वविद्यालहरुका कार्यलाई सुगठित गरे। माध्यमिक शिक्षाका निरंतर विस्तार हुनाले विश्वविद्यालहरुको सङ्ख्या पनि क्रमश: बढ़तीबढती गई जस्तो कि केन्द्रीय सलाहकार समितिको रिपोर्टहरुदेखि प्रकट हुन्छ।

स्वतन्त्रता प्राप्तिका पछि सन् १९४८ ई.मा डा। सर्वपल्ली राधाकृष्णनको अध्यक्षतामा एक विश्वविद्यालय आईगको स्थापना भएको जसले भारतीय विश्वविद्यालहरुलाई राष्ट्रीय एवम् जनतन्त्रात्मक आधारमा पुन:संगठित गर्नका लागि विस्तृत सुझाव दिए। देशको दशा एवम् आवश्यकतालाई ध्यानमा रख्दै नवीन पाठ्यविषयहरुलाई प्रारम्भ गर्नमा जोर दिइएको छ। यस आईगको रिपोर्टका पछि विश्वविद्यालहरुको सङ्ख्या बढ़ी।बढी। विश्वविद्यालहरुको आर्थिक दशाको जाँच गर्न र उच्च शिक्षाका प्रसार हेतु तिनलाई उचित अनुदान दिनका लागि केन्द्रीय सरकारले एक विश्वविद्यालय अनुदान समिति (University Grants Commission) बनाए। भारतीय विश्वविद्यालय शिक्षण तथा सम्बन्धित गर्ने (affliliating) दुइटै प्रकारका छन्। विश्वविद्यालय अनुदान समिति संस्थाहरुका शिक्षण रूप धारण गर्नमा अधिक बल दिन्छ।

केही भारतीय विश्वविद्यालय केन्द्रीय सरकारमा आधारित छन्, यथा बनारस, अलीगढ़अलीगढ, अलीगढ़अलीगढ, विश्वभारती आदि। अन्य प्रान्तीय विश्वविद्यालय शिक्षण गर्ने तथा सावास छन्। यिनमा विद्यार्थी छात्रावासमा रहते, तथा विद्याध्ययन गर्दछन्। अर्को प्रकारका विश्वविद्यालय ्दछन् जो केवल परीक्षा ले्दै तथा महाविद्यालहरुलाई सम्बन्धित गर्दछन्। यी विश्वविद्यालहरुमा पनि अब थोरै धेरै शिक्षण कार्य हुने लागेको छ।

पाठ्यक्रमीय संघटनको दृष्टिले प्रत्येक विश्वविद्यालय अनेक प्रभाग (Faculties), यथा कला, विज्ञान, वाणिज्य, कानून, चिकित्सा, इंजीनियरिंग, शिक्षा, कृषि, आदिमा बँटा भयो हुन्छ। प्रभागका प्रधान प्राध्यक्ष (Dean) हुन्छन्। प्रत्येक भागका अन्तर्गत विभिन्न विभाग हुन्छन् जसको अलगअलग अध्यक्ष हुन्छन्। अध्यक्ष प्राय: प्रोफेसर (प्राचार्य) कहलाउँछन्। तिनको सहायक अध्यापकगण रीडर, लेक्चरर अथवा असिस्टहरुट प्रोफेसर आदि हुन्छन्। विश्वविद्यालयमा एक वा अनेक प्रभाग हुन्छन् जस्तै रुड़कीरुडकी इंजीनियरिंग विश्वविद्यालय। यी विश्वविद्यालहरु द्वारा दिए जाने उपाधीहरु पनि अनेक प्रकारका हुन्। शोध कार्यका निमित्त उच्च उपाधीहरु डी। लिट्., डी। एस-सी., एल.-एल। डी., पी-एच। डी., डी। फिल., आदि छन्। बी। ए., एम। ए., बी। एस-सी., बी। कम., एम। कम., एल-एल। डी., पी-एच। डी., डी। फिल., आदि छन्। बी.ए., एम.ए., बी.एस-सी., बी.कम., एम.कम., एल-एल.बी., एल-एल। एम., वी.टी., बी.एड्., एम.एड्। आदिको उपाधीहरु प्राय: लिखित परीक्षाका माथिान्त दिए जान्छन्। प्रत्येक विश्वविद्यालयको प्रति वर्ष एक समावर्तन समारोह (Convocation) हुन्छ जसमा परीक्षोत्तीर्ण विद्यार्थिहरुको उपाधिदान गरिन्छ।

आजका विश्वविद्यालहरु एवं विश्वविद्यालयीय शिक्षाको अनेक समस्याहरु छन् जिनपर शासन तथा शिक्षाविदहरुको ध्यान केन्द्रित छ। माध्यमिक स्तरमा शिक्षाका प्रसारका कारण विश्वविद्यालहरुमा विद्यार्थिहरुको सख्या बढ़बढ रही हो, र प्रश्न यो हो कि के विश्वविद्यालय ती सबै विद्यार्थिहरुलाई स्थान दिनुहोस् जो अघि पढ़नापढना चाहन्छन्, अथवा केवल उनैलाई चुनगर्नुहोस् जो उच्च शिक्षादेखि लाभ उठाउनमा समर्थ हों? धनको कमी आज सबै विश्वविद्यालहरु शिक्षाको माध्यम के हो? यो पनि एक महत्वपूर्ण प्रश्न छ। शोध कार्यलाई प्रश्रय दिने समस्या पनि ध्यान अकर्षित गर्दछ। केही विश्वविद्यालहरुमा विद्यालहरुमा विद्यार्थिहरुको अनुशासछैननता पनि एक समस्या छ। योग्य अध्यापकहरुलाई विश्वविद्यालयमा आकर्षित गर्नु तथा तिनलाई बनाई राख्नकम महत्वपूर्ण छैन। देशको वर्तमान दशालाई देख्दै तथा हमारा आज अनि कलको आवश्यकताहरुलाई ध्यानमा रख्दै कुन प्रकारका पाठ्यविषय प्रारम्भ गरे जाहरु र अघिका विश्वविद्यालहरुको के रूप हो? यी प्रश्न राष्ट्रोत्थानको दृष्टिले अत्यन्त महत्वपूर्ण छन्।

प्राचीन भारतका विश्वविद्यालहरुमा [[तक्षशिला]], [[नालंदा]], [[विक्रमशिला]], [[वल्लभ]], [[नदिए]], उदयंतपुरी कांची आदि विश्वविद्यालहरुले विशेष ख्याति प्राप्तको थियो। यिनमा विदेशहरुदेखि पनि छात्र अध्ययनका लागि आन्थे। भारती शिक्षा परम्परामा आत्मज्ञानका लागि शिक्षा गुरु र शिष्यको पिता तुल्य सबंध, शिक्षाकालमा ब्रह्मचर्यपालनको तपस्यामय जीवन, नि:शुल्क शिक्षा तथा बौद्धिक स्वातन्त्र्य आदि भावहरुको प्रधानता थियो। मध्यकालका शिक्षाकेन्द्रहरुमा लाहौर, दिल्ली, रामपुर, जौनपुर, बीदर र अजमेर आदि विशाल शिक्षाकेन्द्र थिए। अंग्रेजी राज्यको स्थापनाका माथिात सन् १८५७मा कलकत्ता, मुंबई तथा मद्रास विश्वविद्यालहरुको स्थापना तत्कालीन लण्डन विश्वविद्यालयका नमूनमा भएको थियो। ती केवल परीक्षा लिने विश्वविद्यालय थिए। कैंब्रिज र आक्सफोर्डका समान यिनमा सहजीवन न थियो। सन् १९१३ देखि सन् १९२१सम्म हो आवास एवं शिक्षणसमन्वित विश्वविद्यालहरुको स्थापना भएको छ। सन् १९२० मा सर सैयद अहमद खाँले अलीगढ़अलीगढ मुसलिम विश्वविद्यालयको स्थापना गरे सन् १९१८मा निजाम छदराबादले त्यसमानिया विश्वविद्यालय स्थापित गरे। त्यसमा उच्च शिक्षाको माध्यम उर्दू राखिएको थियो।

स्वाधीनताप्राप्तिका माथिान्त भारतका विश्वविद्यालहरुको सङ्ख्यामा धेरै वृद्धि भएको छ। भारतका विश्वविद्यालय विशिष्ट विषयहरु कृषि, इंजीनियरिंग, संस्कृत, संगीत आदिका अध्ययनलाई प्रधानता दिने दृष्टिले स्थापित गरिएका छन्। उदाहरणका लागि उत्तर प्रदेश कृषि विश्वविद्यालय, रुद्रपुर नैनीताल, पंजाब कृषि विश्वविद्यालय लुधियाना, कृषि एवं प्रविधि विश्वविद्यालय भुवनेश्वर (उड़ीसाउडीसा), आन्ध्र प्रदेश कृषि विश्वविद्यालय छदराबाद, जवाहररातो नेहरू कृषि विश्वविद्यालय तथा खैरगढ़खैरगढ (मध्यप्रदेश) इन्द्रा कला, र संगीत विश्वविद्यालय छन्। केवल महिलाहरुका लागि मुंबईमा थैकरसी विश्वविद्यालय छन्।

इनके अतिरिक्त केही शिक्षण संस्थाहरुलाई तिनको विशिष्ट महत्वका कारण विश्वविद्यालयका समक्ष मानिएको छ। गुजरात विद्यापीठ, काशी विद्यापीठ, जामेमिलीया देहली, [[गुरुकुल कांगड़ीकांगडी]], हरिद्वार,ले स्वाधीनताप्राप्तिका पूर्व राष्ट्रीय शिक्षा आन्दोलनमा महत्वपूर्ण योगदान दिएको थियो। अत: तिनलाई विश्वविद्यालयका समकक्ष स्थान दिइएको छ। विज्ञान प्रविधि एवं समाजविज्ञानका शिक्षानुसंधानको विशिष्टताहरुका कारण बिड़लाबिडला प्रविधि एवं विज्ञान संस्थान पिलानी, भारतीय विज्ञान संस्थान बंगलौर, भारतीय कृषि अनुसंधान संस्थान देहली, टाटा समाजविज्ञान संस्थान मुंबई तथा भारतीय अन्तरराष्ट्रीय अध्ययन संस्थान देहलीलाई पनि विश्वविद्यालयका समकक्ष मानिएको छ।

'''प्राइवट यूनिवर्सिटी''' : उच्च शिक्षाका यस्ता संस्थान , जसको स्थापनाराज्य वा केन्द्रका कानूनका तहत कुनै स्पोन्सरिंग बडी द्वाराको जातीछ , प्राइवेट यूनिवर्सिटी कहलाउँछन्। यस्तो यूनिवर्सिटीजका नजिक यूजीसीकी मान्यता पनि हुन्छ , जसदेखि यी द्वारा दिए जाँदै डिग्रिहरु कोमान्यता मिल्दछ। पिलानी स्थित बिड़लाबिडला इंस्टिट्यूट अफ टेक्नलजीएंड साइंसलाई यस कैटिगरीमा रखा जा सक्छ।

नोट : देशमा कुल १२३ डीम्ड यूनिवर्सिटी छ।<ref name="सुची">http://mhrd.gov.in/hi/central_univ_hindi विश्वविद्यालय सूची</ref> यीबाट ५४ मा पछिल्लापाँच सालमा यो दर्जा हासिल भएको छ। यीबाट धेरै यूनिवर्सिटीजलाई मान्यता दिनमा पारदर्शी प्रक्रिया होइन अपनाई गई , यस कारण यिनको मान्यतालाई लिएर हालमा विवाद उठ खड़ाखडा भएको छ।