|
== इतिहास ==
[[चित्र:Sismografo chang heng.jpg|right|thumb|300px|'स्ट्रंग मोशन' भूकम्पमापक यन्त्र - यो त्वरण नाप्नेका काम आउँछ।]]
१९ौं शताब्दीका मध्यकालका लगभग यान्त्रिक [[भूकम्पविज्ञान]]को नींव पड़ीपडी, भूकम्पमापक यन्त्रहरुको निर्माण भयो र भूकम्प अभिलेखनका लागि [[वेधशाला|वेधशालाहरु]]का जाल बिछ गए। यी दिनहरु रबर्ट मैलेट (Robert Mallet) द्वारा गरिएको कार्य महत्वपूर्ण थियो। १८९२ ई०मा [[जापान]]मा जन मिल्न (Johan Milne)ले नट (Knott), यूईग (Ewing) र ग्रे (Gray)का सहयोगदेखि सतह भूकम्पमापक यन्त्र (compact seimometer) विकसित गरे र तभीदेखि विश्वका अनेक भागहरुदेखि यथार्थ यान्त्रिक आँकड़ेआँकडे एकत्र गर्नमा भूकम्पमापक यन्त्रहरुको उपयोग हुने लगा। [[भारत]]को केही प्रधान वहरुधशालाहरु (बंबई, कलकत्ता)मा मिल्न भूकम्पमापक यन्त्रहरुको उपयोग १८९८ ई०मा प्रारम्भ भयो। १९०५ ईमा [[शिमला]], [[बंबई]] र [[कोलकाता|कलकत्ते]]को वेधशालाहरुमा ओमोरी यूईग भूकम्पमापक यन्त्र आ गए थिए। यसका पछि अन्यान्य भूकम्पमापक यन्त्रहरुको उपयोग अनेक वेधशालाहरुमा प्रारम्भ भयो।
== यान्त्रिक भूकम्पमापक यन्त्र ==
यान्त्रिक भूकम्पमापक यन्त्र (जस्तै मिल्न-श भूकम्पलेखी)मा एक क्षैतिज वा ऊर्ध्वाधर [[लोलक]] हुन्छ, जो उपलब्ध आधार शैलदेखि सन्निहित पाएमा चढ़ाचढा रहन्छ, वा [[पृथ्वी]]मा पर्याप्त गहिराईमा स्थित रहन्छ। काँपती पृथ्वीका कारण लोलकमा उत्पन्न कंपनहरुलाई उपयुक्त युक्तिदेखि [[प्रावर्धक|प्रवर्धित]] र अभिलिखित गरिन्छ। अवांछित दोलनहरु (oscillations)लाई निस्यंदित गर्नका लागि लोलक प्राय: क्रान्तिक रुपले अवमंदित (criticaly damped) हुन्छ।
जस्तो माथि स्पष्ट गरे जा चुका छ, केही भूकम्पलेखिहरुलाई भूकम्पमापक यन्त्रका रूपमा र केहीलाई [[प्रवेग|त्वरण]]मापीका रूपमा अभिकल्पित (design) गरिन्छ। यान्त्रिक भूकम्पलेखिहरुमा मिल्न श र वुड ऐंडरसन उपकरण प्रधान छन् र भारत एवं विदेशको अनेक वेधशालाहरुमा काममा आउँछन्।
== मिल्न श क्षैतिज घटक भूकम्पमापक यन्त्रको उपकरणी विवरण ==
लोलकको आर्वतकाल (time period) १० देखि १२ सेकंडसम्म तथा अवमंदन अनुपात २० :१ हुन्छ। आवर्धन प्रकाशिक सहित यान्त्रिक छ र स्थैतिक (static) आर्वधन १५० देखि २५०सम्म परिवर्तनीय हो। लगभग ०.५ किलो ग्राम भारको संहति ५० सहरुमी० लामा बल्ले (boon)देखि जोड़जोड दिए जान्छ। अवमंदन युक्तिका रूपमा ताँबोको एक पट्टिका लोलकदेखि जोड़जोड दिए जान्छ, जो चार [[नालचुम्बक|नालचुंबकहरु]]का ध्रुवहरुका बीच गतिशील रहन्छ। चुंबकहरुको स्थितिको समंजन गर्न अवमंदनलाई समंजित गर्न सकिन्छ।
== वुड-ऐंडरसन (क्षैतिज) भूकम्पमापक यन्त्रको उपकरण विवरण ==
लगभग ०.७ ग्राम भारको ताँबो एक सानो बेलन एक तने भए उर्ध्वाधर तारमा उत्केन्द्रत: चढ़ाचढा हुन्छ। तारको मारोड़ीमारोडी (torsiona) प्रतिक्रियादेखि नियन्त्रण हुन्छ। आर्वतकाल (T०) लगभग एक सेकंड हुन्छ। शक्तिशाली चुबंकका ध्रुवहरुका बीच लटकती संहतिका कारण क्रान्तिक (critical) अवमंदन हुन्छ। उपकरणको स्थैतिक आर्वधन प्राय: १,५०० देखि २,०००सम्म हो।
== विद्युच्चुबंकीय भूकम्पमापक यन्त्र ==
विद्युच्चुबंकीय भूकम्पलेखी, वा भूकम्प मापीमा जड़त्वीयजडत्वीय द्रव्यमान (inertial mass) चुबंकका ध्रुवहरुका मध्य गतिशाली रहन्छ। चालक तारको एक कुंडली संहतिका चारहरुतर्फ लपेट दिए जान्छ, जसदेखि त्यो विद्युज्जनित्र (electric generator)को प्रकार काम गर्न लाग्दछ। कुंडलीमा प्रेरित विद्युद्धारा जड़त्वीयजडत्वीय द्रव्यमान र चुंबकका बीचको सापेक्ष गति, अर्थात् पृथ्वीका कंपन,मा निर्भर गर्दछ। यस रीतिदेखि उत्पन्न विद्युद्धारालाई उपयुक्त धारामापी द्वारा अभिलिखित गर्न लिइन्छ। बैनियफ उपकरण यस प्रकारका भूकम्पमापक यन्त्रको राम्रो उदाहरण हो। यो उपकरण क्षैतिज र ऊर्घ्वाधर दुइटै प्रकारको हुन्छ।
ये सबै उपकरण भूकम्प वा सूक्ष्मभूकम्पलाई अभिलिखित गर्नका लागि अभिकल्पित हुन्छन्। यिनको अतिरिक्त अनेक प्रकारका भूकम्पमापक यन्त्र छन्, जो साना, सुवाह्य एवं प्राय: विद्युच्चुबकीय सिद्धान्तका अनुसार उपयुक्त अवमंदन आदिका साथ अभिकल्पित छन् र अचेल तेल आदिका भूकंपी पूर्वेक्षणमा मनुष्यकृत विस्फोटनहरुदेखि उत्पन्न अल्पकालिक तरंगोलाई अभिलिखित गर्नमा काम आउँछन्।
| 