"भारतीय संसद" का संशोधनहरू बिचको अन्तर
Content deleted Content added
सा नेपाली सङ्ख्या कायम गर्दै |
सा नेपालीमा प्रयोग नहुने नुक्त चिन्ह हटाउँदै |
||
पङ्क्ति ४०:
ग्राम-पञ्चायतहरू हाम्रो जन-जीवनको अभिन्न अङ्ग रहेकाछन्। पुरानो समयमा गाऊँको पञ्चायत चुनावद्वारा गठन गरिन्थ्यो। त्यसलाई न्याय र व्यवस्था, दुइटै नैं क्षेत्रहरूमा धेरै अधिकार मिलेका थिए। पञ्चायतहरूका सदस्यहरूको राजदरबारमा ठूलो आदर हुन्थ्यो। यिनै पञ्चायतहरू भूमिको बंटवारा गर्दथे। कर वसूल गर्दथे। गाउँको पक्षबाट सरकारलाई करको हिस्सा दिन्थे। कहीं कहीं धेरै ग्राम-पञ्चायतहरूका माथि एउटा ठूलो पञ्चायत पनि हुन्थ्यो। त्यसले तिनीहरूमाथि निगरानी र नियंत्रण राख्दथ्यो। केही पुराना शिलालेखहरूले यो पनि बताउँछन् कि ग्राम-पञ्चायतहरूका सदस्य कुन प्रकारले चुनिक्न्थे। सदस्य बन्नका लागि जरूरी गुणहरू र चुनावहरूमा महिलाहरूको भागीदारीको नियम पनि यसमा लेखिएको थियो। राम्रो आचरण नगरेमा अथवा राजकीय धनको ठीक ठीक हिसाब नपाइएमा कुनै पनि सदस्यलाई पदबाट हटाउन सकिन्थ्यो। पदहरूमा कुनै पनि सदस्यको कुनै निकट-सम्बन्धी नियुक्त गर्न सकिंदैनथ्यो।
मध्य युगमा आएर संसद सभा र समिति जस्ता संस्थाहरू हराएर गए। माथिल्लो स्तरमा लोकतंत्रात्मक संस्थाहरूको विकास रोकियो। सयों वर्षसम्म हामी आपसी
सन १८८३का चार्टर अधिनियममा पहिलो पल्ट एउटा विधान परिषदको बीज देखियो। १८५३ का अंतिम चार्टर अधिनियमद्वारा विधायी पार्षद शब्दहरूको प्रयोग गरिएको हो। यो नयाँ काउन्सिल शिकायतहरूको जांच गर्ने र तिनलाई समाधान गर्ने प्रयत्न गर्ने सभा जस्तो रूप धारण गर्न लाग्यो।
१८५७को स्वतन्त्रताका लागि पहिलो
<includeonly>
भारतीय राष्ट्रीय कांग्रेसको स्थापना 1885मा भएको हो। कांग्रेसले शुरूबाट नैं आफ्नो सार्वजनिक जीवनको मुख्य आधार यो बनाए कि देशमा बिस्तारै प्रतिनिधि संस्थाहरू बने। कांग्रेसको विचार थियो कौंसिलमा सुधारबाट नैं अर्को सबै व्यवस्थाहरूमा सुधार हुन सक्छ। ब्रिटिश संसदले ‘विधान परिषदहरूमा भारतको जनतालाई वास्तवमा प्रतिनिधित्व दिने’का लागि इंडियन कौंसिल्ज अधिनियम 1892मा स्वीकार गरे। यसलाई कांग्रेसको विजय मानिएको हो। कांग्रेसले जो सतत अभियान चलाएको त्यसको कारण यस अधिनियममा धेरै सुधार भए।
पङ्क्ति ५२:
पहिलो पल्ट विधान बनाउनेमा र सरकारको नीतिहरूलाई प्रभावित गर्नमा जन-प्रतिनिधिहरूको आवाज सुनियो। यसले देशका राजनीतिक भविष्यको दिशा तय गर्नमा पनि महान भूमिका निभाए
1923 मा, देशबंधु चितरंजन दास र पंडित मोतीलाल नेहरूले स्वराज पार्टी बनाए। यसको नीति थियो कि चुनाव ल्ने र व्यवस्थालाई बद्लिने ती सोच्थे कि ‘शत्रुका कैंप’मा पसेर व्यवस्थालाई
स्वराज पार्टीलाई 1923का चुनावहरूमा धेरै सफलता मिली। स्वराज पार्टीले 145 स्थानहरूमा बाट 45 स्थान जीते। पार्टी केन्द्रीय विधानमण्डल माथा।
केन्द्रीय विधान सभाका नयाँ चुनाव, 1915का आखिरी तीन महीनहरूमा भए। कांग्रेसले उ चुनाव 1942का आफ्नो ‘भारत
भारतीय स्वतंत्रता अधिनियम, 1947मा भारतको संविधान सभालाई पूर्ण प्रभुसत्ता संपन्न निकाय घोषित गरिएको हो। 14-15 अगस्त, 1947को मध्य रात्रिलाई त्यस सभाले देशको शासन चलाने पूर्ण शक्तीहरू ग्रहण गर्न लीं। अधिनियमको धारा 8का द्वारा संविधान सभालाई पूर्ण विधायी शक्ति प्राप्त भयो। किंतु साथ नैं यो अनुभव गरिएको कि संविधान सभाका संविधान-निर्माणका कार्य तथा विधानमण्डलका रूपमा यसका साधारण कार्यमा भेद बनाई राख्नजरूरी हुनेछ।
पङ्क्ति ८१:
=== लोक सभा ===
लोक सभाका सदस्यहरूको चुनाव जनता द्वारा सीधै वोट डालेर गरिन्छ। 18 साल र त्यसभन्दा अधिक आयुको कुनै पनि भारतीय नागरिक मतदान गर्ने हकदार हुनेछ। लोक सभाका अधिकतम 530 सदस्य राज्हरूबाट चुनाव क्षेत्रहरूको प्रत्यक्ष रीतिबाट चुने जाहरूगे। अधिकतम 20 सदस्य संघ राज्य क्षेत्रहरूको प्रतिनिधितव रहन्छन्। यसका अतिरिक्त, राष्ट्रपति आंग्ल-भारतीय समुदायको प्रतिनिधित्व गर्नका लागि दुइभन्दा अनधिक सदस्य मनोनीत गर्न सक्दछ। यस प्रकार सदनको अधिकतम सदस्य संख्या 552 हो, यस्तो संविधानमा परिकल्पना गरिएको हो। लोक सभामा अनुसूचित जातिहरू तथा अनुसजनजातिहरूका लागि जनसंख्या-अनुपातका आधारमा स्थान आरक्षित हो। आरंभमा यो आरक्षण दस वर्षका लागि थियो। नवीनतम संशोधनका अंतर्गत अब यो पचास वर्षका लागि अर्थात सन 2000 तकका लागि हो। भारतमा सदनको कार्यावधि पाँच वर्षहरूको हो। पाँच वर्षहरूको अवधि समाप्त हुनमा सदन आफू भंग हुन जान्छ। केही परिस्थतिहरूमा संसदलाई पूर्ण कार्यावधि समाप्त हुनाले पहिला नैं भंग गर्न सकिन्छ। आपातकालको स्थतिमा संसद लोक सभाको कार्यावधि
संसदका दुइटै सदनहरू को, केही मामलहरूलाई
=== संसद र सरकार ===
हाम्रो देशमा प्रधानमंत्री र मंत्रि दुइटै सदनहरूमा बाट कुनै पनि एकको सदस्य हुन सक्छन्। कुनै यस्ता व्यक्तिलाई पनि प्रधानमंत्री वा मंत्रि नियुक्त गर्न सकिन्छ जो संसदका कुनै पनि सदनको सदस्य न हो, परंतु त्यसलाई छह मासका पश्चात पद
संसदीय शासनको अर्थ हुनुपर्दछ संसद द्वारा शासन। किंतु संसद स्वयं शासन गर्दैन र न नैं गर्न सक्दछ। मंत्रिपरिषदका बारेमा एउटा प्रकारबाट भन्न सकिन्छ कि यो संसदको महान कार्यपालिका समिति हुन्छ। जसलाई मूल निकायको ओरबाट शासन गर्ने उत्तरदायित्व सुँम्प्िन्छ। संसदको कार्य विधान बनाउनु, मंत्रणा देना, आलोचना गर्नु र मानिसहरूको शिकायतहरूलाई व्यक्त गर्नु हो। कार्यपालिकाको कार्य शासन गर्नु छ, यद्यपि उ संसदको ओरबाट नैं शासन गर्दछ।
पङ्क्ति ९५:
भारत जस्तै ठूला र भारी जनसंख्या भएका देशमा चुनाव गराना एउटा धेरै ठूलो काम हो। संसदका दुइटै सदनो-लोकसभा र राज्यसभा-का लागि चुनाव बेरोकटोक र निष्पक्ष होउन् यसका लागि एउटा स्वतंत्र चुनाव (निर्वाचन) आयोग बनाइएको हो।
लोक सभाका लागि सामान्य चुनाव जब त्यसको कार्यवधि समाप्त हुने हो वा त्यसको भंग गरे जानेमा गराए जान्छन्। भारतको प्रत्येक नागरिक जो 18 वर्षको वा त्यसभन्दा अधिक हो मतदानको अधिकारी हो। लोकसभाको चुनाव
=== राज्यसभा ===
पङ्क्ति १६६:
दुइटै सदनहरूमा प्रत्येक बैठकका प्रारंभमा एउटा घण्टेसम्म प्रश्न गरे जान्छन्। र तिनको उत्तर दिए जान्छन्। यसलाई ‘प्रश्नकाल’ भनिन्छ।इसके अतिरिक्त, खोजी र अनुपूरक प्रश्न पूछनाले मंत्रिहरूको पनि परीक्षण हुन्छ कि ती आफ्नो विभागहरूका कार्यकरणलाई कति समझ्दछन्।
प्रश्नकाल संसदको कार्यवाहिहरूको सबैभन्दा अधिक दिलचस्प अंग हो। मानिसहरूका लागि समाचारपत्रहरूका लागि र स्वयं सदस्यहरूका लागि कुनै अन्य कार्य यति दिलचस्पी पैदा छैन गरता जति कि प्रश्नकाल पैदा गर्दछ। यस कालका समयमा सदनको वातावरण अनिश्चित हुन्छ। कहिले अचानक तनावको बवंडर उठ
यही कारण छ कि प्रश्नकालका समयमा न केवल सदन कक्ष बल्कि दर्शक एवं प्रेस गैलरीहरू पनि सदा लगभग भरी रहन्छन्।
पङ्क्ति १७८:
संसदका दुइटै सदनहरूमा प्रश्नकालका ठीक पछिको समय सामान्यतौरमा ‘शून्यकाल’ अथवा जीरो आवरका नामले जाना जाने लगा हो। यो एकबाट अधिक अर्थहरूमा शून्यकाल हुन्छ। 12 बजे दोपहरको समय न त मध्याह्न पूर्वको समय हुन्छ र न नैं मध्याह्न पश्चातको समय। ‘शून्यकाल’ 12 बजे प्रारंभ हुनेका कारण यस नामले जानिन्छ यसलाई ‘आवर’ पनि भनिएको क्हरूकि पहिला ‘शून्यकाल’ पूरा घण्टेसम्म चलताथा। अर्थात 1 बजे दिनमा सदनको दिनका भोजनका लागि अवकाश हुने तक।
यो कुनै भन्न सकिंदैन कि यस कालका समयमा कोखाले मामला उठ
नियमहरूको दृष्टिबाट तथाकथित ‘शून्यकाल’ एउटा अनियमित्दछ। मामले चूंकि बिना अनुमतिका वा बिना पूर्व सूचनाका उठाए जान्छन् अंतः यसबाट सदनको बहुमूल्य समय व्यर्थ जान्छ। यसबाट सदनका विधायी, वित्तीय र अन्य नियमित कार्यको अतिक्रमण हुन्छ। अब त शून्यकालमा उठाये जाने केही मामलहरूको पहिलाबाट दियो गई सूचनाका आधार पर, अध्यक्षको अनुमति से, एउटा सूची पनि बनने लगी हो।
पङ्क्ति २०९:
;अविश्वास प्रस्ताव
मंत्रिपरिषद तबसम्म पदासीन रहन्छ जबसम्म त्यसलाई लोक सभाको विश्वास प्राप्त हो। लोक सभा द्वारा मंत्रिपरिषदमा अविश्वास व्यक्त गर्दै नैं सरकारलाई संवैधानिक रूपबाट पद
;निंदा प्रस्ताव
पङ्क्ति २१८:
== संसदमा बजट ==
सरकारलाई शासन, सुरक्षा र जन कल्याणका धेरै काम गर्न हुन्छन्। यी सबका लागि धेरै साधन चाहिन्छ। यी आएं कहां से? सरकारजनताबाट कर वसूल्दछ। जरूरत
रेल बजट र सामान्य बजट अलग अलग पेश गरे जान्छन्। सामान्य बजट प्रायः फेब्रुअरीका अंतिम कार्य दिवसमा लाइन्छ। रेल बजट त्यससे केही दिन पहिला आ जान्छ। वित्तीय वर्ष यस समय प्रत्येक सालको पहिलो अप्रैलबाट आरंभ हुन्छ। बजटमा यस आशयको प्रस्ताव हुन्छ कि आउने भएका सालका समयमा कुन मदमा कति धन खर्च गर्नु हो। त्यसमा कति धन कुन तरीकेबाट आउँनेछ वा कहांबाट जुटाया जानेछ। बजटका आगामी वर्षका लागि अनुदान दिए जान्छन्। सरकारलाई आफ्नो वित्तीय र आर्थिक नीतिहरू तथा कार्यक्रमहरू र तिनको व्याख्या गर्ने अवसर मिल्दछ। साथ ही, संसदलाई उनमा विचार गर्न र तिनको आलोचना गर्ने पनि अवसर मिल्दछ।
पङ्क्ति २६९:
प्रेस तथा लोक संपर्क प्रभाग लोक सभा सचिवालयका प्रेस तथा लोक संपर्कबाट सम्बन्धित सारे कार्यको देखभाल गर्दछ। जस मा, मुख्य रूप से, प्रेस, सरकारी प्रचार संगठनहरू र जन प्रचार माध्यमहरू (मीडिया)का साथ निरंतर संपर्क बनाई राख्नसम्मिलित हुन्छ।
1987मा कंप्यूटर केन्द्रको स्थापना गरिएको हो। संसदीय ग्रन्थालय सूचना प्रणाली नेशनल इन्फार्मेशन सेन्टर नेटवर्कबाट
प्रलेखन सेवाको मुख्य कार्य पुस्तकालयमा उपलब्ध पुस्तकहरू, रिपोर्टहरू, पत्र-पत्रिकाहरू, समाचारपत्रहरूको कतरनहरू र प्रलेखहरूलाई ठीक स्थानमा रखना, तिनको संग्रह गर्नु हो। इनका विषयगत वर्गीकरण अथवा सूचीकरण गरिन्छ। फेरि संसद सदस्यहरूलाई तिनको दिन प्रतिदिनका संसदीय कार्यमा प्रयोगका लागि सम्बन्धित सामग्रीको सारांश उपलब्ध गराइन्छ।
पङ्क्ति २८१:
संसदका परिसरहरूका भीतर, अध्यक्ष/सभापतिको अनुमतिका बिना, दीवानी वा आपराधिक कुनै कानूनी ‘समन’ छैन दिए जा सक्दछन्। अध्यक्ष/सभापतिको अनुमतिका बिना संसद भवनका अंदर कुनैलाई पनि गिरफ्तार छैन गर्न सकिन्छ। क्हरूकि संसदका परिसरहरूमा केवल संसदका सदनका वा अध्यक्ष/सभापतिका आदेशहरूको पालन हुन्छ। यहाँ अन्य कुनै सरकारी प्राधिकारीका वा स्थानीय प्रशासनका आदेशको पालन हुँदैन।
संसदको प्रत्येक सदन आफ्नो विशेषाधिकारको स्वयं नैं रक्षक होताछ। विशेषाधिकार भंग गर्न वा सदनको अवमानना गर्ने वालालाई भर्त्सना गरेर वा
सदन अपराधिहरूलाई यस्तो अवधिका लागि कारावासको दंड दिन सक्दछ जो साधारणतया सदनका अधिवेशनको अवधिबाट अधिक छैनती। जस्तै नैं सदनको सत्रावसान हुन्छ, बंदीलाई मुक्त गर्न दिइन्छ। दर्शकहरू द्वारा गैलरीमा नारे लगाएर और/अथवा इश्तिहार फहरूककर सदनको अवमानना गर्नका कारण, दुइटै सदनहरू ने, समय समय पर, अपराधिहरूलाई सदनका त्यस दिन स्थगित हुनेसम्म कारावासको दंड दिए हो।
सदनको दांडिक क्षेत्र आफ्नो सदनहरूसम्म र तिनको सामने गरियो अपराधहरूसम्म नैं सीमित न भएर सदनको सबै अवमाननाहरूमा लागू हुन्छ। चाहे अवमानना सदस्यहरू द्वारा गरिएको हो वा यस्ता व्यक्तिहरू द्वारा जो सदस्य न छन्। यसबाट पनि कुनै अंतर छैन
== सदस्यहरूका वेतन-भत्ता ==
पङ्क्ति ३०१:
(ख) विमान द्वारा यात्राका लिए: प्रत्येक यस्तो यात्राका लागि विमान किराएका सवा गुनाका बराबर रमक
(ग)
यसका अतिरिक्त, प्रत्येक सदस्यलाई प्रतिवर्ष देशका अंदर कहीं भीआफ्नो पत्नी/आफ्नो पति वा सहचरका साथ 28 एउटा तरफा विमान यात्राहरू गर्ने छूट हुन्छ। प्रत्येक सदस्यलाई देशका अंदर कहीं पनि, कितनी पनि बार, वातानुकूलित श्रेणीमा यात्राका लागि स्वयं तथा सहचरका लागि एउटा रेलौं नजीक पनि मिल्दछ। पत्नी/पतिका लागि एउटा अलगबाट नजीक पनि मिल सक्दछ।
पङ्क्ति ३१५:
== संसद परिसर ==
संसदको इमारतहरूमा संसद भवन, संसदीय सौध, स्वागत कार्यालय र निर्माणाधीन संसदीय ज्ञानपीठ अथवा संसद ग्रन्थालय सम्मिलित हो। यी सबैलाई मिलाएर संसद परिसर भनिन्छ यसमा लंबे-
पङ्क्ति ३२१:
संसद भवन
संसद भवनको निर्माण 1921-1927का समयमा गरिएको थियो। संसद भवन नयी दिल्लीको धेरै नैं शानदार इमारतहरू मध्येको एउटा हो। यो विश्वका कुनै पनि देशमा विद्यमान वास्तुकलाको एउटा उत्कृष्ट नमूना हो। यसको तुलना विश्वका सर्वोत्तम विधान-भवनहरूका साथको जा सक्दछ। यो एउटा विशाल वृत्ताकार इमारत हो। जसको व्यास 560 फुट तथा जसको घेरा 1/3 मील हो। यो लगभग छह
चाहे यसको डिजाइन विदेशी वास्तुकारहरूले बनाए थियो। किंतु यस भवनको निर्माण भारतीय सामग्रीबाट तथा भारतीय सामग्रीबाट तथा भारतीय श्रमिकहरू द्वारा गरिएको थियो। तभी यसको वास्तुकलामा भारतीय परंपराहरूको गहरी छाप हो।
इस भवनको केन्द्र बिंदु केन्द्रीय कक्ष (सहरूट्रल हाल)को विशाल वृत्ताकार ढांचा हो। केन्द्रीय कक्षका गुबंदको व्यास 98 फुट तथा यसको ऊँचाई 118 फुट हो। विश्वास गरिन्छ कि यो विश्वका धेरै शानदार गुबंदहरू मध्येको एउटा हो। भारतको संविधान सभाको बैठक (1946-49) यसै कक्षमा भएको थियो। 1947मा अंग्रेजहरूबाट भारतीहरूका हाथहरूमा सत्ताको ऐतिहासिक हस्तांतरण पनि यसै कक्षमा भएको थियो। यस कक्षको प्रयोग अब दुइटै सदनहरूको संयुक्त बैठकका लागि तथा राष्ट्रपति र विशिष्ट अतिथिहरू-राज्य वा शासनाध्यक्ष आदिका अभिभाषणका लागि गरिन्छ। कक्ष राष्ट्रीय नेताहरूका चित्रहरूबाट सजा भयो हो। केन्द्रीय कक्षका तीनतर्फ लोक सभा, राज्यसभा र ग्रन्थालयका तीन कक्ष छन्। तिनको बीच सुंदर
पहिलो मंजिलमा चार समिति कक्षहरूको प्रयोग संसदीय समितिहरूको बैठकहरूका लागि गरिन्छ। यसै मंजिलमा तीन अन्य कक्षहरूको प्रयोग संवाददाताहरू द्वारा गरिन्छ। संसद भवनका भूमि-तलमा गलियारेको बाहिरी देवललाई अनेक भित्ति-चित्रहरूबाट सजाइएको हो। जसमा प्राचीन कालबाट भारतका इतिहास तथा
लोक सभा कक्ष मा, आधुनिक ध्वनि व्यवस्था हो। दीर्घाहरूमा छोटे छोटे लाउडस्पीकर लागोस् भए छन्। सदस्य माईक्रोफोनका नजीक आए बिना नैं आफ्नो सीटहरूबाट बोल सक्दछन्। लोक सभा कक्षामा स्वचालितमत-अभिलेखन उपकरण लगाए गए छन्। जसको द्वारा सदस्य मतविभाजन हुने स्थितिमा शीघ्रताका साथ आफ्नो मत अभिलिखित गर्न सक्छन्।
पङ्क्ति ३४१:
=== संसदीय सौध ===
संसदीय सौधको इमारत 9। 8
भूमितल एउटा अत्याधुनिक स्थान हो। यहाँ राष्ट्रीय तथा अंतर्राष्ट्रीय सम्मेलन हुन्छन्। एउटा वर्गाकार प्रांगणका चारहरूतर्फ एउटा मुख्य समिति कक्ष तथा चार लघु समिति कक्षहरूको समूह हो। यस प्रांगणका बीचमा एउटा अष्टकोणीय जलाशय हो। प्रांगणमा माथितर्फ पच्चीकारी युक्त जालीको पर्दा हो। वहां पौधे लगाएर एउटा प्राकृतिक दृश्य तैयार गरेगया हो। यसमा पत्थरको टुसूत्रहरू तथा छोटे पत्थरहरूका खंड बनाए गए छन्। पांचहरूका पांचहरू समिति कक्षहरूमा संसद भवनमा लोक सभा तथा राज्यसभा कक्षहरूको भांति साथ साथ भाषांतरको व्यवस्था हो। प्रत्येक कक्षका साथ संसदीय समितिहरूका सभापतिहरूका कार्यालहरूका लागि एउटा कमरा हो।
| |||