"तीर्थयात्रा" का संशोधनहरू बिचको अन्तर
Content deleted Content added
सा नेपाली सङ्ख्या कायम गर्दै |
सा नेपालीमा प्रयोग नहुने नुक्त चिन्ह हटाउँदै |
||
पङ्क्ति २:
==हिन्दू धर्म==
तीर्थ संस्कृत भाषाको शब्द हो जसको अर्थ हुन्छ '''पापदेखि तारने अर्थात् पार उतारनेवाला'''। पुण्य पापको भावना सबै धर्महरूका साथ
सामान्य रूपले कुनै जल वा जलखंडका किनार स्थित पुण्य स्थानलाई तीर्थ सम्झिन्छ। पद्मपुराणको यस पंक्ति "तस्मात् तीर्थेषु गंतव्यं नरै: संसारभीरुभि: पुण्योदकेषु सततं साधुश्रेणि विराजिषु"देखि यसै अर्थको बोध हुन्छ। पद्मपुराणमा लाक्षणिक आधारमा तीर्थको व्याप अर्थ लगाएर गरुतीर्थ, माता पिता तीर्थ, पतितीर्थ, पत्नीतीर्थ, आदिको उल्लेख गरिएको छ गुरू आफ्नो शिष्यका अज्ञानमय अंधकार
[[स्कंदपुराण]]का काशीखंडमा तीनप्रकारका तीर्थहरूको उल्लेख मिल्दछ - जंगम, स्थावर तथा मानस। जंगम तीर्थ ब्राह्मणहरूलाई बताइएको छ। ब्राह्मण पवित्र स्वभावका हुन्छन्। यस कारण तिनको सेवा गर्नको लागि तीर्थको फल मिल्दछ, सबै पाप नष्ट हुन्छन् र कामनाहरूको सिद्धी हुन्छ। पृथ्वीतलका कतिपय पुण्य स्थानहरूलाई स्थावर तीर्थ भनिएको छ। यस्ता तीर्थहरूमा जानाले उत्कृष्ट फलको प्राप्ति हुन्छ। सत्य, क्षमा, इन्द्रिय निग्रह, दया, ऋजुता, दान, दम, ब्रह्मचर्य, विप्रवादिता, ज्ञान र धर्य आदि ऊर्ध्वमुखी मनको वृत्तिहरूलाई मानस तीर्थ भनिएको छ। समस्त तीर्थहरूमा मानसतीर्थलाई नैं अधिक महत्व दिइएको छ, स्कंदपुराणका काशी खंडमा मिल्दछ कि सत्य तीर्थ छ, क्षमा तीर्थ छ। इन्द्रिहरूमा नियन्त्रण रखना पनि तीर्थ छ, सब प्राणीहरूमा दया गर्नु तीर्थ छ र सरलता पनि तीर्थ छ, दान तीर्थ छ, मनको संयम तीर्थ छ, संतोष पनि तीर्थ छ, ब्रह्मचर्य परम तीर्थ छ र प्रिय वचन बोलना पनि तीर्थ छ। ज्ञान तीर्थ छ, धैर्य छ तर तीर्थहरूमा सर्वश्रेष्ठ छ अन्त:करणको आत्यंतिक विशुद्धि। मानस तीर्थका महत्वलाई बताँदै लेखिएको छ कि इन्द्रिहरू र मनोविकारहरू केराई वशमा राखेर मनलाई शुद्ध रखना नैं तीर्थको श्रेयस्कर एवं उपयोगी स्वरूप छ, त्यो नव तीर्थहरूमा स्नान गरेर पनि तीर्थोका फलदेखि वंचित एवं मलिन रहन्छ। केवल शरीरका मललाई उतार दिनुले नैं मनुष्य निर्मल आउँदैन। मनका मलको परित्याग गर्नमा नैं त्यो भीतरदेखि अत्यन्त निर्मल हुन्छ। जलमा निवास गर्ने जीव जलमा नैं जन्म ले्दै र मर्छन् परन्तु तिनको मल घुलता छैन, यसबाट ती तीर्थको पुण्य लाभ छैन गर्न पाँदै। विषयहरूका प्रति अत्यन्त आसक्तिलाई पनि मनको मल भनिन्छ र ती विषयहरूमा वैराग्य हुनु नैं निर्मलता कहलाउँछ। चित्तका भीतर यदि रोष भरा छ भनेंत्यो तीर्थ स्थानदेखि शुद्ध हुँदैन। जस्तै मदिरादेखि भरे भए
भारतका विशाल भूखंडको चार दिशाहरूमा असंख्य तीर्थ फैले भए छन्- जसको गणना गर्नु दु:साध्य कार्य छ। पद्मपुराणमा
जबदेखि देश स्वतन्त्र भएकोछ, तीर्थहरूको नयाँ परम्परा प्रतिष्ठापित हुँदैछन्। यी तीर्थ हाम्रो राष्ट्रिय आशाहरू, आकांक्षाहरू र मनोकामनाहरूको सिद्धि गर्दछन्।
संक्षेपमा तीर्थको अभिप्राय छ पुण्य स्थान, अर्थात् जो आफ्नोमा पुनीत हो आफ्नो यहाँ आउनेवालहरूमा पनि पवित्रताको संचार गर्न सके। केही ऐतिहासिक स्थानहरूलाई पनि तीर्थ संज्ञा दे दिए जान्छ। यस्ता स्थानहरूलाई पनि तीर्थ भनिन्छ जहाँ मानव जातिका कल्याणका लागि केही अनुष्ठान गरिन्छ। वर्तमानकालीन राष्ट्रिय कल्पनाका अनुसार मानव समाज अनेक राष्ट्रहरूमा बँट गया छ, यस कारण प्रत्येक राष्ट्रमा आफ्नो आफ्नो राष्ट्रिय तीर्थोको कल्पना भीको जाने लगी छ। हाम्रो देशमा स्वतन्त्रता प्राप्तिका पछि राष्ट्र निर्माणका लागि पंचवर्षीय योजनाहरूका अन्तर्गत अनेक निर्माण कार्यक्रम हाथमा लागि गए छन्। हाम्रो स्वर्गीय प्रधानमंत्री श्री जवाहररातो नेह डिग्री यी योजनाहरू तथा कार्यक्रमहरूका पुरस्कर््दछ। उनले ती विशाल घाटी योजनाहरूका स्थलहरूलाई तीर्थ संज्ञा दिए छ, जहाँ जलको संचय गरेर सिंचाईको व्यवस्था गरिन्छ र सम्भव छ भनें बिजलीको पनि उत्पादन गरिन्छ। आधुनिक दृष्टिले यी
इस प्रकार समयको आवश्यकता तथा परिस्थितिका अनुसार पनि तीर्थोको नयाँ कल्पना र नया निर्माण होता रहन्छ। कालोंतरमा उनको पनि धार्मिक तीर्थ सरीखा महत्व प्राप्त हुन जान्छ। उदाहरणका लागि गंगा तथा अन्य नदीहरूका तटमा बनेका भए पुरानो तीर्थोको उल्लेख गर्न सकिन्छ। गंगोत्रीदेखि गंगा जिन पर्वतीय स्थलहरूलाई काटकर मैदानमा आयो वहाँ देव प्रयाग, गर्णप्रयाग, ऋषिकेश तथा हरिद्वार सरीखे तीर्थ बने र गंगामा जहाँ कहीं अर्को नदी आकर मिलेको छ त्यसलाई पनि तीर्थ मान लिइएको छ। तीर्थोका साथ धार्मिक पर्वोको विशेष सम्बन्ध छ र ती पर्वोमाको जाने तीर्थ यात्रा विशेष महत्व राख्दछ। यो मानिन्छ कि ती पर्वोमा तीर्थयात्रा र तीर्थस्नानदेखि विशेष पुण्य अर्जित गरे जा सकता हे। यसै कारण कुंभ, अर्धकुंभ, गंगा दसहरा तथा मकरसंक्राति आदि विशेष महत्व प्राप्त छ, जसमा लाखौं मानिस पुण्य संचयको भावनादेखि तीर्थयात्रा गर्दै र निश्चित समयमा वहाँ स्नानादि गर्नु धार्मिक कर्तव्य मान्दछन्।
पङ्क्ति २१:
बौद्धधर्ममा पनि तीर्थयात्राको महत्व मानिएको छ। महापरिनिब्बान सुत्तंतमा बौद्धहरूका चार पवित्र स्थान स्वीकृत भए छन्।-लुंबिनी (बुद्धको जन्म स्थान); गया, बुद्धको बोद्धप्राप्तिको स्थान); सारनाथ (धर्मचक्रको प्रथम प्रवर्तन-स्थान) र कुशीनगर (बुद्धको निर्वाण-प्राप्ति स्थान)। यी चार स्थानहरूलाई तीर्थ रूपमा माननेका पछि जो महनीय दृष्टि छ त्यो यो कि भगवान् बुद्धले आफ्नो विशिष्ट गर्मोका संपादन द्वारा जिन स्थानहरूलाई सुशोभित गरे, ती स्थान अवश्य नैं पुण्यजनक हुनेछन्, अत: तिनको दर्शन गर्नु साधनाका उत्कर्षका लागि अपेक्षित हुन्छ। स्वयं बुद्धले पनि आफ्नो शिष्हरूलाई उपर्युक्त चार स्थानहरूको तीर्थयात्रा द्वारा पुण्यार्जन गर्ने आदेश दिएको थियो, यस्तो अनुश्रुति छ। जिन स्थानहरूमा बुद्ध धर्मचक्र प्रवर्तनका लागि गय वा जहाँ बुद्धले कुनै विशिष्ट कार्य गरे, ती सब स्थान पनि बौद्धदृष्टिमा तीर्थ नैं छन्। यसैदेखि सांकाश्य, श्रावस्ती, राजगृह, कौशांबी आदि पनि तीर्थ मानिन्छन्। फेरि वर्षावासका निमित्त बुद्ध जहाँ प्रतिवर्ष ठहरन्थे, ती स्थान पनि पुण्यभूमि मानिन्छन्। यस्ता स्थानहरूका नाम बौद्ध ग्रन्थहरूमा सुरक्षित छन्- यथा राजगृह, वैशाली, मंकुलपर्वत, सुंसुमारगिरि, पारिलेयक, नाला, वैरज्जा आदि।
भनिन्छ कि बुद्धको अस्थीहरू (आरम्भमा आठ भागहरूमा विभाजित) जहाँ रखी गई थियों वहाँ आठ स्तूप बनेका। स्तूपयुक्त यी आठ स्थान पनि तीर्थ रूपले पूजित हुन्छन्, यथा कुशीनगर, वैशाली, कपिलवस्तु, रामग्राम,
==जैन धर्म==
समय-समयमा भए जैन धर्मका प्रचारकहरूलाई तीर्थकंर भन्दछन्। यी स्वर्गदेखि उत्तर गर्न जन्म लिन्छन् अतएंव यी जैन अवतार पनि भन्न सकिन्छ। तीर्थको कर्ता तीर्थकंर छ र "जिसके द्वारा भवसागरलाई पार गरियोस् त्यो तीर्थ छन्"। "तीर्य्दै भवोदधिरनेन, अस्मात् अस्मिन्निति वा तीर्थ। तत्करण: शील तीर्थकर:। अर्थात् जिन शसन (धर्म) नैं वास्तविक तीर्थ छ। तीर्थदेखि सम्बद्ध स्थान उपचारदेखि तीर्थ छन् क्योकि वहाँ पहुॅचनमा श्रद्धा, ज्ञान र चरित्रको विकास हुन्छ। भारत जैन धर्मको पुण्यभूमि र पितृभूमि छ किनभनें वर्तमान युगचक्रका चौबीसहरू तीर्थकंरोका गर्भ, जन्म, तप, कैवल्य एवं निर्वाण यहीं भए छन्। यी तीर्थ पूरा भारतमा फैले छन्। यिनकोदुइ मुख्य श्रेणिहरूमा बाँटिएको छ। सिद्धक्षेत्र एवं अतिशयक्षेत्र। जहाँदेखि तीर्थकरहरू वा अन्य साधकहरूले निर्वाण प्राप्त गरेकोछ, ती सिद्धक्षेत्र छन् तथा मंदिर, मूर्ति वा घटनाविशेषका कारण जो धर्माचरणमा उपयोगी भए छन् ती अतिशयक्षेत्र कहलाउँछन्। तीर्थहरूको उल्लेख सबैभन्दा पहिला श्री कुंदकुंदाचार्यकृत प्राकृत निर्वाणकांडमा मिलता हे। यसका पछि पूज्यपाद आशाधरादि कृत निर्वाणभक्तिहरू (संस्कृत)मा छ। मुस्लिम युगमा जिनप्रभ सूरि द्वारा लेखिएको विविध तीर्थकल्प तीर्थहरूका विषयमा अधिक सूचना दिन्छ। उत्तरकालमा अनेक तीर्थमालाहरू लेखिएको छन्। यी यात्राविवरणको पनि काम गर्दछ। यिनमा केही क्षेत्र घटे
देवदर्शन, स्तवन, पूजन, पाठ आदिका सामान तीर्थयात्रा विशुद्धिको कारण हुन्छ। घरको वातावरण अशान्त हुन्छ, अतएव प्रतिदिन मंदिर जाने विधान छ। केही लामा समयसम्म गृहस्थीको मोह
तीर्थकरहरूका सिद्धक्षेत्र अष्टापद (कैलास) संभेदशिखरशत्रुंजय, मंदारगिरि, गिरनार र पावापुर छन्। यी पाँचहरू क्षेत्र दिगंबर श्वेतांबर दुइटैलाई मान्य छन् र अष्टापद तथा गिरनार त सर्वमान्य छन्।
पङ्क्ति ३२:
१ - अष्टापददेखि प्रथम तीर्थकंर ऋषभदेवलाई निर्माण प्राप्त भएको थियो। वर्तमानमा यसको मान्यता हिमाचलका त्यस भागमा छ जहाँ वैदिक धर्मानुयायी शिवतीर्थ मान्दछन्।
२- संभेदशिखर-हजारीबाग जिल्लाहरूको त्यो स्थान छ जो पारसनाथ पर्वत नामले ख्यात छ। पूर्व रेलवेका
३ - मंदारगिरि-पूर्व रेलवेका भागलपुर स्टेशनदेखि तीन मीलको दूरीमा सानो सी
४ - गिरनार-पश्चिम रेलवेका
५ - पावापुर-पूर्व रेलवेका नवादा स्टेशनदेखि यो स्थान २१ मी०
प्रधान सिद्धक्षेत्रहरूका विसा कोटिशिला (कलिंग र मगधमा यसको मान्य्दछ), गुणांखा (गया-पटना मार्ग पर), गुलजारबाग (पटना), द्रोणगिरि (छानारपुर-म० प्र०)। रेशंदीगिरि (सागर), मुक्तागिरि (विदर्भ), गजपंथ (नासिक), कुंथलगिरि (शोलापुर), मांगीतुंगी (मनमाड), गजपंथ (नासिक), कुंथलगिरि (शोलापुर), मांगीतुंगी (मनमांड),
तीर्थकरहरूका जन्मस्थान हुनको कारण अयोध्या, रतनपुर (फैजापुर) हस्तिनापुर (मेरठ), कौशांबीं (वर्तमान कुंश्व, जिल्ला इलाहाबाद), सौरीपुर (मैनपुरी) वाराणसी, सिंपुर र चन्द्रपुर (वर्तमान चन्द्रवटी वा चन्द्रावती जिल्ला वाराणसी), श्रावस्ती (वर्तमान सहेत-महेत, जिल्ला गोंडा), किष्ंिकधा (वर्तमान खूंखद, जिल्ला गोरखपुर), राजगिर (पटना) चंपापुर (भागलपुर), र कुंडलपुर (
जैन वाड्मयमा लोकोत्तरताको भाव व्यक्त गर्नका लागि "अतिशय" शब्दको प्रयोग भएको छ। फलत: मूर्ति, मंदिर, वातावरणको प्रभावकता र स्थापत्यकलाको अद्भुतताका कारण पनि अनेक तीर्थ भए छन् जसलाई "अतिशयक्षेत्र" संज्ञा दिएको छ। निश्चित नैं यी स्थानहरूले आत्मसिद्धिमा साधक भएर मुमुक्षुहरूलाई आफ्नोतर्फ आकृष्ट गरे हुनेछ परन्तु किंवदंती रूपले प्रचलित यी पुण्यगथाहरू आज पनि शोधकको प्रतीक्षा छन्। यी क्षेत्रहरूमा श्रवणबेलगोला (हसन, मैसूर) गरकंडु (त्यस्मानाबाद), बाबानगर (बीजापुर), अन्तरीक्ष (वर्तमान शिरपुर, जिल्ला अकोला), भातकुली (अमरावती), बिजोलीहरू (
आबू,
चांदखेडी (कोटा, राजस्थान), ऊन (
==ईसाई ==
पङ्क्ति ५५:
(१) बेथलेहेम, जहाँ एक गुफामा ईसाको जन्म भएको थियो,
(२) नाजरेथ, जहाँ त्यो ३० सालको उमरसम्म
(३) येरुसलेम, जहाँ क्रूसमा तिनको प्राणान्त भयो र पछि ती कब्रमा देखि जी उठे।
ईसाई तीर्थस्थानहरूका विकासको अर्को सोपान छ ईसाका शिष्य तथा अन्य शहीदहरूका मकबरे। तीन शताब्दिहरूसम्म रोमका शासकुन्ले ईसाइहरूमा अत्याचार गरे र उनमासित धेरैहरूलाई प्राणदंड दिए। अधिकांश शहीद रोममा मारे गए अत: येरुसलेमका पछि रोम प्रधान ईसाई तीर्थस्थान बन्यो, वहाँ ईसाका पट्टशिष्हरू -संत पीटर र संत पालको समाधिस्थान सबैभन्दा महत्वपूर्ण तीर्थ छ। रोमका बाहिरका मुख्य तीर्थ यस प्रकार छन् - उत्तर अफ्रीकामा कार्थेज (बिशप सिप्रियनका अतिरिक्त संत फेलिसितस् र पेरपेतुआको मकबरा) दक्षिण फ्रांसमा तुर्क (संत मारतिनको समाधिस्थान), यूनानमा तेसालोनिका (संत देमेत्रिओसको कब्र), एशिया माइनरमा एफसस् (ईसाका पट्टशिष्य संत जोनको मकबरा)। पाँचौं श० ई०मा मिस्त्र देशको मरुभूमिमा खंभहरूका माथि जीवन बिताने तपस्वी, जसमा सिमेओन स्ताइलाइतिस् प्रधान थिए, धेरै समयसम्म तीर्थ यात्रीहरूको भारी
आधुनिक कालमा रोमन काथलिक चर्चमा ईसाको माता संत मरियमका तीर्थहरूको बाहुल्य ईसाई तीर्थस्थानहरूका विकासको तेस्रो सोपान भन्न सकिन्छ। उनमादेखि दक्षिण फ्रांसको लूर्द नामक नगरी सबैभन्दा विख्यात छ। पुर्तगालमा फतिमा, पोल्याण्डमा चेस्तोवा, दक्षिण अमरीकामा गुआदेलूप तथा दक्षिण भारतमा वैलंगानी पनि उल्लेखनीय छन्। भारतमा दुइ र ईसाई तीर्थस्थान महत्वपूर्ण छन्, मद्रासका निकट माइलापुरमा संत तोमसको मकबरा तथा गोवाको गिरजाघर जहाँ संत फ्रांसिस जेवियरको शव अबसम्म सुरक्षित छ। (फा। बु.)
पङ्क्ति ६६:
प्राचीन अरब निवासीहरूमा हजमा जाने प्रथा थियो। यो वार्षिक भोज थियो जो तीर्थ स्थानमा हुन्थ्यो। यसमा तीर्थयात्री उनजीकनाको दृष्टिले संमिलित भयो गरिन्थ्यो। यी प्राचीन पवित्र भोजहरू वा हजहरूमा देखि अब त्यो महानहज नैं शेष छ जो अरब जनजातिहरू द्वारा प्रति वर्ष जिलहिजका महीनोमा पवित्र गिरि अरथह वा त्यसको आस नजीकका स्थानहरूमा मनाइन्थ्यो। भोज वर्षको समाप्तिमा हुन्थ्यो र प्रारम्भमा त्यसका उद्देश्य प्रचुर वर्षा तथा धूपदेखि युक्त धन धान्यपूर्ण सुखद वर्ष प्राप्त गर्ने कामना हुन्थ्यो।
हजका समय प्रत्येक तीर्थयात्रीलाई संयम तथा पवित्रतादेखि केही विषिष्ट नियमहरूको पालन गर्नु
प्राचीन अरबमा मक्का स्थित काबाको पनि तीर्थयात्रा प्रचलित थियो। यस तीर्थस्थानको पूर्वी अंचल विशेषरूपले पवित्र मानिन्थ्यो जहाँ जमजमको पाक देवलका सामुन्ने त्यो कालो पत्थर अवस्थित थियो जसका प्रति समस्त तीर्थयात्रीहरू द्वारा अदब र इज्जतको भाव प्रदर्शित गरिन्थ्यो। काबाको तीर्थयात्रा विशेष गरी रजबका महिनामा गरिन्थ्यो, जब यात्रीगण वहाँ पुगकर भवनको परिक्रमा गरिन्थ्यो र ऊँटहरू तथा भे्नेको प्रथमजात बच्चाहरूको बलि
इस्लाम धर्मका अंग यद्यपि पैगंबर मुहम्मद साहब
===तीर्थयात्रा सम्बन्धी कृत्य===
भारतेतर मुस्लिम तीर्थोमा मक्काको माहात्भ्य सबैभन्दा अधिक छ। यो इस्लामका पाँच तीर्थस्तंभहरू मध्येको एक छ। यस धर्मका अनुयायी स्त्री पुरुषहरूको यो पुनीत कर्तव्य छ कि यदि ती यस योग्य होउन् त यहाँको यात्रा अवश्य गर्नुहोस्। यसमा छूट मुख्य रूपले ती मानिसहरूका लागि नैं दिएको छ जो सफरको खर्च उठाउनमा वा यात्राको अधिक अवधिसम्म परिवारका भरणपोषणको प्रबन्ध गर्नमा असमर्थ छन्। स्त्रीहरू आफ्नो पतिहरू वा नजदीकी रिश्तेदारहरूका साथै जा सक्छ। यस यात्रालाई हजयात्रा वा हजमा जाना भन्दछन्।
मक्कामा हजका अवसरमा विश्वका विभिन्न अंचलहरूदेखि आए इस्लाम धर्मावलंबिहरूको खासी
इस पवित्र तीर्थस्थानमा यात्रीगण "उमरह"का साथ आफ्नो तीर्थयात्राको शुभारम्भ गर्दछन्। उमरह कुनै समय गर्न सकिन्छ। मक्कावासी प्राय: धार्मिक कृत्हरूका लागि विशेष रूपले मान्य रमजानका महिनामा यसलाई गर्दछन्। हज आरम्भ गर्नका पूर्व जिलहिजका सातवहरू दिन खतीब (उपदेशक), जो सामान्यत: मक्काको काजी हुन्छ, मक्काको मस्जिदमा व्याख्यान दिएर यात्रीहरूलाई तिनको आवश्यक धार्मिक कृत्हरूका सम्बन्धमा उपदेश दिन्छ। अर्का दिन यात्री अरुफाका लागि रवाना हुन्छन्, जहाँ ऊँटको सवारीदेखि पुगनमा प्राय: चार घण्टे लाग्दछन्। धर्मनियमहरूका अनुसार यात्रीहरूलाई यस यात्राका मध्य स्थित मूनामा आफ्नो एक रात बितानी चाहिन्छ परन्तु अधिकांश यात्री सीधै अरफा पुग्दछन्। वहाँ जिलहिजका नवहरू दिन ती वुकूफ गर्दछन् जसमा तिनलाई अरफाका मैदानमा मध्याहोत्तरदेखि सूर्यास्तका केही पूर्वसम्म
जो मुसलमान मस्जिद उल नवाबी वा जियारतमा उपस्थित भएर घर लौट्दछन् ती हाजी भनिन्छन्। मक्काका अन्य पवित्र स्थानहरूमा काबा जियारत तथा मस्जिद उलहरम मुख्य छन्।
===भारतीय मुस्लिम तीर्थ ===
मक्का, मदीना र गर्बला जस्तै प्रसिद्ध तीर्थस्थानहरूका अतिरिक्त भारतीय मुस्लिम तीर्थहरूमा पीर, औलिया तथा शहीदहरू र गाजिहरूका मकबरे तथा दरगाह पनि छन् जहाँ प्रत्येक वर्ष हजारौंको सङ्ख्यामा मुस्लिम तीर्थयात्री जान्छन्। यस्ता मुस्लिम पवित्र स्थान वा समाधिस्थल मुसलमानी शासनकालको राजधानिहरू - दिल्ली, आगरा, लाहौर, लखनऊ, छदरापछि वा तिनको आसनजीकमा पाइन्छन् जहाँ मुसलमानहरूका अतिरिक्त निम्नवर्गीय हिन्दू जातिहरू पनि सम्मिलित हुन्। केही मकबरे, जस्तै अजमेरको मुइनुद्दीन चिश्तीको मकबरा, गोरखपुर तथा बहराइचका गाजी मीहरू शहीद, मकनपुरका शाह मदार आदि हिन्दू तथा मुस्लिम दुइटै सम्प्रदाहरूका तीर्थस्थानहरूका रूपमा यात्रीहरूका आवागमनका केन्द्र छन्। लंकिन मकबरेको निर्माण इस्लामका धर्मनियमहरू तथा वहाबिहरूका विरुद्ध छन्। यस कारण प्राय: कट्टर मुसलमान वहाँ छैन जाँदै। परन्तु कुनै यस्ता तीर्थमा मुसलमानहरूका जाने परम्परा सम्भवत: हिन्दू परम्पराका ढंगमा चल
==बाह्य सूत्रहरू==
|