"अलङ्कार (साहित्य)" का संशोधनहरू बिचको अन्तर

आचार्हरूले काव्यशरीर, त्यसको नित्यधर्म तथा बहिरंग उपकारकको विचार गर्दै काव्यमा अलङ्कारका स्थान र महत्वको व्याख्यान गरेकोछ। यस सम्बन्धमा इनका विचार, गुण, रस, ध्वनि तथा स्वयंका प्रसंगमा गरिन्छ। शोभास्रष्टाका रूपमा अलङ्कार स्वयं अलङ्कार्य नैं मान लाग्छन् र शोभाका वृद्धिकारकका रूपमा ती आभूषणका समान उपकारक मात्र मानिन्छन्। पहिला रूपमा ती काव्यका नित्यधर्म र अर्का रूपमा ती अनित्यधर्म कहलाउँछन्। यस प्रकारका विचारहरूदेखि अलङ्कारशास्त्रमा दुइ पक्षहरूको नींव पड़पड गई। एक पक्ष ने, जो रसलाई नैं काव्यको आत्मा मान्दछ, अलङ्कारहरूलाई गौण मानेर तिनलाई अस्थिरधर्म माने र अर्का पक्षले तिनलाई गुणहरूका स्थानमा नित्यधर्म स्वीकार गर्न लिए काव्यका शरीरको कल्पना गरेर तिनको निरूपण गरिने लगा। आचार्य वामनले व्यापक अर्थलाई ग्रहण गर्दै संकीर्ण अर्थको चर्चाका समय अलङ्कारहरूलाई काव्यको शोभाकार धर्म न मानेर तिनलाई केवल गुणहरूमा अतिशयता लानेवाला हेतु माने (काव्यशोभाया: गर्त्तारो धर्मा गुणा:। तदतिशयहेतवस्त्वलंकारा:।-का. सू.)। आचार्य आनंदवर्धनले यी काव्यशरीरमा कटककुंडल आदिका सदृश मात्र मानेको हो। (तमर्थमवलंब्दै ये%ङिगनं ्दै गुणा: स्मृता:। अंगाश्रितास्त्वलंकारा मन्तव्या: कटकादिवत्। -ध्वन्यालोक)। आचार्य मम्मटले गुणहरूलाई शौर्यादिक अंगी धर्महरूका समान तथा अलङ्कारहरूलाई ती गुणहरूको अंगद्वारादेखि उपकार गर्ने बताएर उनैको अनुसरण गरेकोछ (ये रसस्यांगिनी धर्मा: शौयादय इवात्मन:। उत्कर्षहेतवस्तेस्युरचलस्थितयो गुणा:।। उपकुर्वंति ्दै संतं ये%ङगद्वारेण जातुचित्। हारादिवदलंकारास्ते%नुप्रासोपमादय:।) उनले गुणहरूलाई नित्य तथा अलङ्कारहरूलाई अनित्य मानेर काव्यमा तिनको न रहनमा पनि कुनै हानि छैन मानी (तददोषौ शब्दार्थौ सगुणावनलंकृती पुन: क्वापि-का.प्र.)। आचार्य हेमचन्द्र तथा आचार्य विश्वनाथ दुइटैले तिनलाई अंगाश्रित नैं मानेको हो। [[हेमचन्द्र]]ले त "अंगाश्रितास्त्वलंकारा:" भने नैं छ र विश्वनाथले तिनलाई अस्थिर धर्म बतकर काव्यमा गुणहरूका समान आवश्यक छैन मानेको छ (शब्दार्थयोरस्थिरा यी धर्मा: शोभातिशयिन:। रसादीनुपकुर्वंतो%लंकारास्ते%ङगदादिवत्।--सा.द्र.)। यसै प्रकार यद्यपि अग्निपुराणकारले "वाग्वैधग्ध्यप्रधाने%पि रसएवात्रजीवितम्" कहकर काव्यमा रसको प्रधानता स्वीकारको छ, तथापि अलङ्कारहरूलाई नितान्त अनावश्यक न मानेर तिनलाई शोभातिशायी कारण मान लिया छ (अर्थालंकाररहिता विधवेव सरस्वती)।

[[ध्वन्यालोक]]मा "अनन्ता हि वाग्विकल्पा:" कहकर अलङ्कारहरूको अगणेयतातर्फ संकेत गरिएको हो। [[दंडी]]ले "्दै चाद्यापि विकल्प्यंते" कहकर यिनको नित्य संख्यवृद्धिको नैं निर्देश गरेकोछ। तथापि विचारकहरूले अलङ्कारहरूलाई '''शब्दालंकार, अर्थालंकार, रसालंकार, भावालंकार, मिश्रालंकार, उभयालंकार तथा संसृष्टि र संकर''' नामक भेदहरूमा बाँटा हो। यिनमा प्रमुख शब्द तथा अर्थका आश्रित अलङ्कार छन्। यो विभाग अन्वयव्यतिरेकका आधारमा गरिन्छ। जब कुनै शब्दका पर्यायवाचीको प्रयोग गर्नको लागि पंक्तिमा ध्वनिको त्यही चारुत्व न रहोस् तब मूल शब्दका प्रयोगमा शब्दालंकार हुन्छ र जब शब्दका पर्यायवाचीका प्रयोगदेखि पनि अर्थको चारुतामा अंतर न आता छ भनेंब अर्थालंकार हुन्छ। सादृश्य आदि अलङ्कारहरूका मूलमा पाएर पहिला पहिला [[उद्भट]]ले विषयानुसार, कुल ४४ अलङ्कारहरूलाई छ वर्गहरूमा विभाजित गरेको थियो, परन्तु यीबाट अलङ्कारहरूका विकासको भिन्न अवस्थाहरूमा प्रकाश पड़नेपडने अपेक्षा भिन्न प्रवृत्तिहरूको नैं ठेगाना चल्दछ। वैज्ञानिक वर्गीकरणको दृष्टिदेखि त [[रुद्रट]]ले नैं पहिलो पल्ट सफलता प्राप्तको हो। उनले वास्तव, औपम्य, अतिशय र श्लेषलाई आधार मानेर तिनको चार वर्ग गरे छन्। वस्तुका स्वरूपको वर्णन वास्तव हो। यसका अंतर्गत २३ अलङ्कार आउँछन्। कुनै वस्तुका स्वरूपको कुनै अप्रस्तुतदेखि तुलना गरेर स्पष्टतापूर्वक त्यसलाई उपस्थित गर्नमा औपम्यमूलक २१ अलङ्कार मानिन्छन्। अर्थ तथा धर्मका नियमहरूका विपर्ययमा अतिशयमूलक १२ अलङ्कार र अनेक अर्थोंभएका पदहरूदेखि एक नैं अर्थको बोध गराने श्लेषमूलक १० अलङ्कार हुन्छन्।

५. '''गूढ़ार्थप्रतीतिमूलकगूढार्थप्रतीतिमूलक''' - सूक्ष्म, पिहित, गूढ़ोक्तिगूढोक्ति आदि।

अतिशयोक्ति = अतिशय + उक्ति = बढा-चढाएर कहना। जब कुनै कुरालाई बढ़ाबढा चढ़ाचढा गर्न बताए जाये, तब

बिनु वाणी वक्ता बड़बड जोगी।