|
वर्तमान संसद जस्तै नै प्राचीन समयमा परिषदहरूको निर्माण भएको थियो। जो वर्तमान संसदीय प्रणाली देखि मिलता-जुलता थियो। गणतन्त्र या संघको नीतिहरूको संचालन यही परिषदों द्वारा हुन्थ्यो। यसको सदस्यहरूको संख्या विशाल थियो। उन समयको सबै भन्दा प्रसिद्ध गणतन्त्र लिच्छविको केन्द्रिय परिषदमा 7707७७०७ सदस्य थिए। वहीं यौधेयको केन्द्रीय परिषदको 5000५००० सदस्य थिए। वर्तमान संसदीय सत्र जस्तै नै परिषदोंको अधिवेशन नियमित रूपले हुन्थे।
(1१) '''गूढक (गुप्त रूप से)''' – अर्थात आफ्नो मत कुनै पत्रमा लेखएर जसमा वोट दिन वाला व्यक्तिको नाम हैन आता थियो।
(2२) '''विवृतक (प्रकट रूप से)''' – यस प्रक्रियामा व्यक्ति सम्बन्धित विषयको प्रति आफ्नो विचार सबैको अगाडी प्रकट करता थियो। अर्थात खुला साधारण घोषणा।
(3३) '''संकर्णजल्पक (शलाकाग्राहकको कानमा चुपके देखि भन्न)''' - सदस्य यिनी तिनै मध्ये कुनै पनि एक प्रक्रिया अपनानको लागि स्वतन्त्र थिए। शलाकाग्राहक पूरी मुस्तैदी एवं ईमानदारी देखि यिनी वोटहरूको हिसाब करता थियो।
(1१) औद्योगिक तथा शिल्प सम्बन्धी विभाग
(2२) विदेश विभाग
(3३) जनगणना
(4४) क्रय विक्रयको नियमहरूको निर्धारण
मंत्रिमंडलको उल्लेख हामिलाई ‘अर्थशास्त्र’ ‘मनुस्मृति’, ‘शुक्रनीति’, ‘महाभारत’, इत्यादिमा प्राप्त हुन्छ। यजुर्वेद र ब्राह्मण ग्रन्थहरूमा यिनलाई ‘रत्नि’ भन्यो गया। महाभारतको अनुसार मंत्रिमंडलमा 6६ सदस्य हुन्थे। मनुको अनुसार सदस्य संख्या 7७-8८ हुन्थ्यो। शुक्रले यसको लागि 10को१०को संख्या निर्धारित गरेको थियो।
(1१) पुरोहित- यो राजाको गुरु मानयो जान्थ्यो। राजनीति र धर्म दुवैमा निपुण व्यक्तिको नै यो पद दिए जान्थ्यो।
(2२) उपराज (राजप्रतिनिधि)- यसको कार्य राजाको अनुपस्थितिमा शासन व्यवस्थाको संचालन गर्न थियो।
(3३) प्रधान- प्रधान अथवा प्रधानमन्त्री, मंत्रिमंडलको सबै भन्दा महत्वपूर्ण सदस्य थियो। त्यो सबै विभागहरूको देखभाल करता थियो।
(4४) सचिव- वर्तमानको रक्षा मंत्री जस्तै नै यसको काम राज्यको सुरक्षा व्यवस्था सम्बन्धी कार्यहरू लाई देखना थियो।
(5५) सुमन्त्र- राज्यको आय-व्ययको हिसाब राखन यसको कार्य थियो। चाणक्यले यसलाई समर्हत्ता भन्यो।
(6६) अमात्य- अमात्यको कार्य संपूर्ण राज्यको प्राकृतिक संसाधनहरूको नियमन गर्न थियो।
(7७) दूत- वर्तमान समयको इंटेलीजेंसी जस्तै दूतको कार्य गुप्तचर विभागको संगठित गर्न थियो। यो राज्यको अत्यंत महत्वपूर्ण एवं संवेदनशील विभाग मानयो जान्थ्यो।
'''शाक्य'''- शाक्य गणतन्त्र वर्तमान बस्ती र गोरखपुर जिल्ला (उत्तर प्रदेश)को क्षेत्रमा स्थित थियो। यस गणतन्त्रको राजधानी बाणगंङ्गा थियो। यो सात पर्खालबाट घेरिएको भयो सुन्दर र सुरक्षित नगर थियो। यस संघमा अस्सी हजार कुल र पांच लाख जन थिए। यिनको राजसभा, शाक्य परिषदको 500५०० सदस्य थिए। यो सभा प्रशासन र न्याय दुवै कार्य गर्दथ्यो। सभाभवनको सन्यागार भन्थे। यहां विशेषज्ञ एवं विशिष्ट जन विचार-विमर्श गरेर कुनै निर्णय दिथे। शाक्य परिषदको अध्यक्ष राजा कहलाता थियो। भगवान बुद्धको पिता शुद्धोदन शाक्य क्षत्रिय राजा थिए। कौसलको राजा प्रसेनजितको छोरा विडक्घभले यस गणतन्त्रमा आक्रमण गरेर यसलाई नष्ट गर्यो थियो।
'''लिच्छवि'''- लिच्छवि गणतन्त्र गंगाको उत्तरमा (वर्तमान उत्तरी बिहार क्षेत्र) स्थित थियो। यसको राजधानीको नाम वैशाली थियो। बिहारको मुजफ्फरपुर जिल्लाको बसाढ ग्राममा यसको अवशेष प्राप्त हुन्छन्। लिच्छवि क्षत्रिय वर्णको थिए। वर्द्धमान महावीरको जन्म त्यहि गणतन्त्रमा भएको थियो। यस गणतन्त्रको वर्णन जैन एवं बौद्ध ग्रन्थहरूमा प्रमुख रूपले भेटिन्छ। वैशालीको राज्य परिषदमा 7707७७०७ सदस्य हुन्थे। त्यहि देखि यसको विशालताको अनुमान लगाया जान सक्छ। शासन कार्यको लागि दुइ समितिहरू होती थिए। पहिलो नौ सदस्यहरूको समिति वैदेशिक सम्बन्धहरूको देखभाल गर्दथ्यो। दोश्रो आठ सदस्यहरूको समिति प्रशासनको संचालन गर्दथ्यो। यसलाई इष्टकुल भन्यो जान्थ्यो। यस व्यवस्थामा तीन प्रकारको विशेषज्ञ हुन्थे- विनिश्चय महामात्र, व्यावहारिक, र सूत्राधार।
| 