विकिपिडिया

"भाषाविज्ञान" का संशोधनहरू बिचको अन्तर

अन्तरक्रियात्मक रूपमा इतिहास हेर्नुहोस्
← अघिल्लो भिन्नतापछिल्लो भिन्नता →
Content deleted Content added
दृश्यात्मकविकिपाठ
सा वेवसाइट blogspot.com को लिङ्क हटाउँदै
सा नेपाली सङ्ख्या कायम गर्दै
पङ्क्ति ७६:
विज्ञानको अन्य शाखाहरुका समान भाषाविज्ञानका पनि प्रयोगात्मक पक्ष छन्, जसको लागि प्रयोगको प्रणालिहरु र प्रयोगशालाको अपेक्षा हुन्छ। भिन्न-भिन्न यांत्रिक प्रयोगहरुका द्वारा उच्चारणात्मक [[स्वनविज्ञान]] (articulatory phonetics), भौतिक स्वनविज्ञान (acoustic phonetics) र श्रवणात्मक स्वनविज्ञान (auditory phonetics)को अध्ययन गरिन्छ। यसलाई प्रायोगिक स्वनविज्ञान, यांत्रिक स्वनविज्ञान वा प्रयोगशाला स्वनविज्ञान पनि भन्दछन्। यसमा [[दर्पण]] जस्तै सामान्य उपकरणबाट लिएर जटिलतम वैद्युत उपकरणहरुको प्रयोग हुँदैछ। परिणामस्वरूप भाषाविज्ञानका क्षेत्रमा गणितज्ञहरु, भौतिकशास्त्रिहरु र इंजीनियारहरुको पूर्ण सहयोग अपेक्षित भयो हो। कृत्रिम तालु र कृत्रिम तालु प्रोजेक्टरको सहायताबाट व्यक्तिविशेषका द्वारा उच्चारित स्वनहरुका उच्चारण स्थानको परीक्षा गरिन्छ। कायमोग्राफ स्वानहरुको घोषणत्व र प्राणत्व निर्धारण गर्न अनुनासिकता र कालमात्रा जाननका लागि उपयोगी हो। लैरिंगो स्कोपबाट स्वरयंत्र (काकल)को स्थितिको अध्ययन गरिन्छ। एण्डोस्कोप लैरिंगोस्कोपको नैं सुधरा रूप हो। असिमानिस्राफको तरंगहरु स्वनहरुका भौतिक स्वरूपलाई पर्देमा वा फिल्ममा अत्यंत स्पष्टताबाट अङ्कित गर दिन्छ। यही काम स्पेक्टोग्राफ वा सोनोग्राफद्वारा अधिक सफलताबाट गरिन्छ। स्पेक्टोग्राफ जो चित्र प्रस्तुत गर्दछ तिनलाई पैटर्न प्लेबैकद्वारा फिरबाट सुना जा सक्दछ। स्पीचस्ट्रेचरको सहायताबाट रिकार्डको भएको सामग्रीलाई धीमी गतिबाट सुना जा सक्दछ। यिनको अतिरिक्त र पनि छोटे ठूला यंत्र छन्, जिनसे भाषावैज्ञानिक अध्ययनमा पर्याप्त सहायता ली जाँदै हो।
 
फ्रांसीसी भाषावैज्ञानिकहरुमा रूइयोले स्वनविज्ञानका प्रयोगहरुका विषयमा (Principes phonetique experiment, Paris, 1924१९२४) ग्रन्थ लिखा थियो। लंदनमा प्रो0प्रो० फर्थले विशेष तालुयंत्रको विकास गरे। स्वरहरुका मापनका लागि जस्तै स्वरत्रिकोण वा चतुष्कोणको रेखाहरु निर्धारित गरिएको छन्, त्यस्तो नैं इन्होंने व्यंजनहरुका मापनका लागि आधार रेखाहरुको निरूपण गरे, जसको द्वारा उच्चारण स्थानहरुको ठीक ठीक वर्णन गर्न सकिन्छ। डेनियल जांस र इडा वार्डले पनि अङ्ग्रेजी स्वनविज्ञानमा महत्वपूर्ण कार्य गरेकोछ। फ्रांसीसी, जर्मन र रूसी भाषाहरुका स्वनविज्ञानमा काम गर्न वालहरुमा क्रमश: आर्मस्ट्राँग, बिथेल र बोयानस मुख्य छन्। सैद्धांतिक र प्रायोगिक स्वनविज्ञानमा समान रूपबाट काम गर्नभएका व्यक्तिहरुमा निम्नलिखित मुख्य छन्: स्टेटसन (मोटर फोनेटिक्स 1928१९२८), नेगस (द मैकेनिज्म अव दि लेरिंग्स,1919१९१९) पोटर, ग्रीन र कप (विजिबुल स्पीच), मार्टिन जूस (अकूस्टिक फोनेटिक्स, 1948१९४८), हेफनर (जनरल फोनेटिक्स 1948१९४८), मौल (फण्डामाटल्स अव फोनेटिक्स, 1963१९६३) आदि।
 
यता एक नया यांत्रिक प्रयास आरंभ हुने/भयो छ जसको सम्बन्ध शब्दावली, अर्थतत्व तथा व्याकरणिक रूपहरुबाट हो। यांत्रिक अनुवादका लागि वैंद्युत कम्प्यूटरहरुको उपयोग वैज्ञानिक युगको एक विशेष देन हो। यो अनुप्रयुक्त भाषाविज्ञानको अत्यंत रोचक र उपादेय विषय हो।
पङ्क्ति ८५:
कुनै एक उल्लिखित क्षेत्रमा पाई जाने भाषा सम्बन्धी विशेषताहरुको व्यवस्थित अध्ययन भाषा भूगोल वा बोली भूगोल (dialect geography)का अन्तर्गत आउँछ। यी विशेषताहरु उच्चारणगत, शब्दगत वा व्याकरणगत हो सक्दछन्। सामग्री एकत्र गर्नका लागि भाषाविज्ञानी आवश्यकतानुसार सूचक (Informant) चुन्दछ र टेपरिकार्डरमा वा विशिष्ट स्वनात्मक लिपि (Phonetic Script)मा नोटबुकमा सामग्री एकत्र गर्दछ। यस सामग्रीका संकलन र संपादनका पछि उ तिनलाई अलग अलग मानचित्रहरुमा अङ्कित गर्दछ। यस प्रकार तुलनात्मक आधारमा उ समभाषांश रेखाहरु (Isoglosses) द्वारा क्षेत्रीय अन्तर स्पष्ट गर भाषागत वा बोलीगत भौगोलिक सीमाहरु स्पष्ट गर दिन्छ। यस प्रकार बोलिहरुको निर्धारण हुनमा प्रत्येकको वर्णनात्मक एवं तुलनात्मक सर्वेक्षण गरिन्छ। तिनको व्याकरण तथा कोश बनाइन्छन्। बोलिहरुका यसै सर्वांगीण वर्णनात्मक तुलनात्मक वा ऐतिहासिक अध्ययनलाई भाषिका (बोली) विज्ञान (Dialectology) भन्दछन्।
 
भाषा भूगोलको अध्ययन 19१९ ौं शताब्दीमा शुरू हुने/भयो। यस क्षेत्रमा प्रथम उल्लेखनीय नाम श्लेमरको छ, जसले बवेरियन बोलीको अध्ययन प्रस्तुत गरे। 19ौं१९ौं शताब्दीका अंतमा पश्चिमी यूरोपमा भाषा भूगोलको कार्य व्यापक रूपबाट हुने/भयो। यस क्षेत्रमा उल्लेखनीय छन् जर्मनीको (Sprachatlas des deutschen Reichs) र फ्रांसको (Atlas lingustique de la France)| जर्मनीमा जार्ज बैंकर आका हरौर रीडको कार्य तथा फ्रांसमा गिलेरी र एडमंटको कार्य महत्वपूर्ण हो। लगभग यसै समय "इंग्लिश डायलेक्ट सोसायटी"ले पनि कार्य शुरू गरे जसका प्रणेता स्वीट थिए। सन् 1889बाट१८८९बाट अमेरिकामा बोली कोश वा भाषा एटलसका लागि सामग्री एकत्र गर्नका लागि अमेरिकन डायलेक्ट सोसायटीको स्थापना हूई। व्यवस्थित कार्य मिशिगन विश्वविद्यालयका प्रोफेसर डा0डा० हंस कुरेथका नेतृत्वमा सन 1928मा१९२८मा शुरू हुने/भयो। अमेरिकाका ब्राउन विश्वविद्यालय र अमेरिकन कौंसिल अव लर्नेड सोसायटीजले तिनको "लिंग्विस्टिक एटलस अव न्यू इङ्गल्याण्ड"लाई छह जिलहरुमा प्रकाशित गरेकोछ (1936१९३६-43४३)। उनैका निदेशनमा एटलस अव दि यूनाइटेड स्टेट्स ऐंड कैनाडा जैसा बृहत् कार्य संपन्न हुने/भयो।
 
== नृजातीय भाषाविज्ञान (''Anthropological Linguistics'') ==
जबबाट मानव वैज्ञानिक अध्ययनमा भाषाविज्ञान र भाषा वैज्ञानिक विश्लेषणमा मानवविज्ञानको सहायता ली जाने लगी छ, मानवविज्ञानश्रित भाषाविज्ञानलाई एक विशिष्ट कोटिको अध्ययन मान्यो जाने लगा हो। यसमा यस्तो भाषाहरुको अध्ययन गरिन्छ जिनका आफ्नो कुनै लिखित रूप न हो र न उनपर पहिला विद्वानहरुले कार्य नैं गरेकोछ। अर्थात् ज्ञात संस्कृतिबाट अछूत आदिम जातिहरुको भाषाहरुको वर्णनात्मक, ऐतिहासिक र तुलनात्मक अध्ययन यस कोटिका अंतर्गत आउँछ। यसको एक रूप मानवजाति भाषा विज्ञान (Ethno-linguistics) कहल्याउँछ। अलबर्ट गलेशन (Albert Gallation 1761१७६१-1840१८४०)ले भाषा आधारमा अमरीकी वर्गहरुको विभाजन गरे। जे0जे० ड़ब्ल्यू पावेल (1843१८४३-1902१९०२) र डी0डी० जी0जी० ब्रिंटन (1837१८३७-1890१८९०)ले अमरीकी इंडियनहरुको भाषाको अध्ययन गरे। हबोल्ट (1767१७६७-1835१८३५)का अध्ययनका पछि 19ौं१९ौं शताब्दीका मध्यमा मानव जाति-विज्ञान र भाषाविज्ञानमा घनिष्ठ सम्बन्ध स्थापित हुने/भयो र तदनंतर यस क्षेत्रमा अधिकाधिक कार्य हुने लगा। सर्वाधिक महत्वपूर्ण कार्य सपीरको छ जो (Time perspective in Aborigina American Culture) (1916१९१६)का नामले सामने आया। वूर्फ (Whorf) होपीले बोलीमा कार्य गरेकोछ। ब्लूमफील्डले केन्द्रीय एल्गोंकियन, सी0सी० मीनफले बांटू र ओ0ओ० डैम्पोल्फ (O Dempwlaff)ले मलाया पोलेनीशियन क्षेत्रहरुमा महत्वपूर्ण कार्य गरे। ली (Lee)को विंटोमा र छरी (Harry Hoijer)को नाहोवो (Nahovo)मा गरिएको कार्य भाषा र संस्कृतिका पारस्परिक सम्बन्धमा पर्याप्त प्रकाश डाल्दछ। यस प्रकार अमेरिकी स्कूलका भाषावैज्ञानिकहरुले यस क्षेत्रमा ठूलो कार्य गरेकोछ। अमेरिकाबाट नैं (Anthropological Linguistics) नामक पत्रिका निकल्दछ जसमा यस क्षेत्रमा हुनेवाला अनुसंधानकार्य प्रकाशित होता रह्दछ।
 
== अनुप्रयुक्त भाषाविज्ञान (Applied Linguistics) ==
पङ्क्ति ११०:
* [http://tdil.mit.gov.in/hindi_site/ach-corpora.htm भारतीय भाषाहरुका संसाधनका स्रोत]
* [http://tdil.mit.gov.in/hindi_site/ach-nlptools.htm भारतीय भाषाहरुका संसाधन उपकरण]
* [http://profile.iiita.ac.in/IIT2006065/7th sem project/project/hin_corp_unicode/hin_corp_unicode/910_utf९१०_utf.txt भाषाविज्ञानका अध्ययनको पद्धतीहरु अथवा प्रकार]
* [http://nkchoudhary.com/index.php/creative-writing/found-in-translation/7-2009-11-23-19-13-59 बोधात्मक भाषाविज्ञान] (गिलेस फकनर)
* [http://books.google.co.in/books?id=-1m_gcujz9kC&printsec=frontcover#v=onepage&q&f=false Glossary Of Hindi Urdu & English Linguistic Terminology 2२ Vol ] (Google Books By Umberto Nardella)
* An Academic [http://www.lingforum.com/forum Linguistics] Forum
* [http://www.glottopedia.org Glottopedia], MediaWiki-based encyclopedia of linguistics, under construction
"https://ne.wikipedia.org/wiki/भाषाविज्ञान" बाट अनुप्रेषित