"महात्मा गान्धी" का संशोधनहरू बिचको अन्तर
Content deleted Content added
कुनै सम्पादन सारांश छैन |
कुनै सम्पादन सारांश छैन |
||
पङ्क्ति २३:
|footnotes =
}}
मोहनदास करमचन्द गान्धी ('''महात्मा गान्धी''') (२ अक्टोबर १८६९ - ३० जनवरी १९४८) [[भारत]] तथा [[भारतीय स्वतन्त्रता संग्राम|भारतीय स्वतन्त्रता आन्दोलन]]का एक प्रमुख
[[संस्कृत भाषा]]मा [[महात्मा]] अथवा महान आत्मा एक सम्मान सूचक शब्द हो । उनलाई सबैभन्दा पहिले [[रवीन्द्रनाथ टेगोर|रविन्द्रनाथ टेगोर]]ले महात्मा नामले सम्वोधित गरेका हुन् । महात्मा गान्धीलाई भारतमा ''बापू'' नामले पनि चिनिन्छ [[गुजराती भाषा]]मा (બાપુ) ''बापू'' को अर्थ ''पिता'' हुन्छ । उनलाई सरकारी रूपमा भारतको '''[[राष्ट्रपिता]]'''को सम्मान दिइएको छ र २ अक्टोबरको दिन अथवा उनको जन्म दिनमा भारतमा विदा दिइन्छ । यो दिन '[[गान्धी जयन्ती]]'को रूपमा मनाइन्छ र संसारभरी यस दिनलाई [[अन्तर्राष्ट्रिय अहिंसा दिवस]]को रूपमा मनाइन्छ । सबैभन्दा पहिले गान्धीले रोजगार अहिंसक सविनय अवज्ञा प्रवासी वकीलको रूपमा [[दक्षिण अफ्रिका]]मा भारतीय समुदायको मानिसहरूको नागरिक अधिकारहरूको लागि सङ्घर्षमा प्रयोग गरे । सन् १९१५ मा उनको फिर्ती पछाडी उनले भारतमा किसानहरू, कृषि मजदुरहरू र शहरी श्रमिकहरूलाई अत्याधिक भूमि कर र भेदभावको विरूद्ध आवाज उठाउनको लागि एकजुट गरे । सन् १९२१ मा [[भारतीय राष्ट्रिय काँग्रेस|भारतीय राष्ट्रिय काङ्ग्रेस]]को बागडोर सम्हाले पछाडी गान्धीजीले देशभरमा गरीबीबाट राहत दिलाउने, महिलाहरूको अधिकारहरूको विस्तार, धार्मिक तथा जातीय एकताको निर्माण, आत्म-निर्भरताको लागि छूवाछूतको अन्त्य आदिको लागि धेरै आन्दोलन चलाए । तर यी सबैभन्दा विदेशी राजबाट मुक्ति दिलाउने [[स्वतन्त्रता|स्वराज]] प्राप्ति उनको प्रमुख लक्ष्य थियो । गान्धीजीले ब्रिटिश सरकारद्वारा भारतीयहरू माथि लगाइएको नून करको विरोधमा सन् १९३० मा [[नून सत्याग्रह|दांडी मार्च]] र यस पछाडी सन् १९४२ मा ब्रिटिश [[भारत छोड आन्दोलन]] सुरुवात गरेर भारतीयहरूको नेतृत्व गरी लोकप्रियता प्राप्त गरे । उनले दक्षिण अफ्रिका र भारतमा विभिन्न समयमा कयौं वर्षसम्म जेलमा बस्नुपर्यो । गान्धीजीले सबै परिस्थितिहरूमा [[अहिंसा]] र [[सत्य]]को पालन गरे र सबैलाई यसको पालन गर्नको लागि उत्साहित पनि गरे । उनले [[साबरमती आश्रम]] आत्म-निर्भरता आवासीय समुदायमा आफ्नो जीवन व्यतित गरे र परम्परागत भारतीय ''[[धोती]]'' र सूतबाट बनेको गम्छा लगाए जसलाई स्वयंले ''[[चर्खा]]''मा सूत काटेर हातैले बनाएका थिए । उनले सादा [[शाकाहारी]] भोजन खाए र आत्मशुद्धि तथा समाजिक प्रतिकार दुबैको लागि लामो-लामो उपवास पनि गरे ।
पङ्क्ति ५०:
== असहयोग आन्दोलन ==
गान्धीजीले असहयोग, अहिंसा तथा शान्तिपूर्ण प्रतिकारलाई अङ्ग्रेज बिरूद्ध [[ब्रिटिश राज|शस्त्र]]को रूपमा उपयोग गरे । [[पञ्जाब (भारत)|पञ्जाब]]मा अङ्ग्रेजी फौजद्वारा भारतीयहरू माथि [[जलियांवाला बाग नरसंहार]] जसलाई अमृतसर नरसंहारको नामले पनि जानिन्छले देशलाई ठूलो आघात पुर्यायो जसबाट जनतामा क्रोध र हिंसाको ज्वाला दन्कियो । गान्धीजीले [[ब्रिटिश राज]] तथा भारतीयहरूद्वारा प्रतिकारात्मक रवैया दुबै अपनाए । उनले ब्रिटिश नागरिकहरू तथा दंगाको शिकार भएका मानिसहरू प्रति संवेदना व्यक्त गरे तथा पार्टीको प्रारम्भिक विरोध पछि दंगाको भंर्त्सना गरे । गान्धीजीको भावनात्मक भाषण पछाडी आफ्नो सिद्धान्तको वकालत गरे कि सबै हिंसा र खराबीलाई न्यायोचित ठहराउन सकिँदैन । <ref>आरगान्धी, ''पटेल : एक जीवन'', पी.८२ .</ref> तर यस्तो नरसंहार र त्यस पछि भएको हिंसाबाट गान्धीजीले आफ्नो मन सम्पूर्ण सरकार र भारतीय सरकारको कब्जामा भएका संस्थाहरू माथि सम्पूर्ण नियन्त्रण लिनमा केन्द्रीत थिए जो चाँडै नै ''[[स्वतन्त्रता|स्वराज]]'' अथवा सम्पूर्ण व्यक्तिगत, आध्यामत्मिक तथा
[[चित्र:Gandhi home.jpg|thumb|right|[[साबरमती आश्रम]] गुजरातमा गान्धीको घर]]
पङ्क्ति ६१:
== स्वराज र नुन सत्याग्रह (दान्डी मार्च ) ==
[[चित्र:Salt March.jpg|thumb|सन् १९३० अप्रिल ५ को अन्त्यमा [[नून सत्याग्रह|दांडी मार्च]]मा गान्धीजी]]
गान्धीजी सक्रिय राजनीतिबाट टाढा नै रहे र सन् १९२० को अधिकांश अवधि सम्म उनी स्वराज पार्टी र इन्डियन नेशनल काङ्ग्रेसको बीचको खाल्डो भर्नमा लागिरहे र यसको अतिरिक्त उनी अस्पृश्यता, रक्सी, अज्ञानता र गरीबीको बिरूद्ध आन्दोलन पनि जारी राखे । उनले पहिले सन् १९२८ मा फर्केको एक वर्ष पहिले अङ्ग्रेजी सरकारले सर जोन साइमनको नेतृत्वमा एउटा नयाँ संवैधानिक सुधार आयोग बनाए जसमा एकजना सदश्य पनि भारतीय थिएनन् । यसको परिणामस्वरूप भारतीय
[[:en:E. F. L. Wood, 1st Earl of Halifax|लर्ड एडवर्ड इरविन]] द्वारा प्रतिनीधित्व भएको सरकारले गान्धीजीसँग विचार विमर्श गर्ने निर्णय लियो । यो [[गान्धी-इरविन सम्झौता|इरविन गान्धीको सन्धि]] सन् १९३१ मार्चमा हस्ताक्षर गरिएको थियो । सविन्य अवज्ञा आन्दोलन बन्द गर्नको लागि ब्रिटिश सरकारले सबै
तसर्थ गान्धीजी प्रचारद्वारा कुनै यस्तो लक्ष्य सिद्ध गर्न चाहदैनथे जसले राज्यलाई <ref>आरगान्धी, ''पटेल : एक जीवन'', पी.२४६ .</ref> अस्थायी रूपमा
गान्धीजी नेहरू प्रेजीडेन्सी र काङ्ग्रेसको लाहौर अधिवेशनसँगै सन् १९३६ मा भारत फर्किए । गान्धीको पूर्ण इच्छा थियो कि उनी स्वतन्त्रता प्राप्त गर्नमा नै आफ्नो सम्पूर्ण ध्यान केन्द्रीत गरून् । न कि भारतको भविष्यको बारेमा भएका अड्कलहरूको बारेमा गरिएका प्रचारहरूलाइ सम्झेर आफ्नो समय व्यर्थ गरुन । त्यसले काङ्ग्रेसलाई समाजवादको आफ्नो उद्देश्यको रूपमा अपनाउनबाट रोकेन । सन् १९३८ मा राष्ट्रपति पदको लागि चुनिएका सुभाष बोससँग गान्धीजीको मतभेद थियो । बोससँगको मतभेदमा गान्धीको मुख्य विन्दू बोसको लोकतन्त्रमा प्रतिवद्धताको कमी तथा अहिंसामा विश्वासको कमी थियो । बोसले गान्धीजीको आलोचना गरेता पनि दोस्रो पटक जीत प्राप्त गर्न सफल भए तर उनले काङ्ग्रेसलाई त्यस समय परित्याग गरे जब सबै भारतीय नेताहरूले गान्धी <ref>आरगान्धी, ''पटेल : एक जीवन'', पीपी .२७७ - ८१ .</ref> जी द्वारा लागू गरिएका सबै सिद्धान्तहरूको परित्याग गरे ।
पङ्क्ति ७१:
सन् १९३९ मा जब [[दोस्रो विश्वयुद्ध]] आरम्भ भयो त्यस बेला [[:en:Nazi Germany|नाजी जर्मनी]]ले [[पोल्याण्ड]] माथि सुरूमा आक्रमण गरको थियो । गान्धीजीले अङ्ग्रेज प्रयासहरूको अहिंसात्मक नैतिक सहयोगको पक्ष लिए तर अर्का काङ्ग्रेसको नेताहरूलाई यस युद्धमा जनताको प्रतिनीधिहरूको परामर्श नलिई एकहोरो रूपमा निर्णय गरेकाले यस निर्णयको विरोध गरे । काङ्ग्रेसको सबै चयनित सदश्यहरूले सामूहिक रूपमा <ref>आरगान्धी, ''पटेल : एक जीवन'', पीपी .२८३ - ८६ .</ref> आफ्नो पदबाट राजिनामा दिए । लामो चर्चा पछाडी गान्धीले घोषणा गरे कि जब स्वयं भारतको स्वतन्त्रताबाट अस्विकार गरिएको हुनाले आफ्नो लोकतान्त्रिक स्वतन्त्रताको लागि बाहिरबाट लड्न भारत कुनै पनि युद्धको लागि तयार हुने छैन । जब युद्ध बढ्दै गयो गान्धीजीले स्वतन्त्रताको लागि आफ्नो माग अङ्ग्रेजलाई '''[[भारत छोड आन्दोलन]]''' नामक एउटा विधेयक ल्याएर यसलाई तीव्र बनाए । यो गान्धी तथा काङ्ग्रेस पार्टीको सर्वाधिक स्पष्ट विद्रोह थियो जुन भारतीय सीमा <ref>आरगान्धी, ''पटेल : एक जीवन'', पी.३०९ .</ref>बाट अङ्ग्रेजलाई लखेट्न लक्षित थियो ।
गान्धीजी पछि दोस्रो नम्बरमा बसेका जवाहरलाल नेहरूको पार्टीका केही सदश्यहरू तथा केही अन्य
[[चित्र:gandhi-handwrite.jpg|right|thumb|गान्धीको हस्तलिपि साबरमती आश्रममा]]
गान्धीजी र काङ्ग्रेस कार्यकारणी समितिको सबै सदश्यहरूलाई अङ्ग्रेजद्वारा [[मुम्बई]]मा सन् १९४२ अगस्त ९ मा गिरफ्तार गरियो । गान्धीजीलाई [[पुणे]]को आगा खान प्यालेसमा दुई वर्ष सम्म बन्दी बनाएर राखियो । यही समय गान्धीजीको निजी जीवनमा दुई गहीरो आघात पुग्यो । उनको ५० वर्ष पुरानो सचिव [[महादेव देसाई]] ६ दिन पछि नै हृदयाघातबाट परलोक भए । गान्धीजी १८ महिना जेलमा बसेपछि सन् १९४४ फेब्रुअरी २२ मा उनकी स्वास्नी [[कस्तूरबा गान्धी]]को पनि देहान्त भयो । यसको ६ हप्ता पछि गान्धीजीलाई पनि महामारी मलेरियाको शिकार हुनु पर्यो । उनको खराब स्वास्थ्य र जरूरी उपचारको कारण सन् १९४४ मे ६ मा युद्धको समाप्ति भन्दा पहिले नै उनलाई जेलबाट रिहा गरियो । ब्रिटिस अधिकारी उनको जेलमा देहान्त हुन दिन चाहँदैनथे जसबाट देशमा क्रोध बढोस् । यद्यपि [[भारत छोड आन्दोलन]]लाई आफ्नो उद्देश्यमा आशिंक सफलता नै प्राप्त भयो तर आन्दोलनको निरङ्कुश दमनले सन् १९४३ को अन्त्यसम्म भारतलाई सङ्गठित गर्यो । युद्धको अन्त्यमा ब्रिटिशले स्पष्ट सङ्केत दियो कि सत्ताको हस्तान्तरण चांडै भारतीयहरूको हातमा सुम्पिनेछ । समयको माँगको आधारमा गान्धीजीले आन्दोलन बन्द गरे जसमा काङ्ग्रेसी नेताहरू सहित लगभग एक लाख
== स्वतन्त्रता र भारतको विभाजन ==
पङ्क्ति ८९:
को निकट समुद्र तटमा राखिएको थियो । [[तुषार गान्धी]] ([[:en:Tushar Gandhi|Tushar Gandhi]])ले १९५५ मा पत्रिकाहरू द्वारा गान्धीजीको खरानी बैंकमा राखिएको छ भन्ने समाचार प्रकाशित गरी हिरासतमा लिनका लागि अदालतको ढोका खटखटाएका थिए ।</ref> नामक स्थानमा लगेर जलमा विसर्जित गरे । सन् २००८ जनवरी ३० मा दुबईमा बस्ने एक व्यापारीद्वारा गान्धीजीको खरानी एक अन्य अस्थि-कलश [[मुम्बई|मुंबई]] संग्रहालय <ref name="Guardian-2008-ashes" /> मा पठाए पश्चात् उनलाई [[:en:Girgaum Chowpatty|गिरगाम चौपाटी]] नामक स्थानमा जलमा विसर्जित गरियो । एक अर्को अस्थि कलश आगा खान जुन [[पुणे]]<ref name="Guardian-2008-ashes" /> मा छ (जहाँबाट उनलाई सन् १९४२ मा कैद गरिएको थियो) र दोस्रो [[:en:Self-Realization Fellowship Lake Shrine|आत्मबोध फेलोशिप ताल मन्दिर]]मा [[लस एन्जलस]]<ref><!--Translate this template and uncomment
{{cite news | last =Ferrell | first =David | title =A Little Serenity in a City of Madness | newspaper = Los Angeles Times | pages =B 2 | date =2001-09-27}}
--></ref> मा राखिएको छ । यस परिवारलाई यो पवित्र खरानी
== लेखन ==
गान्धीजी एक सफल लेखक थिए । दशकौं सम्म उनले अनेक पत्रपत्रिकाहरूको सम्पादन गरेका थिए जसमा [[हरिजन पत्रिका|हरिजन]],[[इन्डियन ओपिनियन| इन्डियन ओपिनियन]] यङ्ग इण्डिया आदि सामेल छन् । जब उनी भारतमा फर्किए त्यस समय उनले नवजीवन नामक मासिक पत्रिका निकाले । पछि नवजीवनको प्रकाशन हिन्दीमा पनि भयो ।<ref>वि.एन द्वारा [http://www.lifepositive.com/Spirit/masters/mahatma-gandhi/journalist.asp अद्वितीय सञ्चारक] नारायणन जीवन सकारात्मकता सँग, अक्टोबर-डिसेम्बर २००२</ref> यसलाई छोडेर उनले लगभग प्रत्येक दिन व्यक्ति तथा समाचार पत्रहरूलाई पत्र लेखेका थिए ।
गान्धीले केही किताबहरू पनि लेखे आफ्नो आत्म कथासँग [[:en:The Story of My Experiments with Truth|द स्टोरी अफ माइ एक्सपेरिमेन्ट विथ ट्रुथ]] '''दक्षिण अफ्रिकामा सत्याग्रह''' र त्यहाँको सङ्घर्षको बारेमा [[:en:Hind Swaraj or Indian Home Rule|हिन्द स्वराज वा इन्डियन होम रुल]],
=== गान्धीका बारेमा पुस्तकहरू ===
पङ्क्ति १०१:
== अनुयायीहरू र प्रभाव ==
विश्वका महत्वपूर्ण नेता र
गान्धीको जीवन तथा उपदेशले कतिपय मानिसहरूलाई प्रेरित गर्दछन् । जो गान्धीलाई आफ्नो गुरु मान्दछ या जो गान्धीको विचारको प्रचार प्रसार गर्नमा आफ्नो जीवन समर्पित समेत गर्छन । यूरोपका [[रोआमा रोलां|रोमेन रोल्लांड]] पहिलो व्यक्ति थिए जसले सन् १९२४ मा आफ्नो किताब '''महात्मा गान्धी'''मा गान्धीजी माथि चर्चा गरेका थिए र ब्राजिलको बिद्रोहीवादी र नारीवादी [[:en:Maria Lacerda de Moura|मारिया लासर्दा दा माउरा]])ले आफ्नो कार्य शान्तिवादमा गान्धीको बारेमा लेखेकी छिन् । सन् १९३१ मा उल्लेखनीय भौतिक वैज्ञानिक [[अल्बर्ट आइन्स्टाइन]] गान्धीसँग पत्राचार गर्थे र पत्र पत्रिकाहरूमा उनलाई '''आउने पुस्ताको आदर्श''' भनेका थिए ।<ref>[http://www.gandhiserve.org/streams/einstein.html गान्धीको बारेमा आइन्स्टाइन]</ref>[[लान्जा डेल भास्तो]] महात्मा गान्धीसँग बस्ने अभिप्रायले सन् १९३६ मा भारत आए र पछि गान्धी दर्शन फैलाउनको लागि उनी यूरोप फिर्ता आए र सन् १९४८ मा उनले [[:en:Community of the Ark|कम्युनिटी अफ द आर्क]]को स्थापना गरे । (गान्धीको आश्रमबाट प्रभावित भएर) [[:en:Madeleine Slade|मेडेलिन स्लेड]] (मीराबेन) ब्रिटिश जल सेनापतिकी छोरी थिइन् उनले आफ्नो युवा जीवनको धेरैजसो समय गान्धीको भक्तको रूपमा भारतमा बिताइन् ।
पङ्क्ति १३१:
== आदर्श र आलोचनाहरू ==
गान्धीको कठोर [[अहिंसा]]को नतीजा शान्तिवाद हो, जुन
=== विभाजनको संकल्पना ===
पङ्क्ति १४०:
ज्याक होमर गान्धीको [[मुहम्मद अली जिन्ना|जिन्ना]]सँग पाकिस्तानको विषयलाई लिएर भएको एउटा लामो पत्राचारमा ध्यान दिँदै भन्दछन् - हुनत गान्धी वैयक्तिक रूपमा विभाजनको बिरूद्ध थिए, उनले सहमतिको सुझाव दिए जसको अनुसार काङ्ग्रेस र मुस्लिम लीग अस्थायी सरकारले निम्न सम्झौता गर्दागर्दै आफ्नो स्वतन्त्रता प्राप्त गरे जसको पछि विभाजनको प्रश्नको फैसला ती जिल्लाहरूको जनमतद्वारा हुनेछ जहाँ मुसलमानहरूको सङ्ख्या बढी छ ।<ref>ज्याक, होमर।''[http://books.google.com/books?id=XpWO-GoOhVEC&pg=PR13&lpg=PR11&dq=The+Gandhi+Reader:+A+Sourcebook+of+His+Life+and+Writings&sig=mu7B1to2ve7qqIYNmXQMd5jifsY गान्धीको पाठक]'',p 418</ref>.
भारतको विभाजनको विषयलाई लिएर यो दोहोरो स्थिति राख्नुलाई गान्धीले यसबाट हिन्दुहरू र मुसलमानहरू दुबै तर्फबाट आलोचनाको बाटो खोलि दिए । [[मुहम्मद अली जिन्ना]] तथा समकालीन पाकिस्तानीहरूले गान्धीको मुसलमान
गान्धीले सन् १९३० को अन्त्य-अन्त्यमा विभाजनको लिएर इजरायलको निर्माणको लागि प्यालेस्टाइननको विभाजन प्रति पनि आफ्नो अभिरुचि जनाएका थिए सन् १९३८ अक्टोबर २६ मा उनले हरिजन पत्रिकामा भनेका थिए ।:
पङ्क्ति १४७:
=== हिंसक प्रतिरोधको अस्वीकृति ===
जो मानिसहरू हिंसाको माध्यमले स्वतन्त्रता हासिल गर्न चाहन्थे गान्धी तिनको आलोचनाको कारण पनि धेर थोर
यस आलोचनाको लागि गान्धीले भने, एउटा यस्तो समय थियो जब मानिसहरू मलाई सुन्ने गर्थे कि अङ्ग्रेजहरूसँग बिना हतियार कसरी लड्न सकिन्छ किन भने त्यतिबेला हतियार थिएनन् । तर अहिले आएर मलाई ज्ञात हुन्छ कि मेरो अहिंसा कुनै कामको छैन किन भने यसबाट हिन्दू-मुसलमानहरूको भिडन्त रोक्न सकिन्न यसकारण आत्मरक्षाको लागि सशस्त्र हुन पर्दछ ।
पङ्क्ति १६४:
इतिहासका दुई प्रोफेसर सुरेन्द्र भाना र गुलाम वाहेद जो दक्षिण अफ्रिकाको इतिहासमा जानकारी राख्दछनले आफ्नो मूलग्रन्थ '''द मेकिङ अफ अ पोलिटिकल रिफोर्मर : गान्धी इन साऊथ अफ्रिका, १८९३ - १९१४''' मा यस विवादको जाँच गरेका छन् । (नयाँ दिल्ली:मनोहर,२००५) मा एउटा अध्याय एकको केन्द्रमा '''गान्धी, औपनिवेशिक स्थितिमा जन्मे अफ्रीकी र भारतीय''' जो कि श्वेत आधिपत्यमा अफ्रीकी र भारतीय समुदायहरूको सम्बन्धमा छ तथा ती नीतिहरूमा जुनको कारणबाट विभाजन भयो (र उनी तर्क दिन्छन् कि यी समुदाहरूको बीच सङ्घर्ष लाजिमी किसिमको हो) यस सम्बन्धको बारेमा उनी भन्दछन् '''युवा गान्धी सन् १८९० मा त्यस विभाजीय विचारबाट प्रभावित थिए जो कि त्यस समय प्रबल थियो । साथ साथै उनी यो पनि भन्दछन्, गान्धीको जेलको अनुभवले उनलाई ती मानिसहरूको स्थिति प्रति अरु संवेदनशील बनाइदिएको थियो जसले गान्धी अझ दृढ भएका थिए । उनी अफ्रीकीहरू प्रति आफ्नो अभिव्यक्तिमा पूर्वाग्रह लिएर एकदमै कम निर्णायक भए र वृहत स्तरमा समान कारणको बिन्दुहरू देख्न लागेका थिए । जोहान्सबर्ग जेलमा उनको नकारात्मक दृष्टिकोणमा निरङ्कुश अफ्रीकी कैदी थिए न कि साधारण अफ्रीकी त्यहाँ रहेका थिए ।
दक्षिण अफ्रिकाको पूर्व राष्ट्रपति [[नेल्सन मन्डेला|नेल्सन मण्डेला]] गान्धीका अनुयायी हुन् । सन् २००३ मा गान्धीका आलोचकहरूद्वारा प्रतिमाको अनावरण रोक्ने कोशिशको बावजूद उनले उनलाई [[जोहानेसवर्ग|जोहानेसबर्ग]]मा अनावृत गरे । भाना र वाहेदले अनावरण कार्यक्रमको छेउछेउ भएका घटनाहरू माथि '''द मेकिङ अफ अ पोलिटिकल रिफोर्मार: गान्धी इन साऊथ अफ्रिका, सन् १९१३-१९१४'''मा टिप्पणी गरेका थिए उनले यस किताबको अनुभाग '''दक्षिण अफ्रिकाको लागि गान्धीको विरासत'''मा लेखेका थिए '''गान्धीले दक्षिण अफ्रिकाको सक्रिय कार्यकर्ताहरूलाई आगामी पुस्ताहरूमा श्वेत अधिपत्य समाप्त गर्नको लागि प्रेरित गरे । यो विरासत उनलाई [[नेल्सन मन्डेला|नेल्सन मण्डेला]]सँग जोड्दछ । जुन काम गान्धीले शुरू गरेका थिए उनलाई मण्डेलाले पूरा गरे ।'''<ref>''द मेकिङ अफ अ पोलिटिकल रिफोर्मार : गान्धी यी साऊथ अफ्रिका, १८९३ - १९१४.'' सुरेन्द्र भाना र गुलाम वाहेद, पृ १४९.</ref> उनी भन्छन् ती विवादको हवाला दिँदै जसले गान्धीको प्रतिमाको अनावरणको क्रममा उठेका थिए ।<ref>''द मेकिङ अफ अ पोलिटिकल रिफोर्मार : गान्धी यी साऊथ अफ्रिका, १८९३-१९१४.'' सुरेन्द्र भाना र गुलाम वाहेद, २००५: पीपी. १५०-१.</ref> गान्धी प्रति यी दुई दृष्टिकोणको प्रतिक्रिया स्वरूप भाना र वाहेद तर्क दिन्छन् : उनी मानिसहरूलाई दक्षिण अफ्रिकामा रङ्गभेद पश्चात आफ्नो
=== राज्य विरोधी ===
गान्धी त्यस राज विरोधीको रूपमा थिए जहाँ उनको दृष्टिकोणले त्यस भारतको हो जुन कुनै सरकारको अधीन नहोस् ।<ref>जेसुदासन, ईग्नेसिअस स्वतन्त्रताको लागि गान्धीको धर्मग्रन्थ गुजरात साहित्य प्रकाशन: आनन्द इण्डिया, १९८७, पीपी २३६-२३७</ref> उनको विचार थियो कि एउटा देशमा इमान्दार स्वशासनको अर्थ हुन्छ कि प्रत्येक व्यक्ति आफैं माथि शासन गरोस् तथा कुनै यस्तो राज्य नहोस जसले मानिसहरू माथि कानून लागु गर्न सकोस् ।<ref>मूर्ती, श्रीनिवास महात्मा गान्धी र लियो टालस्टायको पत्र लङ बीच प्रकाशन : लङ बीच, १९८७ पीपी १३</ref><ref>मूर्ति, श्रीनिवास महात्मा गान्धी र लियो टालस्टायको पत्र लङ बीच प्रकाशन : लङ बीच, १९८७, पीपी १८९.</ref> केही मौकामा उनले स्वयंलाई एउटा दार्शनिक अराजकतावादी भनेका छन् ।<ref>[http://www.mkgandhi.org/articles/snow.htm गान्धी माथि र उनी द्वारा आलेख को], [[७ जून]], [[सन् २००८|२००८]]मा पुनः समीक्षा गरिएको</ref> उनको अर्थमा एउटा स्वतन्त्र भारतको अस्तित्व ती हजारौं साना साना आत्मनिर्भर समुदायहरूबाट बन्छ (सम्भवतः [[लेभ टालस्टोय]]को विचार) जो अरूको बाटोको अडचन नबनी आफैं माथि राज्य गर्दछन् । यसको यो मतलब थिएन कि ब्रिटिशद्वारा स्थापित प्रशासनिक ढाँचाको भारतीहरूलाई स्थानान्तरित गरिदिन जसको लागि उनले भने कि '''हिन्दूस्तानलाई इंगलिस्तान बनाउनु रहेको छ ।''' <ref>छैटौं अध्याय, ''हिन्द स्वराज'', मोहनदास करमचन्द द्वारा .गान्धी</ref> ब्रिटिश ढाँचाको संसदीय तन्त्र माथि कुनै विश्वास नहुनाको कारण उनी भारतमा स्वतन्त्रता पश्चात् काङ्ग्रेस पार्टीलाई भंग गरेर [[प्रत्यक्ष लोकतन्त्र]] प्रणालीको <ref>भट्टाचार्य, बुद्धदेव गान्धीको
== चित्र दीर्घा ==
पङ्क्ति १९२:
* चेर्नस, ईरा.'' अमेरिकी अहिंसा: विचारको इतिहास'', सातौं अध्याय .आईएसबीएन १-५७०७५-५४७-७
* चड्ढा, योगेश .''गान्धी: एक जीवन .''आईएसबीएन ०-४७१-३५०६२-१
* डेलटन, डेनिस (ईडी) .''महात्मा गान्धी: छानिएका
* गान्धी, महात्मा .''महात्मा गान्धीका सञ्चित लेख .''नयाँ दिल्ली: प्रकाशन विभाग, सूचना एवम प्रसारण मन्त्रालय, भारत सरकार, १९९४.
* [[एकनाथ इश्वरण|इश्वरण, एकनाथ]] ''गान्धी एक मनुष्य ''.आईएसबीएन ०-९१५१३२-९६-६
पङ्क्ति १९९:
* गान्धी, राजमोहन .''पटेल: एक जीवन '' नवजीवन प्रकाशन घर, १९९० आईएसबीएन ८१-७२२९-१३८-८
* हन्ट, जेम्स डी. ''लण्डनमा गान्धी ''. नयाँ दिल्ली: प्रोमिला एवं कम्पनी, प्रकाशक, १९७८
* मान्न, बर्नहार्ड, ''महात्मा गान्धी र पाउलो फरेरीको शैक्षणिक अवधारणा.'' क्लौबें, बी,मा (ईडी)
* रूहे, पीटर. ''गान्धी: एउटा छायाचित्र जीवनी .''आईएसबीएन ०-७१४८-९२७९-३
* शार्प, जीन.'' गान्धी एक
* सोफ्री, गियान्नी.'' गान्धी र भारत: केन्द्रमा एक शताब्दी ''(१९९५) आईएसबीएन १-९००६२४-१२-५
* गौरडन, हैम.''आध्यात्मिक साम्राज्यवादबाट अस्वीकृति: गान्धीका बूबरको पत्रहरूको झलक।''''सार्वभौमिक अध्ययनको पत्रिका'', [[२२ जून]] [[सन् १९९९|१९९९.]]
|