"सर्वपल्ली राधाकृष्णन" का संशोधनहरू बिचको अन्तर

कुनै सम्पादन सारांश छैन
साकुनै सम्पादन सारांश छैन
पङ्क्ति २२:
| death_date = {{death date and age|1975|4|17|1888|9|5|mf=y}}
| death_place = [[चेन्नई]],[[तमिलनाडु]], [[भारत]]
| party = स्वतंत्रस्वतन्त्र
| relations =
| spouse = शिवकामु
पङ्क्ति ३२:
}}
 
'''डाक्टर सर्वपल्ली राधाकृष्णन''' ({{lang-ta|சர்வபள்ளி ராதாகிருஷ்ணன்}}; ५ सेप्टेम्बर १८८८ – १७ अप्रैल १९७५) [[भारत]]को प्रथम उप-राष्ट्रपति (१९५२ - १९६२) र द्वितीय [[राष्ट्रपति]] भए।थिए। उनको जन्म दक्षिण भारतको [[तिरुत्तनि]] स्थानमा भएको थियो जुन ठाउ [[चेन्नई]] बाट ६४ किमी उत्तर-पूर्वमा छ। उनको जन्मदिन (५ सेप्टेम्बर) भारतमा [[शिक्षक दिवस]]को रूपमा मनाईन्छ।
 
==जीवन वृत्त==
डाक्टर सर्वपल्ली राधाकृष्णन भारतीय सामाजिक संस्कृतिसंग ओत प्रोत एक महान शिक्षाविद महान दार्शनिक महान वक्ता र एक अस्थावान हिंदू विचारक थिए। स्वतंत्र भारत देशको दोश्रो राष्ट्रपति थिए। डाक्टर राधाकृष्णनले आफ्नो जीवनको महत्वपूर्ण ४० वर्ष शिक्षकको रूपमा व्यतीत गरे। उनमा एक आदर्श शिक्षकको सबै गुण मौजूद थिए। उनले अपना जन्म दिन [[शिक्षक दिवस]]को रूपमा मनाउने ईछा गरेका ब्यक्त थिए र पुरै देशमा डाक्टर राधाकृष्णनको जन्म दिन 5 सितंबरमा मनाईन्छ।
 
डाक्टर राधाकृष्णन समस्त विश्वलाई एक शिक्षालयविद्यालय माग्दथेमान्थे। थिए। उनकीउनको मान्यता थियो कि शिक्षाकोशिक्षा द्वारा नै मानव दिमाग़कोमस्तिष्कको सद उपयोगसदुउपयोग गर्न संभव छ। यसकारणभन्ने समस्तमान्यता विश्वलाई एक इकाई सम्झेर नै शिक्षाको प्रबंधन गरिनु पर्दछ। एक पटक ब्रीटेनको एडिनबरा विश्वविधायालयमा भाषण दिदै डाक्टर सर्वपल्ली राधाकृष्णनले भनेका थिए कि मानवलाई एक हुनु पर्दछ। मानव इतिहासको संपूर्ण लक्ष्य मानव जाती कि मुक्ति हो। जब देशहरूको नीतिको आधार विश्व शांतिको स्थापनाको प्रयत्न गर्नु हो।थियो। डा. राधाकृष्णन आफ्नो बुद्धिमतापूर्ण व्याख्या, आनंददायी अभिव्यक्ति र हँसाने, गुदगुदाने वालाहसाउने कहानीहरूबाट आफ्नोआफ्ना छात्रहरूलाई मंत्रमुग्ध गर्दथे। उनी छात्रहरू प्रेरित गर्दथे कि उनीहरूलेछात्रहरूलाई उच्च नैतिक मूल्यहरूलाई आफ्नो आचरणमा उतारुन।उतार्न प्रेरित गर्दथे। उनी जुन विषय पढ़ाउदथे, पढ़ाउनु भन्दा पहिले स्वयं त्यसको राम्रो अध्ययन गर्दथे। दर्शन जस्तो गंभीर विषयलाई पनि उनी आफ्नोको नवीनताबाट सरल र रोचक बनाउदथे।
 
पूर्व राष्ट्रपति डा. सर्वपल्ली राधाकृष्णनको जयंती प्रतिवर्ष 5 सितंबरको 'शिक्षक दिवस'को रूपमा मनाईन्छ। ति दिन जब शिक्षाको गुणात्मकताको ह्रास हुदै गहिरहेको र गुरु-शिष्य संबंधको पवित्रतालाई ग्रहण लाग्दै गहिरहेको छ, त्यसको पुण्य स्मरण फेरी एक नया चेतना पैदा गर्न सक्दछ। सन्‌ 1962मा जब उनी राष्ट्रपति बनेका थिए, त्यसबेला केही शिष्य र प्रशंसक उनकोमा गएका थिए। उनहरूले उनीसंग निवेदन गरेका थिए कि उनीहरू उनको जन्मदिनको शिक्षक दिवसको रूपमा मनाउन चाहन्छन। उनले भने, 'मेरो जन्मदिनलाई शिक्षक दिवसको रूपमा मन्नालेमनाउँदा निश्चय नै म आफुलाई गौरवान्वित अनुभव गर्नेछु।' त्यसबेला देखी 5 सितंबर पुरै देशमा शिक्षक दिवसको रूपमा मनाई रहेको छ।
 
शिक्षाको क्षेत्रमा डा. राधाकृष्णनले जुन अमूल्यदिएको योगदान दिए त्योह निश्चय नै अविस्मरणीय रहनेछ।छ। उनी बहुमुखी प्रतिभाको धनी थिए। यद्यपि उनी एक जाने-माने विद्वान, शिक्षक, वक्ता, प्रशासक, राजनयिक, देशभक्त र शिक्षा शास्त्री थिए, तथापि आफ्नो जीवनको उत्तरार्द्धमा अनेक उच्च पदहरूमा काम गर्द गर्दै पनि शिक्षाको क्षेत्रमा सतत योगदान गरि रहे। उनको मान्यता थियो कि यदि सही तरीकाबाट शिक्षा दिईयो भने समाजको अनेक खराबीहरूलाई मेटाउन सकिन्छ।
 
उनी भन्दथे कि जब सम्म शिक्षक शिक्षाकोशिक्षा प्रति समर्पित र प्रतिबद्ध हुदैन र शिक्षालाई एक मिशन माग्दैननमान्दैनन् त्यसबेला सम्म राम्रो शिक्षाको कल्पना गर्न सकिदैन। उनले अनेकधेरै वर्षहरू सम्मबर्ष अध्यापन गरे। एक आदर्श शिक्षकको सबै गुण उनमा विद्यमान थियो। उनको भनाई थियो कि शिक्षक तिनैत्यस मानिसहरूलाईमानिसलाई बनाईनु पर्दछ जो सबभन्दा धेरै बुद्धिमान छ। शिक्षकले मात्र राम्रो प्रकारले अध्यापन गरेर नै संतुष्ट हुनुहुदैन।हुनुहुदैन उसले आफ्नो बिद्यार्थीको स्नेह र आदर अर्जित गर्नु पर्दछ। सम्मान शिक्षक भएको भरबाटभरमा सम्मान पाईदैन, उसले अर्जित गर्नु पर्दछ।
डा. राधाकृष्णन भन्ने गर्दथे कि मात्र जानकारी दिनु मात्र शिक्षा होइन। यद्यपि जानकारीको आफ्नो महत्व छ र आधुनिक युगमा प्रबिधिकको जानकारी महत्वपूर्ण पनि छ तथापि व्यक्तिको बौद्धिक झुकाव र त्यसको लोकतांत्रिक भावनाको पनि ठुलो महत्व छ। यो कुरा व्यक्तिलाई एक उत्तरदायी नागरिक बनाउदछ। शिक्षाको लक्ष्य हो ज्ञानको प्रति समर्पणको भावना र निरंतर सिकिरहने प्रवृत्ति। त्यो एक यस्तो प्रक्रिया हो जसले व्यक्तिलाई ज्ञान र कौशल दुबै प्रदान गर्दछ तथा यिनलाई जीवनमा उपयोग गर्ने मार्ग प्रशस्त गर्दछ। करुणा, प्रेम र श्रेष्ठ परंपराहरूको विकास पनि शिक्षाको उद्देश्य हो।
 
उनको म्रित्यु १७ सेप्टेम्बर १९७५मा१९७५ मा भएको थियो।
उनी भन्दथे कि जब सम्म शिक्षक शिक्षाको प्रति समर्पित र प्रतिबद्ध हुदैन र शिक्षालाई एक मिशन माग्दैनन त्यसबेला सम्म राम्रो शिक्षाको कल्पना गर्न सकिदैन। उनले अनेक वर्षहरू सम्म अध्यापन गरे। एक आदर्श शिक्षकको सबै गुण उनमा विद्यमान थियो। उनको भनाई थियो कि शिक्षक तिनै मानिसहरूलाई बनाईनु पर्दछ जो सबभन्दा धेरै बुद्धिमान छ। शिक्षकले मात्र राम्रो प्रकारले अध्यापन गरेर नै संतुष्ट हुनुहुदैन। उसले आफ्नो बिद्यार्थीको स्नेह र आदर अर्जित गर्नु पर्दछ। सम्मान शिक्षक भएको भरबाट पाईदैन, उसले अर्जित गर्नु पर्दछ।
 
उनको म्रित्यु १७ सेप्टेम्बर १९७५मा भएको थियो।
 
===जन्म एवं परिवार===
 
डाक्टर सर्वपल्ली राधाकृष्णनको जन्म तमिलनाडुको तिरूतनी ग्राममा, जुन मद्रास, अब चेन्नईबाट लगभग 64 कि॰ मी॰को दूरीमा स्थित छ, 5 सितंबर 1888मा भएको थियो। उनी एक ब्राह्मण परिवारसंग संबंधित थिए। यिनको जन्म स्थान एक पवित्र तीर्थस्थलको रूपमा विख्यात रहेको छ।[1] डाक्टर सर्वपल्ली राधाकृष्णनको पुर्खा पहिले 'सर्वपल्ली' नामक गाँउमा रहन्थे र 18वीं शताब्दीको मध्यमा उनले तिरूतनी गाँउको तर्फ निष्क्रमण गरेका थिए। तर यिनको पुर्खा चाहन्थे कि उनको नामको साथ उनको जन्मस्थलको गाँउको बोध पनि सदैव रहनु पर्‍यो। यसै कारण यिनको परिजन आफ्नो नामको पूर्व 'सर्वपल्ली' धारण गर्न लागेका थिए।
 
डाक्टर सर्वपल्ली राधाकृष्णन एक ग़रीब किन्तु विद्वान ब्राह्मणको दोश्रो संतानको रूपमा पैदा भए। यिनको बुबाको नाम 'सर्वपल्ली वीरास्वामी' र आमाको नाम 'सीताम्मा' थियो। यिनको पिता राजस्व विभागमा वैकल्पिक कार्यालयमा काम गर्दथे। यिनमा ठुलो परिवारलाई भरण-पोषणको दायित्व थियो। यिनको पाँच छोरा तथा एक पुत्री थिए। राधाकृष्णनको स्थान यि संततिहरूमा दोश्रो थियो। यिनको पिता धेरै कठिनाईको साथ परिवारको निर्वहन गरिरहेका थिए। यस कारण बालक राधाकृष्णनको बाल्यकालमा कुनै विशेष सुख प्राप्त भएन।
 
===विद्यार्थी जीवन===
डाक्टर सर्वपल्ली राधाकृष्णनको बाल्यकाल तिरूतनी एवं तिरूपति जस्तो धार्मिक स्थलहरूमा नै व्यतीत भयो। उनले प्रथम आठ वर्ष तिरूतनीमा नै गुजारे। यद्यपि यिनको पिता पुरानो विचारको मानिस थिए र उनमा धार्मिक भावनाहरू पनि थियो, यसको बावजूद उनले राधाकृष्णनको क्रिश्चियन मिशनरी संस्था लुथर्न मिशन स्कूल, तिरूपतिमा 1896-1900को मध्य विद्याध्ययनको लागी पठाए। फेरी अगिल्लो 4 वर्ष (1900 देखी 1904)को शिक्षा वेल्लूरमा भयो। यस पछी उनले मद्रास क्रिश्चियन कलेज, मद्रासमा शिक्षा प्राप्त गरे। उनी बाल्यकाल देखी नै मेधावी थिए।
 
यि 12 वर्षको अध्ययन कालमा डाक्टर राधाकृष्णनले बाइबिलको महत्त्वपूर्ण अंश पनि याद गरे। यसको लागी यिनने विशिष्ट योग्यताको सम्मान प्रदान गरे। यस उमेरमा उनले वीर सावरकर र स्वामी विवेकानन्दको पनि अध्ययन गरे। उनले 1902मा मैट्रिक स्तरको परीक्षा उत्तीर्ण गरे र यिनलाई छात्रवृत्ति पनि प्राप्त भयो। यस पछि उनले 1904मा कला संकाय परीक्षा प्रथम श्रेणीमा उत्तीर्ण गरे। यिनलाई मनोविज्ञान, इतिहास र गणित विषयमा विशेष योग्यताको टिप्पणी पनि उच्च प्राप्तांकको कारण मिल्ल्यो। यसको अलावा क्रिश्चियन कलेज, मद्रासले यिनलाई छात्रवृत्ति पनि दियो। उनले दर्शन शास्त्रमा एम.ए. गरे र सन 1916मा मद्रास रेजीडेंसी कलेजमा दर्शनशास्त्रको सहायक प्राध्यापक नियुक्त भए। उनी प्राध्यापक पनि भए। डा. राधाकृष्णनले आफ्नो लेख र भाषणहरूको माध्यमबाट विश्वलाई भारतीय दर्शन शास्त्रबाट परिचित गराए। पुरै विश्वमा उनको लेखहरूको प्रशंसा गरियो।
 
===दाम्पत्य जीवन===
उस समय मद्रास के ब्राह्मण परिवारोंमा कम उम्रमा नै शादी सम्पन्न हो जाती थी र राधाकृष्णन पनि उसके उपवाद रहेनन। 1903मा 16 वर्ष की आयुमा नै उनके विवाह दूर के रिश्ते की बहन 'सिवाकामू' के साथ सम्पन्न हो गया। उस समय उनकी पत्नी की आयु मात्र 10 वर्ष की थी। अतः तीन वर्ष बाद उनकी पत्नी ने उनके साथमा रहना आरम्भ कर दिया। यद्यपि उनकी पत्नी सिवाकामू ने परम्परागत रूप से शिक्षा प्राप्त गरेकि थिईनन, लेकिन उनको तेलुगु भाषा पर अच्छा अधिकार थियो। वह अंग्रेजी भाषा पनि लिख-पढ़ सकती थीं। 1908मा राधाकृष्णन दम्पतिको संतान के रूपमा पुत्री की प्राप्ति हुई। 1908मा नै उनले कला स्नातक की उपाधि प्रथम श्रेणीमा प्राप्त की र दर्शन शास्त्रमा विशिष्ट योग्यता प्राप्त की। शादी के 6 वर्ष पछि 1909मा इन्होंने कलामा स्नातकोत्तर परीक्षा पनि उत्तीर्ण कर ली। यिनको विषय दर्शन शास्त्र नै रह्यो। उच्च अध्ययन के समयमा वह अपनी निजी आमदनी के लिए बच्चोंको ट्यूशन पढ़ाने का काम पनि गरिरहे। 1908मा इन्होंने एम. ए. की उपाधि प्राप्त करने के लिए एक शोध लेखन किया। यस समय यिनको आयु मात्र बीस वर्ष की थी। यसबाट शास्त्रों के प्रति यिनको ज्ञान-पिपासा बढ़ी। शीघ्र नै इन्होंने वेदों र उपनिषदों का पनि गहन अध्ययन कर लिया। इन्होंने हिन्दी र संस्कृत भाषा का पनि रुचिपूर्वक अध्ययन किया।
 
==हिन्दूवादिता का गहरा अध्ययन==
शिक्षा का प्रभाव जहाँ प्रत्येक इन्सान पर निश्चित रूप से पर्दछ, त्यहि शैक्षिक संस्थान की गुणवत्ता पनि अपना प्रभाव छोड़दछ। क्रिश्चियन संस्थाओं द्वारा उस समय पश्चिमी जीवन मूल्योंको विद्यार्थियोंमा गहरे तक स्थापित गरिन्थ्यो। यही कारण हो कि क्रिश्चियन संस्थाओंमा अध्ययन करते हुए राधाकृष्णन के जीवनमा उच्च गुण समाहित हो गए। लेकिन उनमा एक अन्य परिवर्तन पनि आया जुन कि क्रिश्चियन संस्थाओं के कारण नै थियो। कुछ लोग हिन्दुत्ववादी विचारोंको हेय दृष्टि से देखते थे र उनकी आलोचना गर्दथे। उनकी आलोचनाको डाक्टर राधाकृष्णन ने चुनौती की तरह लिया र हिन्दूवादिता का गहरा अध्ययन करना आरम्भ कर दिया। डाक्टर सर्वपल्ली राधाकृष्णन यह जानना चाहते थे कि वस्तुतः कुन संस्कृति के विचारोंमा चेतनता छ र कुन संस्कृति के विचारोंमा जड़ता छ। त्यसबेला स्वाभाविक अंतर्प्रज्ञा द्वारा यस बात पर दृढ़ता से विश्वास करना आरम्भ कर दिया कि भारत के दूरस्थ स्थानों पर रहने वाले ग़रीब तथा अनपढ़ व्यक्ति पनि प्राचीन सत्यको जान्दथे। यस कारण राधाकृष्णन ने तुलनात्मक रूप से यह जान लिया कि भारतीय आध्यात्म काफी समृद्ध छ र क्रिश्चियन मिशनरियों द्वारा हिन्दुत्व की आलोचनाएँ निराधार हो। यसबाट इन्होंने यह निष्कर्ष निकाला कि भारतीय संस्कृति धर्म, ज्ञान र सत्य पर आधारित छ जसले प्राणीको जीवन का सच्चा सन्देश दिदछ।
 
==भारतीय संस्कृति==
डाक्टर सर्वपल्ली राधाकृष्णन ने यह जानेका थिए कि जीवन छोटा छ र यसमा व्याप्त खुशियाँ अनिश्चित छ। यस कारण व्यक्तिको सुख-दुखमा समभाव से रहना चाहिए। वस्तुतः मृत्यु एक अटल सच्चाई छ, जसले धनी-ग़रीब सबैको अपना ग्रास बन्दछ तथा किसी पनि प्रकार का वर्ग-विभेद गर्दैन। सच्चा ज्ञान त्यहि हो जसले आपके अन्दर के अज्ञानको समाप्त गर्न सक्दछ। सादगीपूर्ण संतोषवृत्ति का जीवन अमीरों के अहंकारी जीवन से बेहतर छ, जसमा असंतोष का निवास हो। एक शांत मस्तिष्क बेहतर छ, तालियों की उन गड़गड़ाहटों से जुन संसदों एवं दरबारोंमा सुनिन्छ। यस कारण डाक्टर सर्वपल्ली राधाकृष्णन भारतीय संस्कृति के नैतिक मूल्योंको समझ पानेमा सफल भए, क्योंकि वह मिशनरियों द्वारा की गई आलोचनाओं के सत्यको स्वयं परखना चाहन्थे। यसै कारण भनिएको छ कि आलोचनाएँ परिशुद्धिको कार्य गर्दछ। सबै आमाहरू आफ्नो बच्चोंमा उच्च संस्कार देख्न चाहान्छिन। यस कारण उनीहरू बच्चोंको ईश्वर पर विश्वास रखने, पाप से दूर रहने एवं मुसीबतमा फंसे लोगों की मदद करने का पाठ पढ़ाउछिन। डाक्टर सर्वपल्ली राधाकृष्णन ने यह पनि जाना कि भारतीय संस्कृतिमा सबै धर्मों का आदर करना सिकाईएको छ र सबै धर्मों के लिए समता का भाव पनि हिन्दू संस्कृति की विशिष्ट पहचान हो। यस प्रकार उनले भारतीय संस्कृति की विशिष्ट पहचानको समझा र उसके काफी नजदीक हो गए।
 
==जीवन दर्शन==
डाक्टर राधाकृष्णन समूचे विश्वको एक विद्यालय मान्दथे। उनको बिचार थियो कि शिक्षा के द्वारा नै मानव मस्तिष्क का सदुपयोग गर्न सकिन्छ। अत: विश्वको एक नै इकाई मानकर शिक्षा का प्रबंधन करना चाहिए। ब्रिटेन के एडिनबरा विश्वविद्यालयमा दिये आफ्नो भाषणमा डाक्टर सर्वपल्ली राधाकृष्णन ने भनेका थिए कि 'मानवको एक होना चाहिए। मानव इतिहास का संपूर्ण लक्ष्य मानव जाति की मुक्ति हो। जब देशों की नीतियों का आधार पूरे विश्वमा शांति की स्थापना का प्रयत्न हो।' डा. राधाकृष्णन अपनी बुद्धि से पूर्ण व्याख्याओं, आनंददायक अभिव्यक्ति र हल्की गुदगुदाने वाली कहानियों से छात्रोंको मंत्रमुग्ध गर्दथे। उच्च नैतिक मूल्योंको आफ्नो आचरणमा उतारने की प्रेरणा वह आफ्नो छात्रों लाई दिदथे। वह जिस पनि विषयको पढ़ाते थे, पहले स्वयं उसका गहन अध्ययन गर्दथे। दर्शन जैसे गंभीर विषयको पनि वह अपनी शैली से सरल, रोचक र प्रिय बनाउदथे।
 
==व्यावसायिक जीवन==
 
21 वर्ष की उम्र अर्थात 1909मा राधाकृष्णन ने मद्रास प्रेसिडेंसी कलेजमा कनिष्ठ व्याख्याता के तौर पर दर्शन शास्त्र पढ़ाना आरम्भ किया। यह उनको परम सौभाग्य थियो कि उनको अपनी प्रकृति के अनुकूल आजीविका प्राप्त हुई थी। यहाँ उनले 7 वर्ष तक न केवल अध्यापन कार्य किया बल्कि स्वयं पनि भारतीय दर्शन र भारतीय धर्म का गहराई से अध्ययन किया। उन दिनों व्याख्याता के लिए यह आवश्यक थियो कि अध्यापन हेतु वह शिक्षण का प्रशिक्षण पनि प्राप्त करे। यस कारण 1910मा राधाकृष्णन ने शिक्षण का प्रशिक्षण मद्रासमा लेना आरम्भ कर दिया। यस समय यिनको वेतन मात्र 37 रूपये था। दर्शन शास्त्र विभाग के तत्कालीन प्रोफेसर राधाकृष्णन के दर्शन शास्त्रीय ज्ञान से काफी अभिभूत हुए। उनले उन्हें दर्शन शास्त्र की कक्षाओं से अनुपस्थित रहने की अनुमति प्रदान कर दी। लेकिन इसके बदलेमा यह शर्त रखी कि वह उनके स्थान पर दर्शन शास्त्र की कक्षाओंमा पढ़ा दें। त्यसबेला राधाकृष्ण ने आफ्नो कक्षा साथियोंको तेरह ऐसे प्रभावशाली व्याख्यान दिए, जिनसे वह शिक्षार्थी चकित रह गए। यिनको विषय पर गहरी पकड़ थी, दर्शन शास्त्र के सम्बन्धमा यिनको दृष्टिकोण स्पष्ट थियो र इन्होंने उपयुक्त शब्दों का चयन पनि किया था। 1912मा डाक्टर सर्वपल्ली राधाकृष्णन की 'मनोविज्ञान के आवश्यक तत्व' शीर्षक से प्रकाशित हुई जुन कक्षामा दिए गए उनके व्याख्यानों का संग्रह था। यस पुस्तक के द्वारा यिनको यह योग्यता प्रमाणित हुई कि प्रत्येक पद की व्याख्या करने के लिए यिनको पास शब्दों का अतुल भण्डार थियो र स्मरण शक्ति पनि अत्यन्त विलक्षण थी।
 
==मानद उपाधियाँ==
जब डाक्टर राधाकृष्णन यूरोप एवं अमेरिका प्रवास से पुनः भारत लौटे तो यहाँ के विभिन्न विश्वविद्यालयों द्वारा उन्हें मानद उपाधियाँ प्रदान कर उनकी विद्वत्ता का सम्मान किया गया। 1928 की शीत ऋतुमा यिनको प्रथम मुलाक़ात पंडित जवाहर लाल नेहरू से उस समय हुई, जब वह कांग्रेस पार्टी के वार्षिक अधिवेशनमा सम्मिलित होने के लिए कोलकाता आएका थिए। यद्यपि सर्वपल्ली राधाकृष्णन भारतीय शैक्षिक सेवा के सदस्य होने के कारण कुनै पनि राजनीतिक संभाषणमा हिस्सेदारी गर्न सक्दैन थिए, तथापि उनले यस वर्जना की कोई परवाह गरेनन र भाषण दिया। 1929मा यिनलाई व्याख्यान देने हेतु 'मेनेचेस्टर विश्वविद्यालय' द्वारा आमंत्रित किया गया। इन्होंने मेनचेस्टर एवं लंदनमा कई व्याख्यान दिए। यिनको शिक्षा सम्बन्धी उपलब्धियों के दायरेमा निम्नवत संस्थानिक सेवा कार्योंको देखिन्छ-
*डाक्टर राधाकृष्णन वाल्टेयर विश्वविद्यालय, आंध्र प्रदेश के 1931 से 1936 तक वाइस चांसलर भए।
*आक्सफोर्ड विश्वविद्यालय के 1936 से 1952 तक प्रोफेसर भए।
*कलकत्ता विश्वविद्यालय के अंतर्गत आने वाले जर्ज पंचम कलेज के प्रोफेसर के रूपमा 1937 से 1941 तक कार्य किया।
*1939 से 1948 तक बनारस के हिन्दू विश्वविद्यालय के चांसलर भए।
*1953 से 1962 तक दिल्ली विश्वविद्यालय के चांसलर भए।
*1940मा प्रथम भारतीय के रूपमा ब्रिटिश अकादमीमा चुने गए।
*1949मा यूनेस्कोमा भारतीय प्रतिनिधि के रूपमा अपनी उपस्थिति दर्ज कराई।
 
==राजनीतिक जीवन==
यह सर्वपल्ली राधाकृष्णनको नै प्रतिभा थी कि स्वतंत्रता के बाद यिनलाई संविधान निर्मात्री सभा का सदस्य बनाया गया। वह 1947 से 1949 तक इसके सदस्य भए। यस समय यह विश्वविद्यालयों के चेयरमैन पनि नियुक्त गरिए। अखिल भारतीय कांग्रेसजन यह चाहते थे कि सर्वपल्ली राधाकृष्णन गैर राजनीतिक व्यक्ति होते हुए पनि संविधान सभा के सदस्य बनाये जाएं। जवाहरलाल नेहरू चाहते थे कि राधाकृष्णन के संभाषण एवं वक्तृत्व प्रतिभा का उपयोग 14 - 15 अगस्ट, 1947 की रात्रिको किया जाए, जब संविधान सभा का ऐतिहासिक सत्र आयोजित हो। राधाकृष्णनको यह निर्देश दिया गया कि वह अपना सम्बोधन रात्रि के ठीक 12 बजे समाप्त करें। उसके पश्चात संवैधानिक संसद द्वारा शपथ ली जानी थी।
 
===राजनयिक कार्य===
सर्वपल्ली राधाकृष्णन ने ऐसा किया ठीक रात्रि 12 बजे आफ्नो सम्बोधनको विराम दिया। पंडित नेहरू र राधाकृष्णन के अलावा किसी अन्यको इसकी जानकारी थिएन। स्वतन्त्रता के बाद उनीसंग आग्रह किया गया कि वह मातृभूमि की सेवा के लिए विशिष्ट राजदूत के रूपमा सोवियत संघ के साथ राजनयिक कार्यों की पूर्ति करें। यस प्रकार विजयलक्ष्मी पंडित का यिनलाई नया उत्तराधिकारी चुना गया। पंडित नेहरू के यस चयन पर कई व्यक्तियों ने आश्चर्य व्यक्त किया कि एक दर्शन शास्त्रीको राजनयिक सेवाओं के लिए क्यों चुना गया? उन्हें यह संदेह थियो कि डाक्टर राधाकृष्णन की योग्यताएँ सौंपी गई जिम्मेदारी के अनुकूल छैन। लेकिन बादमा सर्वपल्ली राधाकृष्णन ने यह साबित कर दिया कि मस्कोमा नियुक्त भारतीय राजनयिकोंमा वह बेहतरीन थिए। वह एक गैर परम्परावादी राजनयिक थिए। जुन मंत्रणाएँ देर रात्रि होती थीं, वह त्यसमा रात्रि 10 बजे सम्म नै भाग लेते थे, क्योंकि उसके बाद उनके शयन का समय हो जाता था। जब राधाकृष्णन एक शिक्षक थे, त्यसबेला नियमों के दायरोंमा बाधिएका थिएनन। कक्षामा यह 20 मिनट देरी से आते थे र दस मिनट पूर्व नै हिडिहाल्थे। यिनको भनाई थियो कि कक्षामा यिनले जुन व्याख्यान देना होता था, वह 20 मिनट के पर्याप्त समयमा सम्पन्न हो जाता था। इसके उपरान्त पनि उनी विद्यार्थियों के प्रिय एवं आदरणीय शिक्षक बनिरहे।
 
===उपराष्ट्रपति===
1952मा सोवियत संघ से आने के बाद डाक्टर राधाकृष्णन उपराष्ट्रपति निर्वाचित गरिए। संविधान के अंतर्गत उपराष्ट्रपति का नया पद सृजित किया गया था। नेहरू जी ने यो पद हेतु राधाकृष्णन का चयन करके पुनः लोगोंको चौंका दिया। उन्हें आश्चर्य थियो कि यस पद के लिए कांग्रेस पार्टी के किसी राजनीतिज्ञ का चुनाव किन गरिएन। उपराष्ट्रपति के रूपमा राधाकृष्णन ने राज्यसभामा अध्यक्ष का पदभार पनि सम्भाला। सन 1952मा उनी भारत के उपराष्ट्रपति बनाए गए। पछि पंडित नेहरू का यह चयन पनि सार्थक सिद्ध भयो, क्योंकि उपराष्ट्रपति के रूपमा एक गैर राजनीतिज्ञ व्यक्ति ने सबै राजनीतिज्ञोंको प्रभावित किया। संसद के सबै सदस्यों ने उन्हें उनके कार्य व्यवहार के लिए काफी सराहा। यिनको सदाशयता, दृढ़ता र विनोदी स्वभावको लोग आज पनि याद गर्दछन। सितंबर, 1953मा इन्होंने यूरोप र मिडिल ईस्ट देशों की यात्रा की ताकि नए राष्ट्र हेतु मित्र राष्ट्रों का सहयोग मिल सके।
 
==शिक्षक दिवस==
हमारे देशमा डाक्टर राधाकृष्णन के जन्मदिन 5 सितंबरको प्रतिवर्ष 'शिक्षक दिवस' के रूपमा मनाईन्छ। यस दिन समस्त देशमा भारत सरकार द्वारा श्रेष्ठ शिक्षकोंको पुरस्कार प्रदान गरिन्छ।
 
==भारत रत्न==
 
भारत के प्रथम राष्ट्रपति डा. राजेंद्र प्रसाद जी ने महान दार्शनिक शिक्षाविद र लेखक डा. राधाकृष्णनको देश का सर्वोच्च अलंकरण भारत रत्न प्रदान किया।ajjzkkkdksjjdkdd
 
== बाह्य सूत्र ==