|
Extinct genera, see text}}
'''गैंडा''' {{IPAc-en|r|aɪ|ˈ|n|ɒ|s|ər|ə|s}} लाइ, प्राय '''गैंडा''' को रूप मा चिनिन्छ, परिवार '''Rhinocerotidae''' मा पञ्जामा बिजोर औंला हुने समुहसमुहका का पांचपाँच वर्तमान प्रजातिहरुप्रजातिहरू मध्येको एक समूह हो। यिनका प्रजातिहरुप्रजातिहरू मध्ये दुइदुई प्रजाति दक्षिण एशिया माएशियामा पाइन्छन् भने तीन [[अफ्रीका|अफ्रीका]] मा पाइन्छन्। गैंडा एक शाकाहारी जनावर हो। यसको शरीरमा एक मोटो सुरक्षात्मक छाला हुन्छ।
[[श्रेणी:शाकाहारी जनावरहरू]]
गैंडा एक शाकाहारी जनावर हो। यसको शरीरमा एक मोटो सुरक्षात्मक छाला हुन्छ। गैंडा आफ्नो परिवार का सदस्यहरुमध्ये यसको सबैभन्दा ठूलो आकार छ।(यो वजन मा एक टन वा अझ धेरै हुन सक्ने प्रजातिहरुमा पर्दछ। सबै भन्दा ठूलो जनावर लुप्त भइसकेको megafauna भन्ने पर्दछ जुन हाल जिवित छैन।) यसको विशेषता हरुमध्ये स्तनधारिहरु मा यस आकार (400-600 ग्राम) को लागि अपेक्षाकृत सानो दिमाग, 1.5-5 एक जाली संरचना मा तैनात कोलेजन को पत्रहरु बाट बनेको मोटो सेमी, भन्दा एक ठूलो सींग. गैंडाको पछिल्लो भागमा खानेकुरा कुहाउन सक्ने क्षमता रहेको हुन्छ। यो कुहाउने चिज उसले आवश्यकता अनुसार प्रयोग गर्न सक्छ त्यसैले यसले रेशादार खाना खाएर पनि बाँच्न सक्छ। हुनत यो साधारणतया, पात भएका सामाग्री खान्छ। अन्य perissodactyl मा भन्दा फरक, यसको मुख को अगाडी गैंडा का दांत हरु एकदभ थोरै हुन्छन्। यसका दुइ अफ्रीकी प्रजातिहरुमा भने, संयंत्र भोजन पीसेर चबाउन को लागि आफ्नो शक्तिशाली अगाडिका पिस्ने दाँत र पछिल्ला चबाउने दांत मा निर्भर रहन्छन्। <ref name="EoM">{{cite book | editor=Macdonald, D. |author= Owen-Smith, Norman | year=1984 | title= The Encyclopedia of Mammals | publisher=Facts on File | location=New York | pages= 490–495|isbn= 0-87196-871-1}}</ref>
[[श्रेणी:नेपालमा पाइने जनावरहरू]]
गैंडाको सींग कालो बजार मा किनबेच गर्न, सजावटी या पारंपरिक औषधीय प्रयोजनहरुको लागि केहि संस्कृतिहरु द्वारा उपयोग गर्छन्। यसका कारणले गैडाको शिकार गरिन्छ। गैडाको सींग केराटिन ले बनेको हुन्छ, त्यही केराटिन जसबाट कपाल र नङ बनेको हुन्छ । केराटिन एक प्रोटीन को एक प्रकार बाट बनेको हुन्छ। <ref>{{cite web|url=http://www.yesmag.bc.ca/Questions/rhino.html |title=What is a rhinoceros horn made of? |publisher=Yesmag.bc.ca |date=2003-10-09 |accessdate=2010-09-23}}</ref> एकसिंगे नेपाल र भारतमा पाइने गैडा र जाभान गैंडामा एकै सींग हुन्छ, जबकि अफ्रीकी प्रजातिहरु र सुमात्रा गैंडा का दुईवटा सींग हुन्छन्।
यो आईयूसीएन को रातो सूची मा परेको जनावर हो। यो गंभीर खतरा को रूप का प्रजातिहरु मा परेका मध्ये तीन को पहिचान गर्दछ।
== वर्गीकरण तथा नामांकरण ==
[[File:Rhinosizes.png|thumb|वर्तमान गैंडाहरु र प्रजातिहरु को बीच तुलना]]
''गैंडा'' शब्द ल्याटिन बाट आएको हो जुन {{lang-grc|ῥῑνόκερως}} देखि बनेको छ, जो {{lang|grc|[[wikt:ῥίς#Ancient Greek|ῥῑνο-]]}} ''(गैंडा-,'' को मतलब "नाक") र {{lang|grc|[[wikt:κέρας#Ancient Greek|κέρας]]}} ''(keras,'' को मतलब"सींग") हुन्छ। अंग्रेजी मा बहुवचन ''गैंडा'' या ''गैंडाहरु '' छ। गैंडाहरु को एक समूह को लागि सामूहिक संज्ञा ''दुर्घटना'' या ''झुंड'' हुन्छ।
पांच जीवित प्रजातिहरु को तीन श्रेणिहरु मा पर्छन् । दुइ अफ्रीकी प्रजातिहरु, सेतो गैंडा र काला गैंडा, मिलियन 14.2 को बारे मा साल पहिले, मध्य मिओसिन मा नै आरंभ भयो Dicerotini समूह को हैं। प्रजातिहरु चाडै प्लिओसीन (लगभग 5 करोड वर्ष पूर्व) को समयमा भिन्नताहरु हैं। काले बढी सेतो गैंडा को बीच मुख्य अंतर यो हो कि उनको मुख को आकार हो - काला गैंडा लामो पत्ते खाने को लागि होठों बताएको छ जबकि सेतो गैंडा, चराई को लागि व्यापक फ्लैट होंठ छ।
दुइ जीवित Rhinocerotini प्रजातिहरु, दस लाख को बारे मा 10 साल पहिले एक दोश्रो देखि भिन्न छ जो एकसिंगे गैंडा र जाभान गैंडा, गर्दै छन्. सुमात्रा गैंडा (लगभग 20 लाख साल पहिले) मिओसिन मा उमेरीएको छ जो सबै भन्दा आदिम समूह, Dicerorhinini को एकमात्र जीवित प्रतिनिधि हो. <ref>{{cite journal|url=http://www.rhinoresourcecenter.com/pdf_files/117/1178933361.pdf|author=Rabinowitz, Alan |year=1995|title=Helping a Species Go Extinct: The''<33 six.'' Sumatran Rhino in Borneo|journal=Conservation Biology|volume=9|issue=3|pages=482–488|doi=10.1046/j.1523-1739.1995.09030482.x}}</ref> उत्तरी युरोप र एशिया को विलुप्त ऊनी गैंडा पनि यस जनजाति को एक सदस्य थियो।
एक subspecific संकर सेतो गैंडा ''(Ceratotherium छ। Simum'' × ''सी. एस. Cottoni)'' 1977 मा [[चेक गणतन्त्र|चेक गणतन्त्र]] मा Dvur Králové चिडियाघर (प्राणी उद्यान Dvur Kralove नाद लाबेम) मा पैदा गरियो। काले बढी सेतो गैंडा को एक जस्तो संकर शुरूआत पनि पुष्टि गरिएको छ। <ref name="Robinson">{{cite journal|first=Terry J.|last=Robinson|coauthors=V. Trifonov, I. Espie, E.H. Harley|year=2005|month=01|title=Interspecific hybridization in rhinoceroses: Confirmation of a Black × White rhinoceros hybrid by karyotype, fluorescence in situ hybridization (FISH) and microsatellite analysis|journal=Conservation Genetics |volume=6|issue=1|pages=141–145|doi=10.1007/s10592-004-7750-9|url=http://www.springerlink.com/openurl.asp?genre=article&doi=10.1007/s10592-004-7750-9
}}</ref>
काला गैंडा 84 गुणसूत्र छ (सेल प्रति 2N द्विगुणित संख्या,,) छ, जबकि अन्य सबै गैंडा प्रजाति 82 क्रोमोसोम छ।
{{multiple image
| align = left
| direction = vertical
| header = The five [[Extant taxon|extant]] species
| width = 200
| image1 = Waterberg Nashorn2.jpg
| alt1 =
| caption1 = The [[white rhinoceros]] is actually [[grey]]
| image2 = Ostafrikanisches Spitzmaulnashorn.JPG
| alt2 =
| caption2 = The [[black rhinoceros]] has a beak shaped lip and is similar in color to the white rhinoceros
| image3 = One horned Rhino.jpg
| alt3 =
| caption3 = The [[Indian rhinoceros]] has a single horn
| image4 = Java-1934.jpg
| alt4 =
| caption4 = Smaller in size than the Indian rhinoceros, the [[Javan rhinoceros]] also has a single horn
| image5 = Sumatran Rhino 2.jpg
| alt5 =
| caption5 = The [[Sumatran rhinoceros]] is the smallest of the rhino species
}}
=== सेतो गैंडा ===
दक्षिणी सेतो गैंडा ''(Ceratotherium simum simum)'' बढी उत्तरी सेतो गैंडा ''(Ceratotherium simum cottoni):'' सेतो गैंडा को दुइ उप प्रजान्छ। 2007 मा, दक्षिणी उप 17480 (IUCN2008) को एक जंगली आबादी थियो - [[दक्षिण अफ्रिका|दक्षिण अफ्रीका]] मा थिए 16,266 जो को - उनलाई दुनिया मा सबै भन्दा प्रचुर मात्रा मा गैंडा उप बनादैछ। हुनत, उत्तरी उप गंभीर रूप ले जंगली मा को रूप मा केहि को रूप मा चार व्यक्तिहरु संग, खतरे मा था;. जंगली मा पूरी तरिका विलुप्त भएको संभावना जुन 2008 पछि को उल्लेख गरियो हो रही छ <ref> [http://www.timesonline.co.uk/tol/news/environment/article4152951.ece समाचार | पर्यावरण | शिकारिहरु पछिल्लो चार जंगली उत्तरी सेतो गैंडा मारने] . टाइम्स अनलाइन (2010/03/30)। 2012/02/21 मा लिइएको।</ref> छ सैन डिएगो चिडियाघर सफारी पार्क मा रहछन जस मध्ये दुइ को कैद मा आयोजित भएको लागि जानिन्छ। चेक गणतन्त्र मा एक चिडियाघर मा जन्मिए चार जनावरहरु प्रतिलिपि र उप प्रजातिहरु को बचान को लागि एक प्रयास मा, डिसेम्बर 2009 मा केन्या मा एक वन्यजीव शरण को लागि स्थानांतरित गरइयो. <ref> [http://web.archive.org/web/20091224155543/news.yahoo.com/s/ap/20091220/ap_on_re_af/af_kenya_white_rhinos] {{dead link|date=September 2010}}</ref>
नाम सेतो गैंडा को कुनै निर्णायक विवरण छ। "" सेतो अफ्रीकी शब्द ''WYD'' या डच शब्द ''wijd'' (या उनको अन्य संभावित वर्तनी ''whyde, weit,'' आदि) या त को एक विकृति हो कि एक लोकप्रिय सिद्धान्त व्यापक अर्थ र गैंडा को वर्ग होठों को कुरा गरेर भाषाई अध्ययन द्वारा समर्थित छैन . <ref>{{cite book|author1=John D. Skinner|author2=Christian T. Chimimba|title=The Mammals Of The Southern African Subregion|url=http://books.google.com/books?id=iqwEYkTDZf4C&pg=PA527|year=2005|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-84418-5|page=527}}</ref> <ref name="White rhino name">{{Cite journal | journal = Pachyderm | author = Rookmaaker, Kees | title = Why the name of the white rhinoceros is not appropriate | volume = 34 | pages = 88–93 | year = 2003|url=http://www.rhinoresourcecenter.com/index.php?s=1&act=refs&CODE=ref_detail&id=1165243803}}</ref>
सेतो गैंडा एक विशाल शरीर र ठूलो टाउको, एक सानो घाँटी र व्यापक छाती छ। यस गैंडा पार गर्न सक्छन् {{convert|3500|kg|lb|abbr=on}} , को एक टाउको र शरीर को लंबाई छ {{convert|3.5|-|4.6|m|ft|abbr=on}} बढी एक काँध को ऊंचाई {{convert|1.8|-|2|m|ft|abbr=on}} . रेकर्ड आकार को सेतो गैंडाहरु को बारे मा थियो {{convert|4500|kg|lb|sigfig=1|abbr=on}} . <ref name="Now">{{cite web | url = http://196.36.153.129/cms/african-rhino/irie.aspx| title = African Rhinoceros | work = [[Safari Now]] | accessdate = 2008-03-19 }}</ref> आफ्नो थूथन मा यो दुइ सींग छ। अगाडी सींग अन्य सींग र औसत भन्दा पनि बडा छ {{convert|90|cm|in|abbr=on}} लंबाई मा र पहुँच सकते हो {{convert|150|cm|in|abbr=on}} . सेतो गैंडा पनि आफ्नो अपेक्षाकृत ठूलो टाउको को समर्थन गर्ने एक प्रमुख पेशी कूबड छ। यस जनावर को रंग स्लेट ग्रे को पहेलो खैरो रंग ले लिएर गर्न सक्छन्. आफ्नो शरीर को कपाल को अधिकांश कान किनारा मा पाया र पुच्छर शरीर को बाकी भागहरुमा हैन बल्कि कम वितरित आराम संग, जगमग छ। सेतो गैंडा चराई को लागि प्रयोग गरिन्छ कि विशिष्ट फ्लैट व्यापक मुख छ।
=== कालो गैंडा ===
नाम ''काला गैंडा (Diceros bicornis)'' सेतो गैंडा ''(Ceratotherium simum)'' देखि यस प्रजाति भेद गर्न को लागि चुनाइयो थियो। दुइ प्रजातिहरु को रंग ले वास्तव मा अलग पहिचानयो गर्दै छन्, किनकी यो भ्रमित गरिन सक्छ। काले गैंडा को चार उप प्रजान्छ: एक पल्ट उत्तरी र पूर्वी [[दक्षिण अफ्रिका|दक्षिण अफ्रीका]] को लागि केन्द्रिय तान्जानिया दक्षिण ले जाम्बिया, [[जिम्बाब्वे|जिम्बाब्वे]] र मोजाम्बिक को माध्यम ले भनिएको छ जो दक्षिण मध्य ''(Diceros bicornis नाबालिग),'' सबै भन्दा अनेक, दक्षिण पश्चिमी ''(Diceros bicornis bicornis)'' जो पूर्वी अफ्रीकी ''(Diceros bicornis michaeli),'' मुख्य रूप ले तान्जानिया मा, र नोभेम्बर मा विलुप्त घोषित भएको थियो जो पश्चिम अफ्रीकी ''(Diceros bicornis longipes)'' राम्रो नामीबिया को शुष्क र अर्ध शुष्क सवाना, दक्षिणी [[अंगोला|अंगोला,]] पश्चिमी बोत्सवाना बढी पश्चिमी दक्षिण अफ्रीका को लागि अनुकूलित गर्दै छन् 2011. <ref name="BBC">{{Cite news | url = http://www.bbc.co.uk/news/science-environment-15663982 | title = Western black rhino declared extinct | work = [[BBC]] | date = November 9, 2011| accessdate = 2011-11-09}}</ref> देशी सेत्स्वाना एन नाम ''keitloa'' पछि सींग को बराबर या पूर्वकाल सींग भन्दा अधिक लामो छ, जसमा काले गैंडा को एक दक्षिण अफ्रीकी विभिन्नता को वर्णन गर्दछ। <ref>[http://dictionary.reference.com/browse/keitloa Keitloa | Dictionary.com मा परिभाषित Keitloa] Dictionary.reference.com. २०१२/०२/२१ मा लिइएको।</ref>
एक वयस्क काला गैंडा खडा {{convert|1.50|–|1.75|m|in|abbr=on}} काँध मा उच्च र छ {{convert|3.5|-|3.9|m|ft|abbr=on}} लंबाई में. <ref name="WAZA">{{cite web | url = http://www.waza.org/virtualzoo/factsheet.php?id=118-003-003-001&view=Rhinos&main=virtualzoo | title = Black Rhinoceros | work = [[World Association of Zoos and Aquariums]] | accessdate = 2007-10-09 | author = Dollinger, Peter and Silvia Geser }}</ref> एक वयस्क ले वजन {{convert|850|to|1600|kg|lb|abbr=on}} , असाधारण गर्न को लागि {{convert|1800|kg|lb|abbr=on}} , पुरुषहरु को तुलना मा सानो भएको नाते महिलाहरु संग. खोपडी मा दुइ सींग असाधारण माथि 140 सेमी गर्न को लागि, सामान्यतया 50 सेमी लामो बडा अगाडी सींग संग केरातिन देखि बना रहे हैं। कहिले काँही, एक तिहाई साना सींग विकास हुन सक्छ। काले गैंडा सेतो गैंडा को तुलना मा एकदम सानो हुन्छ, र यसलाई खिला जब पत्ते र टहनिहरु काबू गर्न को लागि उपयोग गर्दछ जो एक उठाई मुख, छ।
20 औं सताब्दी को उत्तरार्ध को समयमा उनको संख्या गंभीर रूप ले एक अनुमान को अनुसार 70,000 भन्दा कम भएको थियो <ref name="Panda">{{cite web | url = http://panda.org/downloads/species/ecop13blackrhinofactsheet.pdf |format=PDF| title = WWF Factsheet; Black Rhinoceros Diceros Bicornis | work = [[World Wide Fund for Nature|World Wildlife Fund]] | year = 2004 | month = October | accessdate = 2007-10-09 }}</ref> 1995 मा 1960 को अन्त मा केवल 2,410 को. <ref>{{IUCN2008|assessors=IUCN SSC African Rhino Specialist Group|year=2008|id=6557|title=Diceros bicornis|downloaded=28 November 2008}}</ref>
=== एकसिंगे गैंडा ===
एकसिंगे गैंडा ''(गैंडा unicornis)'' 20 देखि 100 सेमी लामो एक सींग हुन्छ। यसको आकार अफ्रीका मा सेतो गैंडा को बराबर छ। यसको मोटी, चांदी भूरी छाला सबै आफ्नो शरीर मा भारी सिलवटों रूपों. यसको माथि खुट्टा र काँध मस्सा जस्तै धक्कहरुमा शामिल छ, र यो धेरै कम शरीर को बाल छ गर्दै छन्. ग्रोन पुरुषबाट वजन जंगली मा महिलाबाट ठूलो हुन्छन् {{convert|2500|–|3200|kg|lb|abbr=on}} . काँध ऊंचाई 1.75-2.0 मीटर (5.75-6.5 फीट) छ। महिलाहरु 1,900 किलोग्राम वजन र 3-4 मीटर लामो हुन्छन्. रेकर्ड को आकार नमूना लगभग 3,800 किलोग्राम थियो।
एकसिंगे गैंडा एक पल्ट पाकिस्तान देखि चीन को शायद [[म्यानमार|बर्मा]] र पनि केहि हिस्सों लाई लिएर धेरै क्षेत्रहरु मा बसे भए। हुनत, किनकी मानव प्रभाव को कारण, उनि अब केवल पाकिस्तान मा रातो Suhanra राष्ट्रीय उद्यान मा धेरै संरक्षित [[भारत|भारत]] को इलाकों (आसाम, [[पश्चिम बङ्गाल|पश्चिम बङ्गाल]] बढी उत्तर प्रदेश को केहि जोडे में) र [[नेपाल|नेपाल]] को वाहेक केहि जोडे मा मौजूद छं. यो [[हिमालय|हिमालय]] को तलहटी मा लामो घास को मैदानों र जंगलों सम्म नै सीमित छ। दुनिया को एकसिंगे गैंडा तों को दुइ तिहाई अब आसाम, भारत को गोलाघाट जिल्ला मा स्थित काजीरंगा राष्ट्रीय उद्यान सम्म नै सीमित हैं। <ref>{{cite news |url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/south_asia/6564337.stm |work=BBC News |title=Assam rhino poaching 'spirals' |author=Bhaumik, Subir |date=17 April 2007 |accessdate=2008-08-23}}</ref>
=== जाभा गैंडा ===
जाभान गैंडा ''(गैंडा sondaicus)'' दुनिया मा सबै भन्दा लुप्तप्राय ठूलो स्तनपायी मा भन्दा एक छ। <ref name="NYT Java">{{Cite news |title = Racing to Know the Rarest of Rhinos, Before It’s Too Late | author = Derr, Mark | work = [[The New York Times]] | date = July 11, 2006 | accessdate = 2007-10-11 | url = http://www.nytimes.com/2006/07/11/science/11rhin.html?_r=1 }}</ref> 2002 को अनुमान को अनुसार, को बारे मा केवल 60 जावा (इंडोनेशिया) र भियतनाम मा बने भएका हैं। यो पनि कम से कम ज्ञात गैंडा प्रजाति हो. निकट संग सम्बन्धित छ, र बडे, एकसिंगे गैंडा जस्तै, यावान गैंडा एक सींग छ। यसको गंजा, धुंधला ग्रे छाला पीठ, काँध मा सिलवटहरुमा गिर जान्छ, र दुम, यो एक बख्तरबंद दिखाई दिदैछ। यसको लंबाई सम्म पुगछ {{convert|3.1|-|3.2|m|abbr=on}} टाउको सहित, र उनको ऊंचाई {{convert|1.5|–|1.7|m|abbr=on}} . वयस्कहरु को विभिन्न 900-1,400 किलो वजन गर्न को लागि रिपोर्ट गर्दै छन् <ref> प्रजाति विलुप्त: [http://library.thinkquest.org/27257/javanrhino.html जाभान गैंडा]</ref> या 1,360-2,000 किलो. <ref name="rg"> गैंडा गाइड: [http://www.therhinoguide.com/javan-rhinoceros.html जाभान गैंडा]</ref> महिलाहरु मा उनि knobs या पुरा तरिकाले अनुपस्थित. छन्, जबकि पुरुष सींग, लंबाई मा 26 सेमी सम्म पहुँच सकते हो <ref name="rg"></ref> यिनी जनावरहरु लाई ठूलो बाढी र कीचड wallows साथ भरपूर मात्रा मा हो कि घने तराई वर्षा वन, लामो घास र ईख बेड रुचि गर्छन.
एशिया भर मा एक पल्ट ठूलो मात्रा हुनत, 1930 को दशक ले उनि लगभग आफ्नो सींग र रक्त को अपेक्षा को चिकित्सा शक्तिहरु को लागि [[भारत|भारत,]] [[म्यानमार|बर्मा,]] प्रायद्वीपीय मलेशिया, र सुमात्रा मा विलुप्त भएको लागि शिकार थिए। 2009 को रूप मा, केवल 40 उजुंग कुलोन संरक्षण, जावा, इंडोनेशिया मा रहछन. भियतनाम मा पछिल्लो गैंडा कथित तरिका मा 2010 मा मारा गएको थियो। <ref>{{Cite news |title = Javan rhino 'now extinct in Vietnam' | author = Kinver, Mark | work = [[BBC News]] | date = 2011-10-25 | accessdate = 2011-10-25 | url = http://www.bbc.co.uk/news/science-environment-15430787 }}</ref>
=== सुमात्रा गैंडा ===
सुमात्रा गैंडा ''(Dicerorhinus sumatrensis)'' सानो मौजूदा गैंडा प्रजाति हो, साथ नै सबै भन्दा कपाल संग एक छ। यो बोर्नियो र सुमात्रा मा धेरै अधिक ऊंचाई छ मा पाया जान सक्छ। वास नोकसान र अवैध शिकार को कारण, यसको संख्या मा गिरावट आएको छ र यो सबै भन्दा अधिक धमकी दी गैंडा छ। 275 को बारे मा सुमात्रा गैंडा रहन को लागि मानिन्छ।
एक परिपक्व गैंडा सामान्यतया को बारे मा खडा छ {{convert|1.3|m|abbr=on}} , काँध मा उच्च को लंबाई छ {{convert|2.4|-|3.2|m|abbr=on}} बढी नजिकै को वजन {{convert|700|kg|lb|abbr=on}} , सबै भन्दा बडा व्यक्तिहरु को रूप मा ज्यादा को रूप मा 1000 किलोग्राम वजन को लागि जाने जान्छन्, हुनत. अफ्रीकी प्रजाति जस्तै, यो दुइ सींग छन्, ठूलो 10 सेमी लामो समय देखि सानो सामान्यतया कम संग, अगाडी (25-79 सेमी) छ। पुरुष महिलाहरु भन्दा ज्यादा बडा सींग छ। बाल (युवा बछडहरुमा सघनतम बाल) घने भन्दा कम गर्न को लागि रेंज गर्न सक्छन्. यिनी गैंडाहरु को रंग रातो खैरो रंग हो. शरीर कम छ र ठूंठदार खुट्टा हो. होंठ समझदार छ।
==विकास==
[[File:Sa-rhino-skin.jpg|thumb|दाँत बाल काटन <ref>[66]</ref> को रूप मा एक नै समय मा विकसित गैंडाहरु को मोटी त्वगावरण]]
Rhinocerotoids चाडै युगीन द्वारा अन्य perissodactyls देखि भिन्न. ''Hyrachyus eximus'' को जीवाश्म यस अवधि को लागि उत्तरी अमेरिका को तारीख मा पाया. यस साना देखि बे - सींग पूर्वज एक टपीर या एक गैंडा भन्दा अधिक साना घोडे मची. Hyracodontidae, Amynodontidae र Rhinocerotidae: कहिले काँही superfamily Rhinocerotoidea को रूप मा एक साथ समूहीकृत तीन परिवारहरु, अबेर युगीन मा विकसित भयो।
'गैंडा हिड रहे' को रूप मा पनि जाना जाता Hyracodontidae, गति को लागि रूपांतरों देखि थाहा भएको छ, बढी अधिक आधुनिक गैंडाहरु को तुलना मा घोडों जस्तै देख्यो हुनेछ। सानो hyracodontids कुकुर को आकार को थिए, सबै भन्दा बडा थियो ''Indricotherium,'' कहिल्यै पनि अस्तित्व मा छ कि सबै भन्दा बडा भूमि स्तनधारिहरु मा भन्दा एक मानयो जा रहेको छ . बे - सींग ''Indricotherium'' दस मीटर लंबे, लगभग सात मीटर अग्लो थियो, र को रूप मा ज्यादा को रूप मा 15 टन वजन. एक जिराफ जस्तै, यो पेड देखि पत्ते खा लिए। hyracodontids प्रारंभिक मिओसिन को मध्य युगीन देखि यूरेशिया भर मा फैल्यो.
भी "जलीय गैंडाहरु" को रूप मा जाना जाता Amynodontidae, प्रारंभिक ओलिगोसीन को अबेर युगीन से, [[उत्तर अमेरिका|उत्तरी अमेरिका]] र यूरेशिया भर मा छितरी भएको छ। amynodontids नदिहरु र पोखरीहरु मा रहन वाले, र हिप्पो को रूप मा जलीय जीवन को लागि एक नै रूपांतरों को धेरै साझा गर्ने, उनको पारिस्थितिकी र दिखने मा दरियाई घोडा जस्तै थिए।
सबै आधुनिक गैंडा, Rhinocerotidae को परिवार पहिलो यूरेशिया मा इओसिन मा देखियो. Rhinocerotidae को चाँडै भन्दा चाँडै सदस्यहरु साना र धेरै थिए, बीच ओलिगोसीन मा विलुप्त भएको एक लहर सानो प्रजातिहरु को सबै भन्दा सफाया जब सम्म कम से कम 26 पीढी यूरेशिया बढी उत्तरी अमेरिका मा रहथे. हुनत, धेरै स्वतंत्र प्रजातिहरु बच गई. ''Menoceras,'' एक सुँगुर को आकार गैंडा, दुइ सींग पक्ष द्वारा साइड थियो। उत्तर अमेरिकी ''Teleoceras'' साना खुट्टा, एक बैरल छाती थियो र लगभग 5 लाख साल पहिले सम्म रहथे. अमेरिका मा पछिल्लो गैंडाहरु प्लिओसीन समयमा विलुप्त भए.
आधुनिक गैंडाहरु मिओसिन समयमा [[एशिया|एशिया]] देखि प्रसार शुरू गरेको छ मानिन्छ। दुइ प्रजातिहरु हिमाच्छादन को सबै भन्दा हाल को अवधि बच गयो र को रूप मा 10,000 साल पहिले को रूप मा हाल नै मा [[युरोप|युरोप]] बसे हुए: ऊनी गैंडा र ''Elasmotherium.'' ऊनी गैंडा लगभग 1 लाख साल पहिले चीन मा देखियो र पहिलो पल्ट लगभग 600,000 साल पहिले युरोप मा पहुंचे. यो ऊनी विशाल संग, 200,000 साल पहिले निकल आयो, र धेरै बन गया. आखिरकार यो चाडै मनुष्बाट विलुप्त भएको लागि शिकार भएको थियो। यो पाँच मीटर लंबी, दुइ मीटर लामो थियो बढी एक पनि भारी सींग, hypsodont दांत र चलान को लागि लामो खुट्टा संग, पांच टन को नजिकै तौला: पनि मध्य प्लेइस्तोसने को माध्यम ले बच विशाल गैंडा, को रूप मा जाना Elasmotherium,.
वर्तमान गैंडा प्रजाति गर्यो, सुमात्रा गैंडा पहिले अधिक भन्दा अधिक 15 लाख साल पहिले उभरती छ, सबै भन्दा पुरातन छ। सुमात्रा गैंडा बारीकी ऊनी गैंडा संग सम्बन्धित थियो, तर हैन अन्य आधुनिक प्रजातिहरु को लिए. भारतीय गैंडा र यावान गैंडा बारीकी देखि जुडे रहे हो र एशियाई गैंडा को एउटा अझै अर्को हाल नै वंश को रूप मा. चाडै भारतीय र यावान गैंडा को पूर्वजहरु 2-4000000 साल पहिले भिन्नताहरु हैं। <ref name="Lacombat">{{Cite book | author = Lacombat, Frédéric | year = 2005 | chapter = The evolution of the rhinoceros | pages = 46–49 | editor = Fulconis, R. | title = Save the rhinos: EAZA Rhino Campaign 2005/6 | location = London | publisher = [[European Association of Zoos and Aquaria]] }}</ref>
दुइ मा रहन वाला अफ्रीकी गैंडाहरु को उत्पत्ति अबेर मिओसिन को ठेगाना लगाया जान सक्छ ( {{Mya|11-5|mya}} ) प्रजाति ''Ceratotherium neumayri.'' रहन वाला प्रजातिहरु युक्त प्रजातिहरु चाडै प्लिओसीन (से भिन्न {{Mya|5-3.5|mya}} ''Diceros praecox,'' काला गैंडा को संभावना पूर्वज, जीवाश्म रेकर्ड मा प्रकट हुन्छ जब). <ref name="Geraads">{{cite journal |first=Denis |last=Geraads |year=2005 |title=Pliocene Rhinocerotidae (Mammalia) from Hadar and Dikika (Lower Awash, Ethiopia), and a revision of the origin of modern African rhinos |journal=Journal of Vertebrate Paleontology |volume=25 |issue=2 |pages=451–460 |doi=10.1671/0272-4634(2005)025[0451:PRMFHA]2.0.CO;2 |url=http://www.vertpaleo.org/publications/jvp/25-451-461.cfm |issn=0272-4634
}}</ref> काले बढी सेतो गैंडा यति बारीकी देखि उनि अझै पनि मित्र हो र सफलतापूर्वक वंश को उत्पादन गर्न सक्छन् कि सम्बन्धित रहछन. <ref name="Robinson"></ref>
{{multiple image
| align = right
| direction = vertical
| header = Evolution
| width = 200
| image1 = JuxiaSharamurenense-PaleozoologicalMuseumOfChina-May23-08.jpg
| alt1 =
| caption1 = ''[[Juxia]]'', an extinct genus of [[indricothere]]
| image2 = Teleoceras fossiger.jpg
| alt2 =
| caption2 = ''[[Teleoceras]]'', an extinct rhinoceros genus
| image3 = Wooly rhinoceros.jpg
| alt3 =
| caption3 = ''[[Woolly rhinoceros|Coelodonta]]'', the extinct woolly rhinoceros
| image4 = Paraceratherium C Knight.jpg
| alt4 =
| caption4 = ''[[Paraceratherium|Indricotherium]]'', the extinct "giant giraffe" rhinoceros. It stood {{convert|18|ft|disp=flip}} tall at the shoulder and weighed up to 20 [[tonnes]] (22 short tons).
}}
*'''परिवार Rhinocerotidae''' <ref name="Mikko">{{cite web | last = Haraamo | first = Mikko | title = Mikko's Phylogeny Archive entry on "Rhinoceratidae" | date = 2005-11-15 | url = http://www.fmnh.helsinki.fi/users/haaramo/metazoa/deuterostoma/chordata/synapsida/eutheria/Perissodactyla/Rhinocerotidae/Rhinocerotidae.htm | accessdate = 2008-01-07 }}</ref>
**'''उपप्रजाति Rhinocerotinae'''
***'''जनजाति Aceratheriini'''
****† ''Aceratherium'' मा 33.9-3.4 देखि रहथे
****† ''Acerorhinus'' 13.6-7.0 मा
****† ''Alicornops'' 13.7-5.33 मा
****† ''Aphelops'' 20.430-5.330 मा
****† ''Chilotheridium'' 23.03-11.610 मा
****† ''Chilotherium'' 13.7-3.4 मा
****† ''Dromoceratherium'' 15.97-7.25 मा
****† ''Floridaceras'' 20.43-16.3 मा
****† ''Hoploaceratherium'' 16.9-16.0 मा
****† ''Mesaceratherium''
****† ''Peraceras'' 20.6-10.3 मा
****† ''Plesiaceratherium'' 20.0-11.6 मा
****† ''Proaceratherium'' 16.9-16.0 मा
****† ''Sinorhinus''
****† ''Subchilotherium''
***'''जनजाति Teleoceratini'''
****† ''Aprotodon'' 28.4-5.330 मा
****† ''Brachydiceratherium''
****† ''Brachypodella''
****† ''Brachypotherium'' 20.0-5.33 मा
****† ''Diaceratherium'' 28.4-16.0 मा
****† ''Prosantorhinus'' 16.9-7.25 मा
****† ''Shennongtherium''
****† ''Teleoceras'' 16.9-4.9 मा
***'''जनजाति Rhinocerotini''' 40.4-11.1 मा वर्तमान
****† ''Gaindatherium'' 11.61-11.1 मा
****'''Subtribe Rhinocerotina''' 17.5 मा वर्तमान <ref name="Rusingaceros">{{cite book | editor1-last = Werdelin | editor1-first = L. | editor2-last = Sanders | editor2-first = W.J | title = Cenozoic Mammals of Africa | publisher = University of California Press | year = 2010 | isbn = 978-0-520-25721-4 | contribution = Chapter 34: Rhinocerotidae | last1 = Geraads | first1 = Denis | pages = 675–689 | ref = harv}}</ref>
*****† ''Rusingaceros'' 17.5 मा
*****''गैंडा'' - भारतीय र जाभान गैंडा
***'''जनजाति Dicerorhinini'''
****† ''Coelodonta'' - ऊनी गैंडा
****''Dicerorhinus'' - सुमात्रा गैंडा
****† ''Dihoplus'' 11.610-1.810 मा
****† ''Lartetotherium'' 15.97-8.7 मा
****† ''Stephanorhinus'' 9.7-.126 मा - मर्क गैंडा र संकीर्ण नाक वाला गैंडा
***'''जनजाति Dicerotini''' 23.03-present
****''Ceratotherium'' - सेतो गैंडा 7.250-present
****''Diceros'' - काला गैंडा 23.03-present
****† ''Paradiceros'' 15.97-11.61 मा
**'''उपप्रजाति Elasmotheriinae'''
***† ''Gulfoceras'' 23.030-20.430 मा
****† ''Victoriaceros'' <ref name="Victoriaceros">{{cite journal |author=Denis Geraads, Monte McCrossin and Brenda Benefit |year=2012 |title=A New Rhinoceros, ''Victoriaceros kenyensis'' gen. et sp. nov., and Other Perissodactyla from the Middle Miocene of Maboko, Kenya |journal=Journal of Mammalian Evolution|doi=10.1007/s10914-011-9183-9 |volume=19 |pages=57 }}</ref> 15 मा
***'''जनजाति Diceratheriini'''
****† ''Diceratherium'' 33.9-11.610 मा
****† ''Subhyracodon'' 38.0-26.3 मा
***'''जनजाति Elasmotheriini''' 20.0-0.126 मा
****† ''Bugtirhinus'' 20.0-16.9 मा
****† ''Caementodon''
****† ''Elasmotherium'' - विशालकाय गैंडा 3.6-.126 मा
****† ''Hispanotherium Huaqingtherium'' 16.0-7.250 मा संग synonymized
****† ''Iranotherium''
****† ''Kenyatherium''
****† ''Meninatherium''
****† ''Menoceras'' 23.03-16.3 मा
****† ''Ougandatherium'' 20.0-16.9 मा
****† ''Parelasmotherium''
****† ''Procoelodonta''
****† ''Sinotherium'' 9.0-5.3 मा
== परभक्षी ==
[[File:Bundesarchiv Bild 135-S-15-17-39, Tibetexpedition, Mönch mit Nashornhorn.jpg|thumb|upright|गैंडा सींग संग भिक्षु. Samye, तिब्बत, 1938.]]
जंगली मा, वयस्क गैंडा मनुष्य को वाहेक अन्य कुनै वास्तविक प्राकृतिक शिकारिहरु छ। युवा गैंडाहरु यति ठूलो बिल्ली छ, गोहि हो, जंगली कुकुर, र बिज्जू को रूप मा शिकारिहरु को शिकार हुन सक्छन्. गैंडा ठूलो हो र कठिन भएको लागि एक प्रतिष्ठा छ, उनि धेरै सजिलै संग सिकी रहे छन्, उनि दैनिक पानी छेद मा जाएँ र उनि पीने जबकि सजिलै संग मारा जान सक्छ। गैंडा को रक्षा को प्रयासहरु मा जोड देखि अप्रभावी मानिन्छ, जबकि डिसेम्बर 2009 को रूप मा, अवैध शिकार विश्व स्तर मा वृद्धि भएको छ। सबै भन्दा खराब अनुमान शिकारिहरु को केवल 3% को सफलतापूर्वक प्रतिस्पर्धाएर रहे हो कि, [[जिम्बाब्वे|जिम्बाब्वे]] को सूचना दिएको छ। गैंडा सींग को लागि बजार एकदम हद सम्म ज्वरो र यहां सम्म कि 'जीवन रक्षक' को बिरुद्ध सींग प्रभावी दबाइ मान्छ जो पारंपरिक चीनी चिकित्सा पद्धति को चिकित्सकहरु द्वारा समर्थित छ। शिकारिहरु बढी अधिक परिष्कृत भएको छ, जबकि जाहिर छ, केवल [[नेपाल|नेपाल,]] संकट देखि परहेज गरेको छ। <ref>[http://news.bbc.co.uk/2/hi/science/nature/8388606.stm गैंडा अवैध शिकार मा 'ग्लोबल रेला'] बीबीसी. १ डिसेम्बर २००९</ref> शिकारिहरु जोहानसबर्ग को निकट Krugersdorp गेम रिजर्व मा गत महिला गैंडा मारे जाने पछि दक्षिण अफ्रीका को अधिकारिहरु ले अवैध शिकार को बिरुद्ध तत्काल कार्रवाई को लागि भनिन्छ। <ref>{{cite news
|url=http://www.guardian.co.uk/environment/2010/jul/18/poachers-kill-last-female-rhino
|title=Poachers kill last female rhino in South African park for prized horn
|work=National Ledger
|date=July 20, 2010
|accessdate=July 25, 2010
|location=London}}</ref> दक्षिण अफ्रीकी राष्ट्रीय उद्यान ले सांख्यिकी एक रेकर्ड 333 गैंडा 2010 मा मारिए थिए दिखाते हैं। <ref>" [http://www.guardian.co.uk/world/2011/nov/04/south-africa-rhino-poaching-record-high गैडा शिकारिहरुले दक्षिण अफ्रीकामा मार्ने संख्यामा उच्चतम रेकर्ड कायम गरे] ". ''गार्जियन'' ४ नोभेम्बर २०११।</ref> यो 2012 मा 668 हो गई. <ref>{{cite web|title=Update on rhino poaching statistics|url=http://www.sanparks.org/about/news/default.php?id=55461|publisher=[[South African National Parks]]|accessdate=18 April 2013}}</ref>
== सींग ==
गैंडा सींग, (एक रोपाइ कोर है), जो अन्य सींग वाला स्तनधारिहरु को उन मान्छे को विपरीत, केवल केरातिन देखि मिलेर बनता छ। गैंडा सींग परंपरागत एशियाई चिकित्सा मा प्रयोग गर्यो, र कटार को लागि गणतन्त्र यमन र ओमान मा हैंडल गर्दै छन्. Esmond ब्राडली मार्टिन गणतन्त्र गणतन्त्र यमन मा चक्कु संभालती को लागि व्यापार मा सूचना दिएको छ। <ref>{{cite web|url=http://www.gcci.org/gcci/bradley.html |title=GCC: Esmond Bradly Martin Reports From Yemen |publisher=Gcci.org |accessdate=2010-09-23}}</ref>
[[File:Rhino in the singapore zoo.JPG|thumb|सिंगापुर चिडियाघर मा गैंडा]]
एक दोहराया गलत धारणा छ कि पाउडर को रूप मा गैंडा सींग ''कोर्नु Rhinoceri Asiatici'' (犀角, ''xījiǎo,'' "गैंडा सींग") को रूप मा पारंपरिक चीनी चिकित्सा (TCM) मा एक कामोद्दीपक को रूप मा प्रयोग गरिन्छ। वास्तव मा, यो ज्वरो र आक्षेप को लागि निर्धारित छ। <ref>दान Bensky, स्टीभन Clavey, एरिक Stoger, र एन्ड्रयू गेम्बल ''चीनी हर्बल चिकित्सा: मटेरिया मेडिका, तेश्रो संस्करण।'' Eastland प्रेस 2004 ISBN 0-939616-42-4</ref> न त साक्ष्य आधारित चिकित्सा द्वारा सिद्ध गरिएको छ। केहि टीसीएम डाक्टरहरु गैंडा सींग को विकल्प को तुलना मा राम्रो गुणवत्ता को एक जीवन रक्षक दबाइ मा विचार गर्नुहोस किनकी यसको उपयोग लाई कम गर्न को लागि टीसीएम चिकित्सकहरु संग विचार विमर्श को मिश्रित परिणाम संग भेट को छ। <ref name="NewSci">{{Cite news | url = http://seahorse.fisheries.ubc.ca/pdfs/parryjones_and_vincent1998_newscientist.html | title = Can we tame wild medicine? To save a rare species, Western conservationists may have to make their peace with traditional Chinese medicine. | author = Parry-Jones, Rob and Amanda Vincent | work = [[New Scientist]] | volume = 157 | number = 2115 | date = January 3, 1998}}</ref> चीन सीआईटीईएस सन्धि मा हस्ताक्षर गरे र 1993 मा, स्वास्थ्य मंत्रालय द्वारा प्रशासित चीनी दबाइ Pharmacopeia, देखि गैंडा सींग हटाइएको छ। 2011 मा, [[संयुक्त अधिराज्य|यूनाइटेड किंगडम]] मा, [http://www.rchm.co.uk/ चीनी हर्बल चिकित्सा को रजस्टर] गैंडा सींग को प्रयोग गरे निंदा गरदै एक औपचारिक बयान जारी गर्यो। <ref>{{cite web
| date=September 9, 2011
| title=Chinese Medicine Organization Speaks Out Against Use of Rhino Horn
| publisher=RhinoConservation.org
| author=Rhishja Larson
| url=http://www.rhinoconservation.org/2011/09/09/chinese-medicine-organization-speaks-out-against-use-of-rhino-horn/
| accessdate=2011-10-26
}}</ref> टीसीएम शिक्षकहरु को बढती संख्या पनि अभ्यास को बिरुद्ध कुरा को छ। <ref>{{cite web
| date=August 15, 2011
| title=TCM Educators Speak Out Against Use of Rhino Horn
| publisher=RhinoConservation.org
| author=Rhishja Larson
| url=http://www.rhinoconservation.org/2011/08/15/tcm-educators-speak-out-against-use-of-rhino-horn/
| accessdate=2011-10-26
}}</ref>
अवैध शिकार को रोकन को लागि, केही क्षेत्रहरु मा, गैंडा शान्त र उनको सींग हटाइएको छ। विशेष रूप ले दक्षिण अफ्रीका मा सशस्त्र पार्क रेंजरों,, पनि, अवैध शिकार देखि निपटने को लागि अगाडी को लाइन मा काम गर्दै छन् कहिले काँही अधिनियम मा पकडे गए हो जो शिकारिहरु को मार रहे हैं। गैंडा हत्याहरु मा हाल नै मा एक कील प्रजातिहरु को भविष्य को बारे मा चिंतित संरक्षणवादिहरु बना दिए छ। 2011 को समयमा 448 गैंडा दक्षिण अफ्रीका एक्लै मा आफ्नो सींग को लागि मारिए थिए। <ref name="sanpark-poachingstats">{{cite web|title=Media Release: Latest on Rhino Poaching in South Africa|url=http://sanparks.org.za/about/news/default.php?id=1815|publisher=[[South African National Parks]]}}</ref> सींग अविश्वसनीय रूप ले महत्वपूर्ण छ। एक औसत आकार को सींग को रूप मा ज्यादा भियतनाम र धेरै गैंडा रेंज राज्यहरु गैंडा सींग को जरिए गरेको छ मा एक करोड डलर को एक चौथाई को रूप मा ला सक्छ <ref>{{cite news|last=Frank, Hopper|first=Meghan, Jessica|title=Spike in rhino poaching threatens survival of species|url=http://rockcenter.msnbc.msn.com/_news/2012/02/21/10466912-spike-in-rhino-poaching-threatens-survival-of-species|accessdate=21 February 2012}}</ref> <ref>Milledge, साइमन। {{PDFlink|[http://www.traffic.org/species-reports/traffic_species_mammals31.pdf Rhino Horn Stockpile]|1.34 MB}} , ट्राफिक, २००५। 2008-01-09 को प्राप्त गरियो।</ref>
फिर पनि, अवैध शिकार चीन र भियतनाम ले मांग को कारण देखि रेकर्ड स्तर को मार रहेको छ . <ref>{{cite news| url=http://www.bbc.co.uk/news/world-africa-15571678 | work=BBC News | title=South Africa record for rhino poaching deaths | date=2011-11-03}}</ref> मार्च 2013 मा, केहि शोधकर्ताहरु को अवैध शिकार को कम गर्ने एकमात्र तरीका जीवित गैंडाबाट मानवीय र अक्षय कटाई मा आधारित एक विनियमित व्यापार को स्थापना को लागि गरिनेछ कि सुझाव दिए। <ref>{{cite journal | journal = Science | author = Duan Biggs et al. | title = Legal Trade of Africa's Rhino Horns | date = 1 March 2013 | volume = 339 | page = 1038}}</ref>
{{clear}}
== ऐतिहासिक अभ्यावेदन ==
अल्ब्रेक्ट Dürer पहिले कि साल लिस्बन मा आएको थियो कि एक एकसिंगे गैंडा को एक अज्ञात कलाकार द्वारा एक लिखित विवरण र संक्षिप्त स्केच को आधार मा 1515 मा एक गैंडाहरु को एक प्रसिद्ध वुडकट बनायो। Dürer जनावर नै कहिल्यै देखेको थिएन र, एक परिणाम स्वरुप, Dürer को गैंडामा केहि हद सम्म गलत चित्रण गरिएको छ।
गैंडा [[मलेशिया|मलेशिया,]] [[भारत|भारत,]]र [[म्यानमार|बर्मा]] मा आगो बाहिर मुद्रांकन को बारे मा किंवदंतिहरु छन्। पौराणिक गैंडा ''badak'' गैंडा र ''एपीआई'' को मतलब आगो को मतलब छ जहां मलय, ''badak एपीआई,'' मा एक विशेष नाम हो। पशु एक आगो जंगल मा जलाइन्छ जब आउछन् र यो बाहिर टिकट हुनेछ। <ref name="Rhino fire legends">{{cite web|url=http://www.sosrhino.org/knowledge/faq.php |title=Rhinoceros Frequently Asked Questions |publisher=Sosrhino.org |accessdate=2010-09-23}}</ref> यस घटना को बारेमा हालैमा कसैले पनि पुष्टि गरेको छैन।
तर, यो कथा एक अफ्रीकी गैंडाहरु दुइ campfires बाहिर हाल्न को लागि देखाइएको छ कि जहां ''देवताहरु, पागल हुनु पर्छ'' फिलिम ले मजबूत बनाइयो छ। <ref>''देवताहरु,'' जेम्स UYS, कैट फिल्म्स, 1980 ''पागल हुनु पर्छ।'' </ref>
{{multiple image
| align = center
| direction = horizontal
| header = Rhinoceroses in art
| image1 = Bronze rhinoceros wine vessel.jpg
| alt1 =
| caption1 = A wine vessel in the form of a bronze rhinoceros with silver inlay, from the [[Han Dynasty|Western Han]] (202 BC – 9 AD) period of [[जनबादी गणतन्त्र चीन|China]], sporting a saddle on its back
| width1 = {{#expr: (150 * 640 / 480) round 0}}
| image2 = Dürer - Rhinoceros.jpg|thumb
| alt2 =
| caption2 = [[Dürer's Rhinoceros]], in a [[woodcut]] from 1515
| width2 = {{#expr: (150 * 600 / 400) round 0}}
| image3 = Villa Del Casale Grande Chasse-2.jpg
| alt3 =
| caption3 = A rhinoceros depicted on a Roman [[mosaic]] in [[Villa Romana del Casale]], an archeological site near [[Piazza Armerina]] in [[Sicily]], [[Italy]]
| width3 = {{#expr: (150 * 800 / 587) round 0}}
| footer = {{Commons category-inline|Rhinoceroses in art}}
}}
==अरु पनि हेर्नुहोस==
=== संरक्षण ===
* इंटरनेशनल गैंडा फाउंडेशन
* जनसंख्या अनुसार बिजोर पंजे औंलाधारीहरु को सूची
* Nicolaas जनवरी भान Strien
* गैडालाइ बचाऔं
=== व्यक्तिगत गैंडाहरु ===
* Abada
* क्लारा
* भर्साइलिस को गैंडा
=== अन्य ===
* प्राचीन चीन मा गैंडाहरु
== फुटनोट ==
{{Reflist|35em}}
== सन्दर्भ ==
* {{Cite journal | last = Cerdeño | first = Esperanza | url = http://digitallibrary.amnh.org/dspace/bitstream/2246/3566/1/N3143.pdf | journal = Novitates | publisher = [[American Museum of Natural History]] | year = 1995 | title = Cladistic Analysis of the Family Rhinocerotidae (Perissodactyla) | issn = 0003-0082 | issue = 3143 | postscript = <!--None-->}}
* फेरीवाला, जनवरी १९९९। ''गैंडा सींग को कला चीन मा नक्काशी'' । क्रिस्टीज किताबहरु, लन्डन। आईएसबीएन 0-903432-57-9.
* {{Cite book | last = Emslie | first = R. and Brooks, M. | year = 1999 | title = African Rhino. Status Survey and Conservation Action Plan | publisher = IUCN/SSC African Rhino Specialist Group. IUCN, Gland, Switzerland and Cambridge, UK | isbn = 2-8317-0502-9 | postscript = <!--None-->}}
* {{Cite book | last = Foose | first = Thomas J. and van Strien, Nico | year = 1997 | title = Asian Rhinos – Status Survey and Conservation Action Plan | publisher = IUCN, Gland, Switzerland, and Cambridge, UK | isbn = 2-8317-0336-0 | postscript = <!--None-->}}
* {{Cite journal | url = http://www.oucom.ohiou.edu/dbms-witmer/Downloads/2006_Hieronymus-Witmer-Ridgely_rhino_horn.pdf | last = Hieronymus | first = Tobin L. | coauthors = Lawrence M. Witmer and Ryan C. Ridgely | journal = Journal of Morphology | title = Structure of White Rhinoceros (Ceratotherium simum) Horn Investigated by X-ray Computed Tomography and Histology With Implications for Growth and External Form | year = 2006 | volume = 267 | pages = 1172–1176 | doi = 10.1002/jmor.10465 | pmid = 16823809 | issue = 10 | postscript = <!--None-->}}
* Laufer, बेर्थोल्ड. १९१४. "गैंडा को इतिहास"। मा: ''चिनियाँ माटा को आंकडाहरु, भाग मा: रक्षा कवच को इतिहास मा प्रस्तावना।'' प्राकृतिक इतिहास, शिकागो, पीपी 73-173 को फील्ड संग्रहालय।
* [http://animals.nationalgeographic.com/animals/mammals/white-rhinoceros.html व्हाइट गैंडा, सेतो गैंडा प्रोफाइल, तथ्यहरु, सूचना, तस्वीरहरु, चित्र, ध्वनि, निवास, रिपोर्ट, समाचार - नेशनल ज्योग्राफिक]
* {{cite web|url=http://www.rhinos-irf.org/white/|title=White Rhino (Ceratotherum simum)|last=Unattributed|work=Rhinos|publisher=The International Rhino Foundation|language=en-US|accessdate=2009-07-07}}
==बाहिरी लिङ्कहरु==
{{Wikiquote|Rhinoceroses}}
{{Wikispecies|Rhinocerotidae}}
{{commons category|Rhinocerotidae}}
{{Wikisource1911Enc|rhinoceros}}
*[http://www.rhinoresourcecenter.com/species/ गैंडा प्रजाति] तथा [http://www.rhinoresourcecenter.com/images/all/added/desc/1.php गैंडा छविहरु] को पेज [http://www.rhinoresourcecenter.com/ गैंडा संसाधन केंद्र]
*[http://www.panda.org/about_wwf/what_we_do/species/our_solutions/endangered_species/rhinoceros/index.cfm गैंडा प्रविष्टि] प्रकृति वेबसाइट को लागि वर्ल्ड वाइड फंड मा।
*[http://www.iapf.org/ इंटरनेशनल एंटी शिकार फाउंडेशन]
[[श्रेणी:गैंडाहरु]]
[[श्रेणी:शाकाहारी जनावरहरु]]
[[श्रेणी:पारंपरिक दवाइ]]
| 