विकिपिडिया

"पाचन प्रणाली" का संशोधनहरू बिचको अन्तर

अन्तरक्रियात्मक रूपमा इतिहास हेर्नुहोस्
← अघिल्लो भिन्नतापछिल्लो भिन्नता →
Content deleted Content added
दृश्यात्मकविकिपाठ
कुनै सम्पादन सारांश छैन
सुधार!
पङ्क्ति १:
{{सुधार नभए एक महिनापछि हटाइने लेखहरू}}
'''पाचन प्रणाली''' जीवले खाना खाने र पचाउने कृया सँग सम्बन्धित प्रणाली हो।
{{hindi}}
'''पाचन''' त्यो क्रिया हो जसमा भोजन को यांत्रिकीय र रासायनिक रूप ले स-साना घटकहरु मा विभाजित गरेर दिइन्छ ताकि उनलाई, उदाहरण को लागि, रक्तधारा मा अवशोषित गर्न सकियोस्। पाचन एक प्रकार को अपचय क्रिया हो: जसमा आहार को ठूलो अणुहरु को सानो-सानो अणुहरुमा बदल दिइन्छ।
 
स्तनपायी प्राणिहरु द्वारा भोजन मुखमा लिएर त्यसलाई दाँतले चबाउने समयमा लार ग्रंथिहरु संग निकलने वाला लार मा मौजूद रसायनहरु संग रासायनिक प्रक्रिया हुन थाल्छ। यो भोजन फेरि ग्रासनली भएर आमाशय मा जान्छ, जहां हाइड्रोक्लोरिक अम्ल सर्वाधिक दूषित गर्ने सूक्ष्माणुहरु को मारेर भोजन को केहि भाग को यांत्रिक विभाजन (जस्तै, प्रोटीन को विकृतिकरण), बढी केहि भाग को रासायनिक परिवर्तन आरंभ गर्दछ। हाइड्रोक्लोरिक अम्ल को पीएच (pH) मान कम हुन्छ, जो कि किण्वकहरुको लागि उत्तम हुन्छ। केहि समय (आम तरिका मा मनुष्यहरु मा एक या दुइ घन्टा, कुत्तहरुमा 5-6 घन्टा, र बिरालोहरु मा यसले केहि कम अवधि) पछि भोजन को अवशेष सानो आन्द्रा, र ठूलो आन्द्रा देखि गुजरते छन्, र मलत्याग को समयमा बाहिर निकाल दिइन्छ।<ref name="Maton">{{cite book| last = Maton| first = Anthea| authorlink = | coauthors = Jean Hopkins, Charles William McLaughlin, Susan Johnson, Maryanna Quon Warner, David LaHart, Jill D. Wright | title = Human Biology and Health| publisher = Prentice Hall| year = 1993| location = Englewood Cliffs, New Jersey, USA| pages = | url = | doi = | id = | isbn = 0-13-981176-1|oclc = 32308337}}</ref>
 
अन्य जीवहरु मा भोजन को पाचन को अलग-अलग [[wikt:mechanism|प्रक्रियाहरू]] हुन्छं.
 
== पाचन प्रणाली ==
 
पाचन प्रणाली धेरै प्रकार को हुन्छन्. आन्तरिक र बाह्य पाचन मा एक बुनियादी अंतर हुन्छ। बाह्य पाचन को क्रम विकास सबै भन्दा पहिले भयो, बढी अधिकांश कवक अब पनि उन मा निर्भर हैं।<ref>डसेंबेरी, डेभीड बी. (1996). "लाइफ ऐट स्मल स्केल", पीपी. 113-115. वैज्ञानिक अमेरिकी लाइब्रेरी, न्यूयर्क. ISBN 0-7167-5060-0.</ref> यस प्रक्रिया मा इन्जाइमहरु लाई जीव को नजिकै को वातावरण मा स्रावित गरिन्छ, जहां उनि कुनै कार्बनिक पदार्थ को विभाजित गरेर दिछन, र उनको शेष पदार्थहरु मध्ये केहि भाग उन जीव मा विसरित हुन्छ। त्यस पछि जनावरहरु को क्रम विकास भयो र उनमा आन्तरिक पाचन विकसित भयो, जो कि अधिक कारगर छ किनकी विभाजित पदार्थहरु को अधिक भाग खाया जान सक्छ, र रासायनिक वातावरण को अधिक प्रभावी रूप ले नियंत्रित गरिन सक्छ।<ref>डसेंबेरी, डेभीड बी. (2009). ''लिवींग ऐट माइक्रो स्केल'' , पृष्ठ 280. हार्वर्ड यूनिभर्सिटी प्रेस, क्याम्ब्रिज, मास. ISBN 978-0-674-03116-6.</ref>
 
लगभग सबै प्रकार को मकडिहरू सहित केहि जीव केवल जैव-विष र पाचक रसायनहरु (उदाहरण को लागि, एंजाइम) को बहिर्कोशिकीय वातावरण मा स्रावित गरेर दिछन र फेरि उन प्रक्रिया ले उत्पन्न "शोरबे" को गटक लिन्छन्. केहि अन्य जीवहरु मा, संभावित पोषक तत्वहरु या भोजन को जीव को भित्र जाने पछि एक पुटिका या एक थैलीनुमा संरचना मा, एक नली, या पोषक तत्वहरु को अवशोषण को अधिक कारगर बनाउन वाला विशिष्ट अवयवों को द्वारा पाचन क्रिया चलिरहन्छ।
 
=== स्रावण प्रणालिहरु ===
{{Main|स्रावण}}
 
[[जीवाणु]] पर्यावरण मा मौजूद अन्य जीवबाट पोषक तत्व प्राप्त गर्न को लागि धेरै प्रणालिहरु को उपयोग गर्छन.
 
==== च्यानल परिवहन प्रणाली ====
 
च्यानल परिवहन प्रणाली मा धेरै प्रोटीन जीवाणु को आन्तरिक र बाह्य झिल्लिहरू मध्ये जान्छन वाला एक संस्पर्शी वाहिका बनाउँछन्. यो एक सरल प्रणाली छ, जसमा केवल तीन प्रोटीन उपइकाइयां हुन्छ: एबीसी (ABC) प्रोटीन, मेम्ब्रेन फ्यूजन प्रोटीन एमएफपी (MFP), र आउटर मेम्ब्रेन प्रोटीन ओएमपी (OMP). यो स्रावण प्रणाली आयनों, औषधिहरु संग लिएर विभिन्न आकारहरु को प्रोटीन्स (20 - 900 kDa) तक, विभिन्न अणुहरुलाई वाहक हुन्छ। स्रावित गरियो अणुहरू को आकार अलग-अलग हुन्छ, र यिनीहरुका आकार साना '' एस्चेरिचिया कोलाई '' पेप्टाइड कोलिसिन वी, (10 केडीए/10 kDa) देखि लागिर 900 केडीए (kDa) को लैपए (LapA) आसंजन प्रोटीन कोशिका स्युडोमोनस फ्युरोसेंस (''Pseudomonas fluorescens'' ) सम्म को हुन सक्छ।<ref name="Wooldridge">{{cite book |author= Wooldridge K (editor)| year=2009 |title=Bacterial Secreted Proteins: Secretory Mechanisms and Role in Pathogenesis | publisher=Caister Academic Press | isbn= 978-1-904455-42-4}}</ref>
 
==== आणविक सीरिंज ====
 
एक आणविक सीरिंज को उपयोग गरिन्छ जसबाट भएर जीवाणु (उदाहरण को लागि, केहि प्रकार को ''सैल्मोनेला (salmonella)'' , ''शिगेला (Shigella)'' , ''येर्सिनिया (Yersinia)'' ) यूकेरियटिक कोशिकाहरु मा प्रोटीन प्रविष्ट गर्न सक्छ। यस्तो नै एक तंत्र सबै भन्दा पहिले ''वाय. पेस्टिस (Y. pestis)'' मा खोजाइयो थियो र उनले दर्शाया कि जीवविष या टक्सिन्स को बस बहिर्कोशिकीय माध्यम मा स्रावित गर्न को बजाए सीधा जीवाणु को कोशिकाद्रव्य देखि उनको परपोषी को कोशिकाहरु को कोशिकाद्रव्य मा प्रविष्ट गरिन सक्छ।<ref name="Salyers">सल्यार्स, ए.ए. र व्हीट, डी. डी. (2002). ''बैक्टीरियल पैथोगेनेसिस: अ मोलिक्यूलर अप्रोच'' , 2 एड., वशिंगटन, डी.सी.: एएसएम् प्रेस. ISBN 1-55581-171-X</ref>
 
==== संयुग्मन तंत्र ====
 
[[चित्र:Conjugation.svg|right|thumb|350px|बैक्टीरियल विकार को योजनाबद्ध ड्राइंग.विकार चित्रकला1- दानकर्त्ता सेल बाल पैदा गर्दछ।2- पाइलस जो प्राप्तकर्ता सेल संग जुडा छ, त्यो दुइ कोशिकाहरु को एक साथ लाता छ।3- मोबाइल प्लाज्मिड निच्केड छ र डीएनए को एक एकल भूग्रस्त त प्राप्तकर्ता सेल गर्न को लागि स्थानांतरित गरेर रहेको छ . 4- दुवै कक्षों उनको प्लास्मिड्स रीसर्कुलराइज गर्दछ, दोश्रो संश्लेषण, र पुन: पेश पिली, दुवै कक्षों अब व्यवहार्य दाताहरु हैं।]]
 
केहि जीवाणुहरु (और आर्चियल फ्लैजेला (archaeal flagella)) को संयुग्मन तंत्र डीएनए (DNA) र प्रोटीन दुवै को वाहक भएको क्षमता राखछन. यसको खोज ''एग्रोबैक्टीरियम ट्यूमीफेशियन्स (Agrobacterium tumefaciens)'' मा गरिएको थियो, जो यस प्रणाली को उपयोग गरेर परपोषी मा Ti प्लास्मिड र प्रोटीनहरु को समावेश गर्दछ जसबाट क्राउन गल (गठान) पनप जान्छ।<ref name="Cascales">{{cite journal |author=Cascales E & Christie P.J. |title=The versatile Type IV secretion systems |journal=Nat Rev Microbiol |volume=1 |issue=2 |pages=137–149 |year=2003 |doi=10.1038/nrmicro753 |pmid=15035043}}</ref>. ''एग्रोबैक्टीरियम ट्यूमीफेशियन्स (Agrobacterium tumefaciens)'' को VirB complex यसको आदिरूपी प्रणाली छ।<ref name="Christie">{{cite journal |author=Christie PJ, Atmakuri K, Jabubowski S, Krishnamoorthy V & Cascales E. |title=Biogenesis, architecture, and function of bacterial Type IV secretion systems |journal=Ann Rev Microbiol |volume=59 |pages=451–485 |year=2005 |doi=10.1146/annurev.micro.58.030603.123630 |pmid=16153176}}</ref>
 
नाइट्रोजन को यौगिकीकरण गर्ने ''रिजोबिया (Rhizobia)'' को मामला रमाइलो छ, जहां संयुग्मी तत्व प्राकृतिक रूप ले इंटर-किंग्डम संयुग्मन गर्छन. यिनी तत्वहरु, जस्तै '''' एग्रोबैक्टीरियम (Agrobacterium)0} टीआई (Ti) या आरआई (Ri) प्लास्मिड, मा उनि तत्व हुन्छन् जो पौधे को कोशिकाहरु मा स्थानांतरित हुन सक्छन्. स्थानांतरित जीन्स पौधे को कोष्ठिका को केन्द्रक मा प्रवेश गर्छन र पौधे को कोष्ठिकाहरु को प्रभावी रूप ले ओपाइन को उत्पादन को कारखानहरुमा रूपांतरित गरेर दिछन र जीवाणु उनको उपयोग कार्बन र ऊर्जा को स्रोतहरु को रूप मा गर्छन. पौधे को संक्रमित कोष्ठिकाहरु क्राउन गल या वृक्ष व्रण को निर्माण गर्छं. यस तरिका टीआई (Ti) र आरआई (Ri) प्लास्मिड को एन्डोसिम्बएंट हुन्छन्, र फेरि उनि संक्रमित पौधे को एन्डोसिम्बएंट (या परजीवी) हुन्छन्.
 
टीआई (Ti) र आरआई (Ri) प्लास्मिड स्वयं संयुग्मी हुन्छन्. जीवाणुहरु को बीच टीआई (Ti) र आरआई (Ri) हस्तांतरण मा इंटर-किंग्डम हस्तांतरण को प्रणाली (''vir'' , या विरुलेंस (virulence), ओपरान) देखि स्वतंत्र एक प्रणाली (''tra'' , या ट्रांसफर (transfer), ओपरान) को उपयोग गरिन्छ। यस्तो हस्तांतरण भन्दा पहिले देखि अविषाक्त ''एग्रोबैक्टीरिया (Agrobacteria)'' देखि विषाक्त प्रभेदहरु को निर्माण गर्छन.
 
==== बाह्य झिल्ली पुटिकाहरू को स्रावण ====
 
माथि सूचीबद्ध मल्टीप्रोटीन कम्प्लेक्स को उपयोग को वाहेक ग्राम-नकारात्मक जीवाणुहरु द्वारा एउटा अझै अर्को विधि ले पदार्थ को स्रावण गरिन्छ: बाह्य झिल्ली पुटिकाहरू को निर्माण.<ref name="Chatterjee">चैटर्जी, एसएन र जे दास. "''वीब्रियो खोलेराय'' द्वारा सामाग्री कोशिका पर्खाल को उत्सर्जन मा टिप्पणिहरु इलेक्ट्रन सूक्ष्म." "जे.जेन.माइक्रोबिओल." "49": 1-11 (1967); कुएहं, एमजे र एनसी केस्टी. "बैक्टीरियल बाहिरी झिल्ली फफोला र पाहुना रोगजनक बातचीत." ''जीन देव'' . र फेरि '''19''' (22):2645-55 (2005)</ref> बाह्य झिल्ली को केहि भाग अलग हो जान्छन् र पेरिप्लास्मिक पदार्थहरु लाई आवरित गरदै बोसो को दोहरो परत देखि निर्मित गोल संरचनाहरु बनाउँछन्. यो पाउयाइयो छ कि जीवाणुहरु को धेरै प्रजातिहरु को पुटिकाहरुमा विषाक्तता को तत्व हुन्छन्, केहि को इम्यूनोमड्यूलेटरी असर हुन्छ, बढी केहि परपोषी कोष्ठिकाहरू देखि जुड गरेर उनलाई विषण्ण बनाइदिन्छ। जहां पुटिकाहरू को स्रावण को तनाव को स्थिति को प्रति सामान्य प्रतिक्रिया को तरिका मा दर्शाउयाइयो छ, वहीं कार्गो प्रोटीन भारित गर्ने प्रक्रिया चयनात्मक प्रतीत हुन्छ।<ref name="McBrrom">मैकब्रूम, एजे र एम्जे कुएहन [http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/17163978 नकारात्मक जीवाणुहरु द्वारा ग्राम फफोला रिलीज को बाहिरी झिल्ली प्रतिक्रिया जो एक उपन्यास लिफाफा तनाव छ।] ''मल. '' ''माइक्रोब्योल.'' '''63''' (2):545-58 (2007)</ref>
 
=== फैगोसोम ===
 
फैगोसोम जीवाणुभक्षण द्वारा अवशोषित कुनै कण को इर्द गिर्द निर्मित रिक्तिका को भन्छन्. यो रिक्तिका उन कण को इर्द गिर्द मौजूद कोष्ठिका झिल्ली को पिघलाव देखि बन्छ। फैगोसोम एक कोष्ठिकीय कक्ष हुन्छ जसमा रोगजनक सूक्ष्मजीवहरु को मार गरेर उनको पाचन गरिन सक्छ। फैगोसोम आफ्नो परिपक्वता को प्रक्रिया मा लाइसोसोम संग मिलेर फैगोलाइसोसोम्स को निर्माण गर्छन. मनुष्यहरु मा, ''एंटामीबा हिस्टोलिटिका (Entamoeba histolytica)'' रातो रक्त कोशिकाहरु को जीवाणुभक्षण गर्न सक्छन्.<ref name="Boettner">{{cite journal |author=Boettner DR, Huston CD, Linford AS, ''et al.'' |title=Entamoeba histolytica phagocytosis of human erythrocytes involves PATMK, a member of the transmembrane kinase family |journal=PLoS Pathog. |volume=4 |issue=1 |pages=e8 |year=2008 |month=January |pmid=18208324 |pmc=2211552 |doi=10.1371/journal.ppat.0040008 |url=http://www.plospathogens.org/article/info:doi/10.1371/journal.ppat.0040008}}</ref>
[[चित्र:Trophozoites of Entamoeba histolytica with ingested erythrocytes.JPG|thumb|इंजेस्टेड एरीथ्रोसाइट्स संग एंटामोएबा को ट्रोफोजोइट्स हिस्टोलिटिका]]
 
=== जठरवाहिकीय गुहा ===
 
जठरवाहिकीय गुहा पाचन र शरीर को सबै भागहरु मा पोषक तत्वहरु को वितरण दुवै प्रक्रियाहरु मा आमाशय जस्तै कार्य गर्छ। बर्हिकोशिकीय पाचन त्यहि केन्द्रिय गुहा मा हुन्छ जसमा गैस्ट्रोडर्मिस को परत लगी हुन्छ, जो एपिथीलियम को आन्तरिक परत हुन्छ। यस गुहा मा बाहिर तिर केवल एक छिद्र हुन्छ जो मुख र गुदा दुवै को कार्य गर्दछ: अपशिष्ट र अपाचित पदार्थ यस मुख/गुदा देखि उत्सर्जित गरेर दिइन्छ। यसलाई अपूर्ण आन्द्रा को रूप मा वर्णित गरिन सक्छ।
 
वीनस फ्लाईट्रैप जस्तो एक बिरुवा प्रकाश संश्लेषण को द्वारा आफ्नो भोजन स्वयं बनाउन सक्छ। यो बिरुवा ऊर्जा र कार्बन प्राप्त गर्न को पारंपरिक उद्देश्य देखि आफ्नो शिकार को खाता र पचाता छैन, तर आफ्नो शिकार मा प्राथमिक रूप ले उन आवश्यक पोषक तत्वहरु (विशेषगरेर नाइट्रोजन र फास्फोरस) को खोज गर्दछ जसको उनको दलदली, अम्लीय आवास मा अत्यधिक कमी हुन्छ।<ref name="Leege">{{cite web | url = http://www.sciam.com/article.cfm?id=how-does-the-venus-flytra | work = Scientific American | author = Leege, Lissa | title = How does the Venus flytrap digest flies? | accessdate= 2008-08-20 }}</ref>
[[चित्र:Venus_Flytrap_showing_trigger_hairs.jpg|thumb|वीनस फ्लाईट्रैप (डायोनिया मस्किपुला) को पातहरु]]
 
=== विशेषीकृत अवयव तथा व्यवहार ===
[[चित्र:Ara hybrid - Catalina Macaw.jpg|thumb|कैटलीना एक प्रकार को सुगा हो जसको थुतुनो कर्तन दर्शाती छ।]]
[[चित्र:Squid beak measuring.jpg|100px|thumb|आकार तुलना को लागि विद्रूप थुतुनो र शासक.]]
[[चित्र:Carcharodon megalodon P1060082.jpg|thumb|100px|एक कारचरोडोन मेगालोडोन को दाँत]]
[[चित्र:Abomasum (PSF).png|150px|thumb|एक जुगाली गर्नेवाला पाचन प्रणाली को कुनै न कुनै चित्रण.]]
आफ्नो आहार को पाचन मा सहायता को लागि प्राणिहरु मा तरह-तरह को अवयवहरुको क्रम विकास भयो, जस्तै थुतुनो, जीब्रो, दाँत, पोटा, पेषणी र अन्य.
 
==== थुतुनो ====
मकाऊ तोते मुख्यतः बिउ, गिरीदार फल, र फल खाते हो र आफ्नो शानदार थुतुनो को उपयोग गरेर कडे देखि कडे बिउ को खोलछन. सबै भन्दा पहिले उनि आफ्नो थुतुनो को नुकीले सिरे देखि खुरच गरेर एक पातलो रेखा बनाछन, र फेरि थुतुनो को बगल को भाग ले उनि बिउ को फाड दिछन.
 
स्क्विड या कालिकाक्षेपी माछा को मुख मा एक नुकीली सींग जस्तो थुतुनो हुन्छ जो मुख्यतः किटिन<ref name="Clarke">{{cite book |last=Clarke |first=M.R. |authorlink= |coauthors= |title=A Handbook for the Identification of Cephalopod Beaks |year=1986 |publisher=Clarendon Press |location=Oxford |isbn=0-19-857603-X }}</ref> र क्रस लिंक्ड प्रोटीन ले बनी हुन्छ। यसको उपयोग शिकार को मार गरेर उसलाई खाने योग्य टुकडहरुमा फाडने को लागि गरिन्छ। थुतुनो बेहत मजबूत हुन्छ, तर उनमा समुद्री प्रजातिहरु सहित अन्य धेरै जीवहरु को दाँत र जबडों को समान कुनै खनिज पदार्थ हुदैनन्.<ref name="Miserez">{{cite journal |last=Miserez|first=A |authorlink= |coauthors=Li, Y; Waite, H; Zok, F |year=2007 |month= |title=Jumbo squid beaks: Inspiration for design of robust organic composites |journal=[[Acta Biomaterialia]] |volume=3 |issue= 1|pages=139–149 |id= |url= |accessdate= |quote=|doi=10.1016/j.actbio.2006.09.004 |pmid=17113369 }}</ref> थुतुनो स्क्विड को एकमात्र भाग हो जसलाई पचाया सकिंदैन.
 
==== जीभ्रो ====
{{Main|जीभ्रो}}
'''जीभ्रो''' मुख को तल मा स्थित ढांचागत मांसपेशी हुन्छ जो आहार को चबाउने र निगलने मा सहायक हुन्छ। यो संवेदनशील हुन्छ र यसलाई लार को द्वारा नम राखिन्छ। जीब्रो को निचला भाग चिल्लो श्लैष्मिक झिल्ली देखि छोपयो हुन्छ। जीभ्रो को उपयोग भोजन को कणहरु लाई घुमा गरेर एक ग्रास बनाउन मा गरिन्छ जसपछि त्यो ग्रास क्रमांकुचन को मदद देखि ग्रासनली मा उतार दिइन्छ। जीब्रो को अग्रभाग को तल्लो भाग मा स्थित अवजिह्वी क्षेत्र त्यो स्थान हुन्छ जहां मुख श्लैष्मिक झिल्ली धेरै पातलो हुन्छ, र जसको तल शिराहरु को एक तंतुजाल हुन्छ। अवजिह्वी मार्ग यो स्थान शरीर मा केहि औषधिहरु प्रविष्ट गराउन को लागि एक आदर्श स्थान हुन्छ। अवजिह्वी मार्ग मुखीय गुहा को [[रक्त वाहिका|वाहिकीय]] गुणहरु को लाभ उठाता छ, र यसको मदद देखि जठरांत्रपरक नली को बाइपास गरदै औषधि को तेजी देखि हृदवाहिका तंत्र मा पठाउन सकिन्छ।
 
==== दाँत ====
दाँत धेरै पृष्ठवंशिहरू को जबडों (या मुख) मा पाएको जाने वाला सानो सेतो संरचना हुन्छ जसको उपयोग आहार को चीरने, छीलने, दूध निकालन र चबाउने को लागि गरिन्छ। दाँत हड्डिहरु को हैन बने होते, बल्कि अलग-अलग घनत्व र कठोरता को ऊतकों को बने हुन्छन्. कुनै जनावर को दाँत को आकार उनको आहार देखि जुडा हुन्छ। उदाहरण को लागि, वनस्पति पदार्थहरु को पाचन बेहत कठिन हुन्छ, यसैले शाकभक्षिहरू को मुख मा चबाउने को लागि धेरै दाढें हुन्छं.
 
मांसभक्षिहरू को दाँतहरुको आकार प्राणिहरु लाई मारने र मासु को चीरने को लागि उपयुक्त हुन्छ, यसको लागि उनि खास आकार वाला भेदक दाँतहरुको उपयोग गर्छन. शाकभक्षिहरू को दाँत भोजन, यानी वनस्वति पदार्थहरु लाई चबाकर पीसने को लागि बने हुन्छन्.
 
==== गाँड ====
गाँड पाचन नली को एक पातलो पर्खाल वाला विस्तारित भाग हुन्छ जसको उपयोग पाचन भन्दा पहिले आहार को संचयन को लागि गरिन्छ। केहि पंक्षिहरु मा यो अन्न नली या गले को नजिकै उभरी भयो एक मांसल थैली हुन्छ। वयस्क कबूतरहरुमा यो गाँड दूध बनाउन सक्छ जसबाट नवजात पंक्षिहरु लाई दूध पिल्याइन्छ।<ref name="Gordon">{{cite web | title=The Alimentary Canal in Birds | url=http://www.earthlife.net/birds/digestion.html | author=Gordon John Larkman Ramel | date=2008-09-29 | accessdate=2008-12-16}}</ref>
 
केही किराहरु मा एक गाँड या बढी भयो ग्रास नली हुन सक्छ।
 
==== चतुर्थ आमाशय ====
शाकभक्षियहरुमा अन्धांत्र (या जुगाली गर्ने चतुष्पदी पशुहरु मा जठरांत) विकसित भएका हैं। जुगाली गर्ने पशुहरु मा अग्रोदर हुन्छ जसमा चार कक्ष हुन्छन्. यो कक्ष हो प्रथम आमाशय, द्वितीय आमाशय, तृतीय आमाशय एवं जठरांत. पहिले दुइ कक्षों, अर्थात प्रथम तथा द्वितीय आमाशय मा भोजन लार मा मिश्रित भएर ठोस र द्रव पदार्थ को परतहरुमा विभाजित हुन्छ। ठोस पदार्थ एकत्र भएर पागुर (या ग्रास) बनाउँछन्. यस पागुर को फेरि फिर्ता मुख मा ल्याइन्छ, र जुगाली गरेर यानी उसलाई विस्तारै-विस्तारै चबा गरेर पूरी तरिका लार संग मिलयो दिइन्छ आहार कणहरु लाई सानो गरेर दिइन्छ।
 
रेशों, विशेष रूप ले सेल्यूलोज र हेमी-सेल्यूलोज, को माइक्रोब यानी सूक्ष्माणुहरू (जीवाणु, प्रोटोजोआ, र फंगस) द्वारा यिनी कक्षों (reticulo-rumen) मा पहिले वाष्पशील वसीय अम्लों, एसिटिक अम्ल, प्रपियनिक अम्ल, र ब्यूटायरिक अम्ल विभाजित गरिन्छ। तृतीय आमाशय मा पानी र धेरै अकार्बनिक खनिज तत्व रक्त धारा मंब अवशोषित हो जान्छन्.
 
जठरांत जुगाली गर्ने पशुहरु मा आमाशय को चौथा बढी अन्तिम कक्ष हुन्छ। यो एकल आमाशय आमाशय (जस्तो मनुष्यहरु या शूकरहरुमा हुन्छ) को एक करीबी समतुल्य छ, र यसमा पाच्य आहार को लगभग समान विधि ले संसाधित गरिन्छ। प्राथमिक रूप ले यो माइक्रोबायल र आहारीय प्रोटीन को एसिड हाइड्रोलाइसिस को स्थान को रूप मा कार्य गर्दछ, र यिनी प्रोटीन स्रोतहरु लाई सानो आन्द्रा मा बढी अधिक पाचन र अवशोषण को लागि तैयार गर्दछ। अंततः पाच्य पदार्थहरु लाई सानो आन्द्रा मा ले गइन्छ जहां पोषक तत्वहरु को पाचन र अवशोषण हुन्छ। प्रथम तथा द्वितीय आमाशय मा उत्पन्न भएका सूक्ष्माणुहरू को पनि सानो आन्द्रा मा पाचन हुन्छ।
 
==== विशेषीकृत व्यवहार ====
[[चित्र:Flesh fly concentrating food.jpg|thumb|left|एक मासु को टुकडा "एक उडता भयो बुलबुला".इस व्यवहार को एक कारण यो हो कि अतिरिक्त जल को वाष्पित गरेर आफ्नो भोजन को सान्द्रता बढाने को लागि मक्खी जुगाली गरेर आफ्नो भोजन को एक बुलबुले मा बदल दिन्छ]]
माथि जठरांत र पोटे को अंतर्गत जुगाली को प्रक्रिया को उल्लेख गरिएको छ, र साथ नै पोटे को दूध को उल्लेख छ, जो [[कबूतर|कबूतरों]] को पोटे को पर्खाल ले निकलने वाला स्त्राव हुन्छ जसलाई वयस्क जुगाली गरेर आफ्नो नवजात पंक्षिहरु लाई दूध पिलाते हैं।<ref name="Levi">{{cite book |last=Levi |first=Wendell |title= The Pigeon|year= 1977|publisher= Levi Publishing Co, Inc|location= Sumter, S.C.|isbn=0853900132 }}</ref>.
 
कई शार्कहरुमा आफ्नो आमाशय को उल्टा गरेर आमाशय को आफ्नो मुख ले बाहिर निकालन क्षमता हुन्छ जसबाट उनि अनचाहे पदार्थबाट छुटकारा पा सकते हैं। (यसको विकास शायद जैवविषों देखि संपर्क को घटाने को लागि भयो हुनेछ).
 
अन्य जनावर, जस्तै खरायो र कृन्तक, मलभक्षण गर्छन, उनि आफ्नो भोजन, विशेषगरेर मोटा चारा खाने मा, विशेषीकृत मल खाते हैं। कैपीबारा, खरायो होम्सटर चूहे, र अन्य सम्बन्धित प्रजातिहरु को एक जटिल पाचन प्रणाली हुदैन जस्तै कि, उदाहरण को लागि, जुगाली गर्ने प्राणिहरु को हुन्छ। यसको सट्टा उनि आफ्नो भोजन को दोबारा आफ्नो आंतों मध्ये गुजार गरेर घास देखि बढी अधिक पोषक तत्व प्राप्त गराउँछन्. आंशिक रूप ले हजम हो चुके भोजन को नरम गोलिहरु को मल को रूप मा त्याग गरिन्छ र यो जनावर उनलाई साधारण तरिका मा तुरुन्त खा लिन्छन्. उनि सामान्य मल त्याग पनि गर्छन, जसलाई उनि हैन खाते हैं।
 
छोटे हात्ती, पंडा, कोआला, र गैंडे आफ्नो मां को मल खाते हैं। यस्तो उनि शायद खाए गए वनस्पति को पचाने मा आवश्यक जीवाणु प्राप्त गर्न को लागि गर्छन. जब उनि जन्म लिन्छन्, त उनको आंतों मा यो जीवाणु हुदैनन् (वे पूरी तरिका जीवाणुहीन हुन्छन्). यिनी जीवाणुहरु को बिना उनि धेरै वनस्पति तत्वबाट कुनै पोषक मूल्य प्राप्त हैन गर्न सकनेछ।
 
=== केंचुहरुमा ===
एक केंचुए को पाचन प्रणाली मा मुख, गलकोष, आहार नली, पोटा, पेषणी, र आन्द्रा हुन्छन्. मुख मजबूत होंठों देखि घेरिएको हुन्छ जो मृत घास, पातहरु, र खरपतवार को टुकडों, र चबाउने मा मदद को लागि माटो को कणहरु लाई लपकने को लागि एक हात जस्तै कार्य गर्दछ। होंठ आहार को स-साना टुकडहरुमा विभाजित गरेर दिछन. आहार को अगाडी बढन मा आसानी को लागि गलकोष मा आहार को श्लेष्मा को स्रावण देखि चिकना बना दिइन्छ। भोजन पदार्थहरु को सडन देखि जन्मिए अम्लहरुलाई निष्प्रभावी गर्न को लागि आहार नली उनमा क्याल्सियम कार्रोप्नेट मिलयो देती छ। पोटे मा अस्थायी संचय होता ह जहां भोजन र क्याल्सियम कार्रोप्नेट को मिल्याइन्छ। पेषणी को शक्तिशाली मांसपेशिहरु भोजन र धूल को मथ गरेर मिश्रित गरेर दिछ। जब मथना पूर्ण हुन्छ, त पेषणी को पर्खालहरु को ग्रंथिहरु यस गाढे लसदार मिश्रण मा इन्जाइम मिलाती छ जो कार्बनिक पदार्थहरु को विभाजन मा सहायक हुन्छन्. क्रमाकुंचन को द्वारा यस मिश्रण को आन्द्रा मा पठाइन्छ जहां उपयोगी ब्याकटेरिया रासायनिक विभाजन को प्रक्रिया को जारी राखछन. यस प्रक्रिया ले कार्बोहाइड्रेट, प्रोटीन, बोसो र विभिन्न भिटामिन र खनिज निकलते हो जो शरीर मा अवशोषित गरेर लागि जान्छन्.
 
== पृष्ठवंशिहरू को पाचन प्रणाली को अवलोकन ==
 
अधिकतर पृष्ठवंशिहरू मा, पाचन को क्रिया पाचन प्रणाली मा धेरै चरणहरु को प्रक्रिया हुन्छ।यो प्रक्रिया काँचो पदार्थहरु, प्राय अन्य जीवहरु, को अन्तर्ग्रहण देखि आरंभ हुन्छ। अन्तर्ग्रहण मा सामान्यतः केहि प्रकार को यांत्रिकीय र रासायनिक संसाधन शामिल हुन्छन्. पाचन क्रिया को चार चरणहरु मा बांटा गएको छ:
# अन्तर्ग्रहण: भोजन को मुख मा हालन (पाचन प्रणाली मा आहार को प्रवेश),
# यांत्रिकीय तथा रासायनिक विभाजन: परिणामी ग्रास को चबाना र आमाशय तथा आन्द्राहरुमा उनको पानी, अम्लों, पित्त र इन्जाइमहरु संग मिश्रण बनाउन ताकि जटिल अणुहरु को सजिलो संरचनाहरु मा विभाजित गर्न सकियोस्.
# अवशोषण: परासरण, सक्रिय परिवहन, र विसरण को द्वारा पाचन प्रणाली देखि पोषक तत्वहरु को परिसंचारी र लसीका केशिकाहरुमा अवशोषण, र
# इजेस्शन (मलत्याग): मलत्याग को द्वारा पाचन नली देखि अपाचित पदार्थहरु को निकालयो जाना.
 
यस प्रक्रिया मा निगलने र क्रमाकुंचन को द्वारा सारा प्रणाली मा मांसपेशिहरु को हलचल अंतर्निहित हुन्छ। पाचन को प्रत्येक चरण को लागि ऊर्जा को आवश्यकता हुन्छ, र यो ऊर्जा अवशोषित पदार्थबाट उपलब्ध गराउईएको ऊर्जा देखि "ओवरहेड शुल्क" को रूप मा वसूल गरिन्छ। यस ओवरहेड लागत मा मौजूद अंतरों को जीवनशैली, व्यवहार, र यहां सम्म कि शारीरिक ढांचों मा महत्वपूर्ण प्रभाव हुन्छन्. यसको उदाहरण मनुष्यहरु मा देखे जान सकिन्छ, जो अन्य होमिनिड मानवों (बालहरुको अभाव, साना जबडे र पेशीविन्यास, भिन्न डेंटिशन या दंतोद्भेदन, आंतों को लंबाई, भोजन पकाना आदि) भन्दा धेरै भिन्नता राखछन.
 
पाचन प्रक्रिया को प्रमुख भाग सानो आन्द्रा मा संपन्न हुन्छ। ठूलो आन्द्रा प्राथमिक रूप ले आंतों को ब्याकटेरिया द्वारा अपाच्य पदार्थहरु को किण्वन (फरमेंटेशन) को लागि र मलत्याग भन्दा पहिले पाचन गरे जा रहे पदार्थ ले पानी को पुनःशोषण को लागि एक स्थान को रूप मा प्रयोग हुन्छ।
 
स्तनधारिहरु मा, पाचन क्रिया को तैयारी कपालीय चरण ले आरंभ हुन्छ जसमा मुख मा लार को उत्पादन हुन्छ र आमाशय मा पाचक इन्जाइम बनाए जान्छन्. यांत्रिकीय र रासायनिक पाचन मुख मा आरंभ हुन्छ, जहां भोजन को चबा गरेर लार संग राम्रो तरिका मिलाइन्छ जसबाट स्टार्च को एंजाइमैटिक संसाधन आरंभ हुन्छ। आमाशय चबाउने र अम्लों र इन्जाइमहरु संग मिलान प्रक्रिया द्वारा यांत्रिकीय र रासायनिक रूप ले भोजन को स-साना कणहरु मा बदलन कार्य जारी राखिन्छ। अवशोषण आमाशय र आमाशय तथा आंतों को मार्ग मा हुन्छ, र मलत्याग को द्वारा यो प्रक्रिया पूरी हुन्छ।
 
== मनुष्यहरु मा पाचन प्रक्रिया ==
 
संपूर्ण पाचन प्रणाली लगभग 9 मीटर लामो हुन्छ। एक स्वस्थ मनुष्य मा यस प्रक्रिया मा 24 देखि 72 घन्टा लग सकते हैं।
 
=== आमाशयी स्रावण को चरण ===
 
* कपालीय चरण – यो चरण आहार को आमाशय मा प्रवेश गर्न भन्दा पहिले हुन्छ र यसमा खाने र पाचन को लागि शरीर द्वारा गरिएको तैयारियां शामिल हुन्छं. दृश्य र विचार सेरेब्रल कर्टेक्स (प्रमस्तिष्क-प्रान्तस्था) अर्थात मस्तिष्क को सतह को उत्तेजित गर्छन. स्वाद र गंध को उद्दीपन को अधःश्वेतक (hypothalamus) र मेरु-रज्जा (medulla oblongata) मा पठाइन्छ। यसपछि उसलाई वेगस तंत्रिका र एसिटाइलकोलाइन को स्रावण देखि गुजारा जान्छ। यस चरण मा आमाशयी स्रावण अधिकतम दर को 40% सम्म बढ्छ। आमाशय को अम्लीयता यस बिंदु मा आहार को द्वारा बफर गरेनजाती र यस प्रकार समेटोस्टैटिन को D सेल स्रावण को द्वारा भित्तीय (अम्ल स्रावण) र G सेल (गैस्ट्रिन स्रावण) गतिविधि रोकन कार्य गर्छ।
* आमाशय चरण – यस चरण मा 3 देखि 4 घन्टा लाग्छन. यो आमाशय को फुलाव, आमाशय मा आहार को मौजूदगी र पीएच (pH) मा कमी द्वारा उद्दीप्त गरिन्छ। फुलाव भन्दा लामो र आंत्रपेशी-अस्तर को परावर्तित क्रियाहरु सक्रिय गर्छ। यसले एसिटाइलकोलाइन को स्रावण सक्रिय हुन्छ जसबाट बढी अधिक आमाशयी यूष को स्रावण हुन्छ। जस्तै नै प्रोटीन आमाशय मा प्रवेश गर्दछ, त त्यो हाइड्रोजन आयन्स संग जुड जान्छ, जसबाट आमाशय को pH लगभग पीएच (pH) 1-3 सम्म गिर जान्छ। गैस्ट्रिन र एचसीएल (HCl) स्रावण को अवरोधन हटा दिइन्छ। यसले G सेल गैस्ट्रिन को स्रावण गर्न को लागि ट्रिगर हुन्छ, र फेरि त्यो भित्तीय कोशिकाहरु को HCl को स्रावण गर्न को लागि उद्दीप्त गर्दछ। HCl को स्रावण एसिटाइलकोलाइन र हिस्टामाइन द्वारा पनि ट्रिगर गरिन्छ।
* आंत्र चरण – यस चरण को दुइ भाग हुन्छन्, उद्दीपक र अवरोधक. आंशिक रूप ले पचा भयो आहार पाचनान्त्र मा भर जान्छ। यसले आन्द्राहरुको गैस्ट्रिन स्रावित भएको लागि ट्रिगर हुन्छ। एंटेरोगैस्ट्रिक परावर्तित क्रिया वेगल नाभिक को अवरोधन गर्छ, र संवेदी फाइबर सक्रिय गर्छ जसको कारण पायलरिक स्फिंक्टर कस जान्छ ताकि र आहार प्रवेश न गरेर सके, र स्थानीय परावर्तित क्रिया को अवरोधित गर्दछ।
 
=== मुखद्वार ===
मनुष्यहरु मा पाचन क्रिया मुखद्वार देखि आरंभ हुन्छ जहां मा आहार को चबाया जान्छ। मुख द्वार मा एक्जक्रिन लार ग्रंथिहरु को तीन जोडिहरू (पैरटिड, सबमैंडिब्यूलर, र अवजिह्वी) द्वारा ठूलो मात्रा मा (1-1.5 लीटर/दिन) लार स्रावित गरिन्छ, र उसलाई जीब्रो को मदद देखि चबाए गए भोजन मा मिल्याइन्छ। लार दुइ प्रकार को हुन्छ। एक हुन्छ तरल, पानी जस्तो स्रावण, र उनको काम भोजन को चिसो गर्न हुन्छ। दोश्रो हुन्छ गाढा, श्लैष्मिक स्रावण, र यो लुब्रिकेंट को काम गरेर भोजन को कणहरु लाई एक दोश्रो देखि जोड गरेर ग्रास बनाती छ। लार मुख द्वार को साफ गरेर भोजन को नम गरेर देती छ, र यसमा पाचक इन्जाइम जस्तै सैलीवरी एमिलेज हुन्छन्, जो पालीसैकेराइड जस्तै स्टार्च को रासायनिक विभाजन गरेर उसलाई डिस्सैकेराइड जस्तै माल्टोज मा बदलन मा सहायक हुन्छ। यसमा श्लेष्मा पनि हुन्छ, यो एक ग्लाइकोप्रोटीन छ जो भोजन को नर्म गरेर उसलाई ग्रास मा बदलन मा सहायक हुन्छ।
 
निगलने मा चबाया गयो आहार ग्रासनली मा ले गइन्छ, र ओरोफैरिंक्ज र हाइपोफैरिंक्ज देखि गुजरता छ। निगलने को तंत्र को समन्वयन मेरु-रज्जा (medulla oblongata) मा स्थित निगलने को केन्द्र र संयोजक अंगहरु मा गरिन्छ। जब भोजन को ग्रास मुख मा पछि तिर धकेल दिइन्छ, त यो परावर्तित क्रिया गलकोष (pharynx) मा मौजूद स्पर्श ग्राहिहरू द्वारा आरंभ गरिन्छ।
 
=== गलकोष या ग्रसनी(pharynx) ===
{{Main|मनुष्य को गलकोष}}
 
गलकोष घाँटी र गले को भाग हो जो मुख र नासिका द्वार को ठीक पछि स्थित हुन्छ, र [[ग्रासनली]] को माथि स्थित हुन्छ। यो पाचन प्रणाली र श्वसन तंत्र को भाग हुन्छ। किनकी भोजन र वायु दुवै गलकोष देखि भएर जान्छन्, यसैले भोजन के निगले गए पछि संयोजी ऊतकहरुको एक पल्ला एपिग्लटिस श्वासनली को माथि बंद हुन्छ जसबाट गला गोडा या श्वासावरोधन को रोकिन सकोस.
 
ओरोफैरिंक्ज गलकोष को त्यो भाग हुन्छ जो मुखद्वार को पछि स्थित हुन्छ र उनको पर्खाल मा स्तरीकृत स्क्वैमस एपिथेलियम को परत हुन्छ। नैसोफैरिंक्ज नासिका द्वार को पछि स्थित हुन्छ र उनको पर्खाल मा सिलागिटेड कल्म्नर स्यूडोस्ट्रैटिफाइड एपिथेलियम को परत हुन्छ।
 
माथि स्थित ओरोफैरिंक्ज जस्तै हाइपोफैरिंक्ज (लैरिंगोफैरिंक्ज) भोजन र वायु को लागि एक मार्ग को रूप मा कार्य गर्दछ उनको पर्खाल मा स्तरीकृत स्क्वैमस एपिथेलियम को परत हुन्छ। यो सीधा खडे एपिग्लटिस को तल हुन्छ र कंठनली सम्म जान्छ, जहां आवश्यक श्वासतंत्रीय र पाचनतंत्रीय मार्ग विभाजित हुन्छन्. यस बिंदु मा स्वरयंत्रग्रसनी (laryngopharynx) ग्रासनली संग चलती छ। निगलते समय भोजन को प्राथमिकता दी जान्छ, र वायु मार्ग अस्थायी रूप ले बंद हुन्छ।
 
=== ग्रासनली ===
{{Main|ग्रासनली}}
 
ग्रासनली लगभग 25 सेन्टिमीटर लामो एक संकरी पेशीय नली हुन्छ जो मुख को पछि गलकोष देखि आरंभ हुन्छ, छाती ले थोरेसिक डायफ्राम देखि गुजरती छ, र आमाशय स्थित हृदय द्वार मा गएर समाप्त हुन्छ। ग्रासनली को पर्खाल महीना मांसपेशिहरु को दुइ परतों को बनी हुन्छ जो ग्रासनली देखि बाहिर सम्म एक सतत परत बनाछ र लामो समय सम्म धीरे धीरे संकुचित हुन्छं. यिनी मांसपेशिहरु को आन्तरिक परत तल जाते छल्लों को रूप मा घुमावदार मार्ग मा हुन्छ, जबकि बाहिरी परत लंबवत हुन्छ। ग्रासनली को शीर्ष मा ऊतकहरुको एक पल्ला हुन्छ जसलाई एपिग्लटिस भन्छन् जो निगलने को समयमा को माथि बंद हुन्छ जसबाट भोजन श्वासनली मा प्रवेश न गरेर सके. चबाया गयो भोजन यही पेशिहरू को क्रमाकुंचन को द्वारा ग्रासनली देखि भएर आमाशय सम्म धकेल दिइन्छ। ग्रासनली देखि भोजन को गुजरने मा केवल सात सेकेन्ड लाग्छन र यस समयमा पाचन क्रिया हुदैन.
 
=== आमाशय ===
{{Main|आमाशय}}
 
आमाशय एक सानो, अंग्रेजी को 'J' अक्षर को आकार को थैली हुन्छ जसको पर्खालहरु मोटी, लचीली मांसपेशिहरु को बनी हुन्छ जो भोजन को भंडारण गर्छं र उसलाई स-साना कणहरु मा बदलन मा मदद गर्छं. भोजन यदि सानो-सानो कणहरु मा विभाजित गर्यो जाए, त सानो आन्द्रा मा उनको पूरी तरिका पाचन भएको संभावना अधिक हुन्छ, र आमाशय मा हुने मंथन मुख मा आरंभ भयो भोजन को विभाजन को प्रक्रिया मा सहायक हुन्छ। जुगाली गर्ने चतुष्पदी जनावर जो रेशेदार पदार्थहरु (मुख्य रूप ले सेल्यूलोज) को पचा सकते छन्, उनि अग्रोदर र जुगाली को उपयोग गरेर यस विभाजन को बढी अगाडी बढाते हैं। खरायो र अन्य केहि जनावर पदार्थहरु लाई आफ्नो सारा पाचन प्रणाली भन्दा दुइ पल्ट गुजारते हैं। अधिकतर चरा साना कंकड खाकर आफ्नो पेषणी मा हुने यांत्रिकीय प्रक्रिया मा सहायता गर्छन.
 
भोजन आमाशय स्थित हृदय द्वार देखि आमाशय मा आउछ जहां उसलाई बढी अधिक सानो-सानो कणहरु मा तोडा जान्छ र प्रोटीन को विभाजन को लागि गैस्ट्रिक अम्ल, पेप्सिन र अन्य पाचक इन्जाइमहरु संग राम्रो तरिका मिल्याइन्छ। आमाशय को इन्जाइमहरु को एक अनुकूलतम बिंदु पनि हुन्छ, अर्थात उनि कुनै खास पीएच (pH) र तापमान मा सबै भन्दा बेहता कार्य गर्छन. अम्ल स्वयं भोजन को चूर्ण मा हैन बदलता, त्यो केवल पेप्सिन इन्जाइम को क्रिया को लागि अनुकूलतम पीएच (pH) उपलब्ध गराउइन्छ र भोजन संग भित्र आने वाला सूक्ष्म जीवहरु लाई नष्ट गर्छ। त्यो प्रोटीनहरु लाई विकृत पनि गर्न सक्छ। यो पलीपेप्टाइड बन्ड को घटाने र नुन सेतुहरु को भंग गर्ने प्रक्रिया हो जो द्वितीयक, तृतीयक र चतुर्थ प्रोटीन संरचना को क्षति को कारण बन्छ। आमाशय को भित्तीय कोशिकाहरु एक ग्लाइकोप्रोटीन पनि स्रावित गर्छं, जसलाई इंट्रिंसिक फैक्टर भनिन्छ र जो भिटामिन बी-12 को अवशोषण को सक्षम बनाइन्छ। अन्य साना कण, जस्तै अल्कोहल, आमाशय मा अवशोषित गरेर लागि जान्छन्, उनि आमाशय को झिल्ली देखि गुजरते भएका सीधा रक्तवाही तंत्र मा प्रवेश गरेर जान्छन्. आमाशय मा भोजन अर्ध-द्रव स्वरूप मा हुन्छ जो पूर्ण भए पछि काइम को नाम ले जानिन्छ।
 
अन्न नली को अनुप्रस्थ भाग आमाशय को भित्र चार (या पांच, श्लैष्मिक झिल्ली को तहत वर्णन हेर्नुहोस) स्पष्ट र सुविकसित परतहरुलाई उजागर गर्दछ।
* मध्यकला (Mesothelial) कोशिकाहरुलाई एक पातलो परत सीरमी झिल्ली, जो आमाशय को सबै भन्दा बाहिरी पर्खाल होंती छ।
* मांसपेशीय परत, भित्र लागि गए भोजन को मिलान को लागि उपयोग गरिने मांसपेशिहरु को एक सुविकसित परत हुन्छ, जो अलग-अलग संरेखणहरुमा चलने वाला तीन सेट ले मिलेर बनी हुन्छ। सबै भन्दा बाहिरी परत आमाशय को लंबवत अक्ष (माथि देखि नीचे) को समानांतर चलती छ, बीच को परत अक्ष देखि समकेंद्री (आमाशय को क्षैतिज रूप ले चक्कर लगाउँदै) हुन्छ र सबै भन्दा भित्र को छडके परत, जो अंतर्ग्रहित भोजन को मिलान र उसलाई साना कणहरु मा बदलन को लागि उत्तरदायी हुन्छ, र लंबवत अक्ष देखि कोणीय रूप मा चलती छ। आन्तरिक परत केवल आमाशय मा नै हुन्छ, अन्य सबै पाचक प्रणालिहरु मा केवल पहिलो दुइ परतें हुन्छं.
* सबम्यूकोसा, यो आन्तरिक पेशीय परत को श्लैष्मिक झिल्ली जोडने वाला संयोजी ऊतक देखि बना हुन्छ, र यसमा शिराहरु, रक्त र लसीका धमनिहरु हुन्छं.
* श्लैष्मिक झिल्ली धेरै पल्ट मुडी भयो सबै भन्दा भित्री परत हुन्छ। यसलाई एपिथीलियम (epithelium), लैमिना प्रोप्रिया (lamina propria), र मस्क्यूलैरिस म्यूकोसा (muscularis mucosae) मा विभाजित गरिन सक्छ, हुनत केहि मान्छे सबै भन्दा बाहिरी ''मस्क्यूलैरिस म्यूकोसा (muscularis mucosae)'' को एक अलग परत मानछन किनकी यो अंतःजनस्तर या एन्डोडर्म को बजाए पूर्वमध्यजनस्तर या मेसोडर्न देखि विकसित हुन्छ (और यस तरिका कुल 5 परतें हुन्छं). एपिथीलियम र लैमिना संयोजी ऊतकों देखि भरी हुन्छ र आमाशयी ग्रंथिहरु संग ढंकी हुन्छ जो सरल या नलीदार शाखाहरु वाला हुन सक्छं, र श्लेष्मा, हाइड्रोक्लोरिक अम्ल, पेप्सिनोजेन र रेनिन को स्रावण गर्छ। श्लेष्मा भोजन को चिकना बनाती छ र हाइड्रोक्लोरिक अम्ल को आमाशय को पर्खालहरु लाई प्रभावित गर्न देखि रोकती छ।
 
=== सानो आन्द्रा ===
{{Main|सानो आन्द्रा}}
 
आमाशय मा संसाधित गरे जाने पछि भोजन जठरनिर्गमीय संकोची पेशी देखि भएर सानो आन्द्रा मा भेज दिइन्छ। दूधिया काइम को पाचनान्त्र मा प्रवेश गर्न पछि पाचन र अवशोषण प्रक्रियाहरु को एक बडा भाग यहीं मा संपन्न हुन्छ। यहां उसलाई तीन अलग अलग द्रवबाट मिल्याइन्छ:
* पित्त, जो अवशोषण गर्न को लागि बोसो को [[पायसन|इमल्सीकरण]] गर्दछ, काइम को निष्प्रभावी गर्दछ, र यसको उपयोग बिलिन र पित्ताम्ल जस्तै अपशिष्ट उत्पादनहरु लाई बाहिर निकालन को लागि गरिन्छ। पित्त को उत्पादन यकृत द्वारा गरिन्छ र फेरि उसलाई पित्ताशय मा भंडारित गरिन्छ। पित्ताशय मा मौजूद पित्त धेरै अधिक सान्द्र हुन्छ।
* अग्न्याशय द्वारा बनाइयो पाचक रस.
* क्षारीय श्लैष्मिक झिल्लिहरू को आन्त्र एंजाइम. यिनी इन्जाइमहरु मा माल्टेज, लैक्टेज र सुक्रेज (ये तिनै केवल शकरहरुलाई संसाधित गर्छन), ट्रिप्सिन र काइमोट्रिप्सिन शामिल हुन्छन्.
 
जब सानो आन्द्रा मा पीएच (pH) स्तर बदलइन्छ र विस्तारै-विस्तारै समाक्षारीय हुन्छ, त बढी अधिक इन्जाइम सक्रिय हो जान्छन् जो रासायनिक रूप ले विभिन्न पोषक तत्वहरु लाई र साना अणुहरुमा विभाजित गरेर दिछन ताकि उनि रक्तवाहिकीय या लसीकीय तंत्रहरुमा अवशोषित गरे जा सकें. विली नामक सानो, औला जस्तो संरचनाएं, जस मध्ये प्रत्येक माइक्रोविली नामक र पनि सानो, कपाल जस्तो संरचनाबाट घिरी हुन्छ, आन्द्रा को सतही क्षेत्रफल बढाएर र पोषक तत्वहरु को अवशोषित भएको गति बढाएर पोषक तत्वहरु को अवशोषण को राम्रो बनाछ। अवशोषित पोषक तत्वबाट भरा [[रक्त]] हेपाटिक पोर्टल शिरा ले भएर सानो आन्द्रा भन्दा बाहिर ले गइन्छ र यकृत मा पुगाइन्छ जहां उसलाई छाना जान्छ, उनमा देखि टक्सिन निकाले जान्छन्, र पोषक तत्वहरु लाई संसाधित गरिन्छ।
 
सानो आन्द्रा र पाचक प्रणाली को शेष भाग क्रमाकुंचन गर्दछ जसबाट भोजन को आमाशय देखि मलाशय सम्म ले गइन्छ र भोजन को पाचक रसों देखि मिलाएर अवशोषित गरिन्छ। वृत्ताकार र लंबवत मांसपेशिहरु मास्पर विरोधी हुन्छ, जब एक सिकुडती छ त दोश्रो शिथिल हुन्छ। जब वृत्ताकार मांसपेशिहरु सिकुडती छन्, त कोटर बढी अधिक संकरा बढी लामो हुन्छ र यसले भोजन को दबा गरेर अगाडी तिर धकेल दिइन्छ। जब लंबवत मांसपेशिहरु सिकुडती छन्, त वृत्ताकार मांसपेशिहरु शिथिल हुन्छ र आहार नली बढी अधिक चौडी र सानो भएर भोजन को प्रवेश गर्न मा सहायक हुन्छ। manusyo me choti aant ki lambai 7mitar hoti hai
 
=== ठूलो आन्द्रा ===
{{Main|बडी आन्द्रा}}
 
सानो आन्द्रा देखि भएर गुजरने पछि भोजन ठूलो आन्द्रा मा प्रवेश गर्दछ। ठूलो आन्द्रा मा पाचन को क्रिया यति अवधि सम्म जान्छ जसबाट आहार नली को ब्याकटेरिया क्रिया गरेर किण्वन गरेर सकें, जसमा सानो आन्द्रा मा संसाधन को बावजूद बचे रहे केहि पदार्थहरु लाई विभाजित गरिन्छ। विभाजन को केहि उत्पादन अवशोषित गरेर लागि जान्छन्. मनुष्यहरु मा, यिनी पदार्थहरु मा सबै भन्दा जटिल सैकेराइड (मनुष्यहरु मा अधिकतम तीन डाइसैकेराइड पचाए जान सकिन्छं) शामिल हुन्छन्. यसको वाहेक, धेरै पृष्ठवंशियहरुमा ठूलो आन्द्रा द्रव को पुनः अवशोषित गर्छ; मरुभूमि जीवनशैली वाला केहि पृष्ठवंशियहरुमा यस पुनर्शोषण को कारण सतत अस्तित्व संभव हुन्छ।
 
मनुष्यहरु मा ठूलो आन्द्रा लगभग 1.5 मीटर लामो हुन्छ, र यसको तीन भाग हुन्छन्: सानो आन्द्रा देखि मिलन वाला बिंदु मा स्थित अंधान्त्र, बृहदान्त्र, र मलाशय. बृहदान्त्र को पनि चार भाग हुन्छन्: आरोही बृहदान्त्र, अनुप्रस्थ बृहदान्त्र, अवरोही बृहदान्त्र, र अवग्रह बृहदान्त्र. ठूलो आन्द्रा ग्रास देखि पानी सोख लिन्छ र मल को सम्म तक जम्मा रखती छ जब सम्म कि उसलाई बाहिर निकाल हैन दिए जाता. जो आहार उत्पादन विली देखि भएर हैन निकल सकते, जस्तै सेल्यूलोज (आहार फाइबर), उनलाई शरीर को अन्य अपशिष्ट पदार्थहरु मा मिलयो दिइन्छ र उनि कडा र सान्द्र मल बन जान्छन्. यो मल एक निश्चित अवधि को लागि मलाशय मा रहन्छ र फेरि आकुंचन र शिथिलन को कारण गुदा द्वार को जरिए शरीर ले निकाल दिइन्छ। यस अपशिष्ट पदार्थ को बाहिर निकलना गुदा को संकोचक पेशी द्वारा नियंत्रित गरिन्छ।
 
== स्काई पाचन ==
 
सानो आन्द्रा मा बोसो को मौजूदगी यस्तो हर्मोन पैदा गर्छ जो अग्न्याशय ले पाचक रस लाइपेज को स्रावण को उद्दीप्त गर्छ, जो सामान्यतः अगाडी को प्रक्रिया को लागि यकृत मा, या भंडारण को लागि वसीय ऊतक मा जान्छ।
 
== पाचक हर्मोन ==
[[चित्र:Digestive hormones.jpg|right|thumb|350px|प्रमुख पाचन हर्मोन को लडाई]]
स्तनधारिहरु मा पांच हर्मोन हुन्छन् जो पाचक प्रणाली मा सहायक हुन्छन् र उसलाई नियंत्रित गर्छन. पृष्ठवंशियहरुमा यसमा धेरै परिवर्तन हुन्छन्, उदाहरण को लागि पंक्षिहरु में. यो प्रक्रियाहरु जटिल हुन्छ र यिनको अतिरिक्त विवरण लगातार खोजे जाि रहे हैं। उदाहरण को लागि, हाल को वर्ष मा चयापचयी या मेटाबोलिक नियंत्रण (मुख्यतः ग्लूकोज-इन्सुलिन तंत्र) को धेरै सम्बन्ध खोजियो हैं।
* गैस्ट्रिन – यो आमाशय मा हुन्छ र गैस्ट्रिक ग्रंथिहरु लाई पेप्सिनोजेन (पेप्सिन एंजाइन को एक अक्रिय स्वरूप) र हाइड्रोक्लोरिक अम्ल को स्रावण को लागि उद्दीप्त गर्दछ। गैस्ट्रिन को स्रावण आमाशय मा भोजन को पुगन देखि आरंभ हुन्छ। न्यून pH यस स्रावण मा रुकावट लाता छ।
* सीक्रेटिन – यो पाचनान्त्र मा हुन्छ र अग्न्याशय मा सोडियम बाइकार्रोप्नेट को स्रावण को शुरूआत गर्दछ र यकृत मा पित्त को स्रावण को उद्दीपन गर्दछ। यो हर्मोन काइम को अम्लीयता मा प्रतिसाद दिइन्छ।
* कलसिस्टकाइनिन (CCK) - यो पाचनान्त्र मा हुन्छ र अग्न्याशय मा पाचक इन्जाइमहरु को स्रावण को शुरूआत गर्दछ र पित्ताशय मा पित्त को स्रावण को उद्दीपन गर्दछ। यो हर्मोन काइम मा बोसो भए पछि स्रावित हुन्छ।
* गैस्ट्रिक इनहिबिटरी पेप्टाइड जीआईपी (GIP) - यो पाचनान्त्र मा हुन्छ र आमाशय मा मंथन कम गर्दछ जसबाट आमाशय मा आमाशय मा खाली भएको प्रक्रिया को धीमा गर्दछ। यसको एक अन्य कार्य हो इन्सुलिन को स्रावण प्रेरित गर्दछ।
* मोटिलिन - यो पाचनान्त्र मा हुन्छ र गैस्ट्रोइंटेस्टिनल मोटिलिटी को स्थानांतरित होते मायोइलेक्ट्रिक जटिल घटक को बढाता छ र पेप्सिन उत्पादन को उद्दीपन गर्दछ।
 
== पाचन मा पीएच (pH) को महत्व ==
 
पाचन एक जटिल प्रक्रिया हो जो धेरै कारकहरु द्वारा नियंत्रित गरिन्छ। सामान्य रूप ले कार्य गर्ने पाचक नली मा पीएच (pH) एक अहम भूमिका निभाइन्छ। मुख, गलकोष, र ग्रास नली मा पीएच (pH) सामान्यतः 6.8 हुन्छ, जो कि अत्यंत क्षीण अम्लीय छ। पाचक नली को यस क्षेत्र मा लार पीएच (pH) को नियंत्रण गर्छ। लार मा सैलिवरी एमिलेज हुन्छ र यो कार्बोहाइड्रेट को मोनोसैकेराइड्स मा विभाजन आरंभ गर्दछ। अधिकांश पाचक इन्जाइम pH को प्रति संवेदनशील हुन्छन् र यो कुनै न्यून पीएच (pH) वाला परिवेश, जस्तै आमाशय, मा कार्य हैन गर्नेछन्. 7 भन्दा कम pH अम्लीयता इंगित गर्दछ, जबकि 7 भन्दा अधिक पीएच (pH) [[क्षार]] को संकेत दिइन्छ; हुनत अम्ल या क्षार को सान्द्रता को पनि एक भूमिका हुन्छ।
 
आमाशय मा पीएच (pH) अत्यधिक अम्लीय हुन्छ र वहां भएको समयमा कार्बोहाइड्रेट के विभाजन को अवरोधित गर्दछ। आमाशय को यिनी तीव्र अम्लीय पदार्थहरु को दुइ लाभ हुन्छन्, सानो आन्द्रा मा पाचन को क्रिया अगाडी बढाने को लागि प्रोटीन को विकृतिकरण गर्न, र साथ नै गैर-विशिष्ट प्रतिरक्षा प्रदान गर्न, जसबाट विभिन्न रोगाणु मधुरो या नष्ट हो जान्छन्.{{Citation needed|date=November 2009}}
 
सानो आन्द्रा मा पाचक किण्वकों (enzymes) को सक्रिय गर्न को लागि पाचनान्त्र महत्वपूर्ण संतुलन प्रदान गर्दछ। आमाशय को अम्लीय स्थिति को प्रभावहीन गर्न को लागि यकृत पाचनान्त्र मा पित्त को स्रावण गर्दछ। साथ नै अग्न्याशय वाहिनी पाचनान्त्र मा खाली हुन्छ र बाइकार्रोप्नेट मिलाएर अम्लीय काइम को निष्प्रभावी गर्छ, र यस प्रकार एक उदासीन परिवेश को निर्माण गर्छ। सानो आन्द्रा को श्लैष्मिक ऊतक क्षारीय हुन्छ, जो लगभग 8.5 को पीएच (pH) को निर्माण गर्दछ, र यस प्रकार मंद क्षारीय परिवेश मा अवशोषण सक्षम गर्दछ।
 
== मनुष्यहरु द्वारा पशुहरु को आहार नली को उपयोग ==
* बछडों को आमाशय साधारण तरिका मा चीज बनाउन को लागि वसातंच को स्रोत को रूप मा उपयोग गरे जाि रहे हैं।
* संगीतकारों द्वारा जनावर आन्द्रा को तारहरुको उपयोग मिश्र को तेश्रो राजवंश को समय ले गरिदै आएको छ। हाल मा मेमने को आन्द्रा देखि तार बनाए जान्थे. आधुनिक युग को उद्भव संग संगीतकारों ले रेशम, या सिंथेटिक सामाग्री, जस्तै नाइलन या स्टील को तारहरुको उपयोग गरेको छ। हुनत केहि यंत्रवादक आज पनि पुरानो धुनें पैदा गर्न को लागि आन्द्रा को बने तारहरुको उपयोग गर्छन. यद्यपि यो तार सामान्यतः “कैटगट” को नाम ले जाने जान्छन्, तर आंतों को तार बनाउन को लागि बिरालोहरु को कहिल्यै उपयोग गरेन गया.
* रैकेट्स, जस्तै टेनिस को रैकेट्स, मा उपयोग गरे जाने वाला आंतों को प्राकृतिक तारहरुको लागि भेड को आंतें मूल स्रोत थीं. आज सिंथेटिक तार धेरै साधारण छन्, तर सबैभन्दाराम्रो गुणवत्ता को आन्द्रा को तार गाई को आन्द्रा को बनाए जान्छन्.
* स्नेयर ड्रम को विशिष्ट ध्वनि दिन वाला जाल बनाउन को लागि पनि आंतों को डोरी को उपयोग गरिन्छ। हुनत वर्तमान मा स्नेयर ड्रम मा लगभग हरेक ठाँउ धातु को तारहरुको उपयोग गरिन्छ, तर उत्तरी अमेरिका बेंडिर फ्रेम ड्रम अब पनि यसको लागि आंतों को तार को उपयोग गर्छन.
* "नैचुरल (Natural)" ससेज हल्स (या केसिंग) प्राणिहरु, खास गरेर शूकर, गाई, र मेमने को आंतों को बनाए जान्छन्. त्यहि प्रकार, हैगीज नामक डिश पारंपरिक रूप ले भेड को आमाशय मा उबाली र परोसी जान्छ।
* एक प्रकार को आहार, चिटरलिंग्स राम्रो तरिकाले धोई गई शूगर गर्यो आन्द्रा देखि बना हुन्छ।
* दीवाल घडिहरू को तारहरुको लागि र पुरानो शैली को ब्रैकेट घडिहरू को फ्यूजी गति को लागि जनावर आन्द्राहरुको उपयोग गरिन्थ्यो, तर अब उनको ठाँउ धातु को ताराहरु ले ले ली छ।
* प्राचीनतम ज्ञात निरोध, लगभग ईस्वी सन 1640 से, प्राणिहरु को आंतों देखि बनाए जान्थे.<ref>{{cite web | url = http://www.ananova.com/news/story/sm_1870958.html?menu=news.quirkies.sexlife | title = World's oldest condom | accessdate = 2008-04-11 | year = 2008| publisher = [[Ananova]] }}</ref>
 
 
==सन्दर्भ सामग्रीहरू==
<references>
 
==बाह्य कडीहरू==
* [http://www2.ufp.pt/~pedros/qfisio/digestion.htm मानव फिजियोलजी - पाचन]
* [http://digestive.niddk.nih.gov/ddiseases/pubs/yrdd/index.htm पाचन प्रणाली को लागि NIH गाइड]
 
{{ठुटो}}
 
[[श्रेणी:जीव विज्ञान]]
[[श्रेणी:मानिस]]
[[श्रेणी:संरचना विज्ञान]]
[[श्रेणी:हिन्दीबाट अनुवादित]]
"https://ne.wikipedia.org/wiki/पाचन_प्रणाली" बाट अनुप्रेषित