"भानुभक्तीय र तुलसीकृत रामायण" का संशोधनहरू बिचको अन्तर

=====भानुभक्तीय रामायणमा छन्द=====

नेपाली साहित्यको काव्यधाराको अध्ययनबाट के देखिन्छ भने नेपाली साहित्यमा छन्दको बीज प्राथमिक कालमा अङ्कुरित भएर आधुनिक कालमा पल्लवित एवं पुष्पित हुँदै अद्यावधि अविच्छिन्न रूपमा काव्यको स्थायी सम्पदा बन्दै आएको छ । यसरी हेर्दा प्राथमिक कालीन कविहरूमा भानुभक्त आचार्य नै यस्ता कवि हुन् जसले रामायणमा वार्णिक छन्दको विस्तृत एवं व्यापक प्रयोग गरेर यसको गरिमा बढाएका छन् । रससिद्ध कविका लागि छन्दबन्धन रहँदैन तापनि छन्द गतिको मर्यादा र सजीवताको द्योतक भएको हुनाले कविले आºना कृतिमा आत्मानुभूतिको जीवन्त गतिमय प्रवाहलाई छन्दको मर्यादाभित्र समावेश गराएर विभिन्न छन्दको प्रयोग गरेका छन् ।

<br />

:गयो खान्या बेला मकन त मिल्यो राज्य वनको

:बिदा बक्स्या जावस् खुशिसित म जान्याछु वनमा

:म चाँडै फिर्न्याछू बिरह नहवस् कत्ति मनमा ।

:जस्को पुजा तुलसि पत्र चढाइ गर्छन्

:उस्ता पनी त भवसागर पार तर्छन् ।

:सक्नू छ वर्णन गरी यिनको त याहाँ ।

:यो छन्द अंशतः अयोध्याकान्ड, अरण्यकाण्ड, सुन्दरकाण्ड, युद्धकाण्ड र उत्तरकाण्डमा प्रयोग भएको पाइन्छ ।

:डेरा देखी भरत्जी तहिं नजिक गया पाउका छाप देख्या

:श्रीराम्का पाउका छाप् चिह्निकन खुशिले माथले ताहिँ टेक्या ।

:भन्छन् धन्यै रह्याँछू सहज नमिलन्या पाउका छाप देख्याँ

:ब्रह्माजीले नपाउनू छ त पनि सहजै माथले आज टेक्याँ ।।

:घर पनि सुनकै छन् गल्लि जो छन् सुनैका

:मणिजडित हुनाले झन् असल् छन् कुनैका ।

:घुमि घुमिकन हेर्याँ सब् बगैंचा तलाऊ

:सहजसित कसैको केही लाग्दैन दाऊ ।।

:ईश्वर् तिमी हौ रघुनाथ् इ भाई

:लक्ष्मण त शेष् हुन् करुणा जनाई ।

:यो रुप् भजन्र गर्न बनाइदीयौ ।।

यसरी भानुभक्तीय रामायणमा छबटा छन्दहरूको सफल प्रयोग भएको पाइन्छ । यसबाट भानुभक्तका उत्तरवर्ती कविहरूमा पनि प्रभाव पर्ने कुरा अझै पनि यथावत् रहिरहेको छ ।

=====रामचरितमानसमा छन्द=====

तुलसीदासको रामचरितमानस आख्यानात्मक संरचना भएको महाकाव्य हो । यसमा शास्त्रीय छन्द र लोकछन्द दुबैको प्रयोग भएको छ । आख्यानात्मक संरचना भएको काव्यका निमित्त दोहा र चौपाईलाई उपयुक्त ठहर्याई मानसभित्रका यावत् आख्यानात्मक प्रसङ्गमा तुलसीले सेही अनुसार प्रयोग गरेका छन् । रससिद्ध कविका लागि छन्द-बन्धन स्वीकार्य हुदैन तापनि तर छन्द गतिको मर्यादा हो । गति सजीवताको द्योतक हो, त्यसैले तुलसीले आफ्नो काव्यमा छन्दको समुचित निर्वाह गरेका छन् । उनले बिचबिचमा प्रसङ्गानुसार अन्य छन्दको पनि प्रयोग गरेका छन्, जसअनुसार मात्रिक छन्दमा चौपाई, तोमर, कवित्त, छप्पय, डिल्ला, त्रिभंगी, हरिगीतिका आदि र वार्णिक छन्दमा इन्द्रवज्रा, तोटक, भुजङ्गप्रयात, मालिनी, वसन्ततिलका, वंशस्थ, शार्दूलविक्रीडित, स्रग्धरा, अनुष्टुप् जस्ता छन्दहरू रहेका छन् । रामचरितमानसमा छन्दहरूको स्थितितर्फ सङ्केत गर्दै प्रारम्भमा तुलसीदास स्वयंले यस्तो उद्घाष गरेका छन्— '''छन्द सोरठा सुन्दर दोहा । सोइ बहुरङ्ग कमलकुल सोहा''' (तिवारी...पूर्ववत्)। <ref>तिवारी,डा.रामचन्द्र (सन् १९९९ : ८६), '''कथा रामकै गूढ''', वाराणसी : विश्वविद्यालय प्रकाशन</ref> वास्तबमा कविको उद्गार सटीक, सार्थक र उपयुक्त देखिएको छ, किनभने छन्द, सोरठा, दोहाजस्ता सुन्दर कमलहरू काव्यरूपी सरोवरका शोभा हुन् ।