"भारतीय संसद" का संशोधनहरू बिचको अन्तर

सा Bot: Migrating 2 interwiki links, now provided by Wikidata on d:q695252 (translate me)
सा हिज्जे मिलाउँदै
पङ्क्ति १:
{{Infobox Legislature
|name = भारतीय संसद
|coa_pic = Emblem_of_India.svg
|coa_res = 108px
|session_room = Sansad_Bhavan_view.jpg
|session_res = 200px
|house_type = दुइ व्यवस्थापक अंग युक्त
|houses = [[राज्य सभा]]<br />[[लोक सभा]]
|leader1_type = [[भारतका उप राष्ट्रपति|राज्य सभाका अध्यक्ष]]
|leader1 = [[मोहम्मद हामिद अंसारी]]
|party1 = स्वतंत्र
|election1 = [[सन् २००७|2007]]
|leader2_type = बहुमत पार्टी नेता (राज्य सभा)
|leader2 = [[भारतका प्रधानमन्त्रीहरू|प्रधान मंत्री]]<br />[[मनमोहन सिंह]]
|party2 = ([[भारतीय राष्ट्रीयराष्ट्रिय कांग्रेस|INC]])
|election2 = [[सन् २००७|2007]]
|leader3_type = [[लोक सभा अध्यक्ष|लोक सभा <br />अध्यक्ष]]
|leader3 = [[Meera Kumar]]
|party3 = ([[Communist Party of India (Marxist)|CPM]])
|election3 = [[वर्ष २००९|2009]]
|leader4_type = Majority Leader (Lok Sabha)
|leader4 = [[प्रणव मुखर्जी]]
|party4 = ([[Indian National Congress|INC]])
|election4 = [[2004]]
|members = '''802''' (250 Rajya Sabha + <br />{{space|6}}552 Lok Sabha)
|p_groups = [[Left Front]]<br />[[National Democratic Alliance (India)|NDA]]<br />[[United Progressive Alliance|UPA]]
|meeting_place = [[Sansad Bhavan]]
|website = [http://parliamentofindia.nic। in parliamentofindia.nic.in]
}}
[[file:Sansad Bhavan-2.jpg|right|thumb|250px|संसद भवन]]
'''संसद''' (पार्लियामाट) [[भारत]]को सर्वोच्‍च विधायी निकाय हो। भारतीय संसदमा [[राष्‍ट्रपति]] तथा दुई सदन - [[लोक सभा|लोकसभा]] (प्रत्यक्ष मतद्वारा चुनिएका प्रतिनिधिहरूको सदन) एवं [[राज्यसभा]] (राज्‍यहरूका प्रतिनिधिहरूद्वारा चुनिएका व्यक्तिहरूको सदन) पर्छन्। राष्‍ट्रपतिसित संसदका दुइटै अथवा बाट कुनै पनि सदनलाई डाक्ने वा स्‍थगित गर्न अथवा लोकसभालाई भंग गर्ने शक्ति हुन्छ। भारतीय संसदको संचालन '[[संसद भवन]]'मा हुन्छ। जो कि [[नयाँ दिल्ली]]मा स्थित छ।
 
लोक सभामा राष्ट्रको जनता द्वारा चुनिएका प्रतिनिधि हुन्छन् जसको अधिकतम संख्या ५५२ छ। राज्य सभा एउटा स्थायी सदन हो जसको सदस्य संख्या २५० हुन्छ। राज्या सभाका सदस्यहरूको निर्वाचन / मनोनयन ६ वर्षका लागि हुन्छ। जसका १/३ सदस्य प्रत्येक २ वर्षमा सेवानिवृत्त हुन्छन्।
 
==परिचय==
[[भारत]]को राजनैतिक व्‍यवस्‍थाको वा सरकार जुन प्रकारले बन्छ अनि चल्दछ, त्यसलाई संसदीय लोकतंत्र भनिन्छ। भारतका लागि लोकतन्त्र कुनै नयाँ कुरा होइन। संसारका सबैभन्दा पुरानो गणतन्त्र भारतमा नैं जन्मेको अनि हुर्केको हो। संसद संस्‍कृत साहित्‍यको शब्‍द हो। पुरानो समयमा राजालाई सल्लाह दिने सभा ‘संसद’ कहलाउँथ्यो। राजा ‘संसद’को सल्लाहलाई नमान्न सक्दैनथ्यो। बौद्ध सभाहरूमा संसदीय प्रक्रिया सम्बन्धी नियम अचेलको संसदहरूका नियमहरूसित धेरै मिल्थे। खुल्ला बातचीत, बहुमतको फैसला, ठूला पदहरूका लागि चुनाव, भोट हाल्नु, समितिहरूद्वारा विचार आदिसित हजारौं साल पहिलाका मानिसहरू परिचित थिए।
 
संसारको सबैभन्दा पुरानो ग्रंथग्रन्थ ऋग्‍वेदमा ‘सभा’ र ‘समिति’का बारेमा लेखिएको छ। ‘समिति’ एउटा सामान्य सभा वा लोक सभाको प्रकार हुन्थ्यो। ‘सभा’ केही साना र चुनिएका ठूला मानिसहरूको संस्‍था हुन्थ्यो। त्यसको तुलना आजको राज्यसभा वा विधान परिषदहरूसित गर्न सकिन्छ।
{{TOCleft}}
ग्राम-पञ्चायतहरू हाम्रो जन-जीवनको अभिन्‍न अङ्ग रहेकाछन्। पुरानो समयमा गाऊँको पञ्चायत चुनावद्वारा गठन गरिन्थ्यो। त्यसलाई न्‍याय र व्‍यवस्‍था, दुइटै नैं क्षेत्रहरूमा धेरै अधिकार मिलेका थिए। पञ्चायतहरूका सदस्यहरूको राजदरबारमा ठूलो आदर हुन्थ्यो। यिनै पञ्चायतहरू भूमिको बंटवारा गर्दथे। कर वसूल गर्दथे। गाउँको पक्षबाट सरकारलाई करको हिस्‍सा दिन्थे। कहीं कहीं धेरै ग्राम-पञ्चायतहरूका माथि एउटा ठूलो पञ्चायत पनि हुन्थ्यो। त्यसले तिनीहरूमाथि निगरानी र नियंत्रण राख्दथ्यो। केही पुराना शिलालेखहरूले यो पनि बताउँछन् कि ग्राम-पञ्चायतहरूका सदस्‍य कुन प्रकारले चुनिक्न्थे। सदस्‍य बन्नका लागि जरूरी गुणहरू र चुनावहरूमा महिलाहरूको भागीदारीको नियम पनि यसमा लेखिएको थियो। राम्रो आचरण नगरेमा अथवा राजकीय धनको ठीक ठीक हिसाब नपाइएमा कुनै पनि सदस्‍यलाई पदबाट हटाउन सकिन्थ्यो। पदहरूमा कुनै पनि सदस्‍यको कुनै निकट-सम्बन्धी नियुक्‍त गर्न सकिंदैनथ्यो।
 
मध्‍य युगमा आएर संसद सभा र समिति जस्ता संस्थाहरू हराएर गए। माथिल्लो स्‍तरमा लोकतंत्रात्‍मक संस्‍थाहरूको विकास रोकियो। सयों वर्षसम्म हामी आपसी लड़ाईहरूमा उलल्झ्यौं। विदेशीहरूको आक्रमणमाथि आक्रमण हुँदै रहे। सेनाहरू हार्दै-जित्तै रहे। शासकहरू फेरिंदै रहे। हामी विदेशी शासनको गुलामीमा पनि जकड़िजसूत्र रह्यौं। सिंधदेखि आसमसम्म र कश्‍मीरदेखि कन्‍याकुमारीसम्म पञ्चायत संस्‍थाहरू चल्दै रहे। यी प्रादेशिक जनपद परिषद नगर परिषद, पौर सभा, ग्राम सभा, ग्राम सङ्घ जस्तै अलग नामहरूले जानिन्थे। वास्तवमा यी पञ्चायतहरू नैं गाउँहरूका ‘संसद’ थिए।
 
सन 1883का चार्टर अधिनियममा पहिलो पल्ट एउटा विधान परिषदको बीज देखियो। 1853 का अंतिम चार्टर अधिनियमद्वारा विधायी पार्षद शब्‍दहरूको प्रयोग गरिएको हो। यो नयाँ काउन्सिल शिकायतहरूको जांच गर्ने र तिनलाई समाधान गर्ने प्रयत्‍न गर्ने सभा जस्तो रूप धारण गर्न लाग्यो।
 
1857को स्वतन्त्रताका लागि पहिलो लड़ाईको पछि 1861को भारतीय काउंसिल अधिनियम बन्यो। यस अधिनियमलाई ‘भारतीय विधानमण्डलको प्रमुख घोषणापत्र’ भनिएको छ। जसद्वारा ‘भारतमा विधायी अधिकारहरूका अंतरणको प्रणाली’को उदघाटन भयो। यस अधिनियमद्वारा केन्द्रीय एवं प्रांतीय स्तरमा विधान बनाउने व्‍यवस्‍थामा महत्‍वपूर्ण परिवर्तन गरियो। अङ्ग्रेजी राज भारतमा जमेपछि पहिलो पल्ट विधायी निकायहरूमा गैर-सरकारी मानिसहरूलाई राख्ने कुरालाई मानिएको थियो।
<includeonly>
भारतीय राष्‍ट्रीय कांग्रेसको स्‍थापना 1885मा भएको हो। कांग्रेसले शुरूबाट नैं आफ्नो सार्वजनिक जीवनको मुख्‍य आधार यो बनाए कि देशमा बिस्तारै प्रतिनिधि संस्‍थाहरू बने। कांग्रेसको विचार थियो कौंसिलमा सुधारबाट नैं अर्को सबै व्‍यवस्‍थाहरूमा सुधार हुन सक्छ। ब्रिटिश संसदले ‘विधान परिषदहरूमा भारतको जनतालाई वास्‍तवमा प्रतिनिधित्‍व दिने’का लागि इंडियन कौंसिल्‍ज अधिनियम 1892मा स्‍वीकार गरे। यसलाई कांग्रेसको विजय मानिएको हो। कांग्रेसले जो सतत अभियान चलाएको त्यसको कारण यस अधिनियममा धेरै सुधार भए।
 
1919मा सुधार अधिनियम र त्यसको अधीन धेरै नियम बनाए गए। जसको कारण केन्द्र मा, भारतीय विधान परिषदका स्‍थानमा द्विसदनीय विधानमण्डल बनाइएको हो। जसमा एउटा थियो राज्‍य परिषद र अर्को थियो विधान सभा। प्रत्‍येक सदनमा अधिकांश सदस्यहरूको चुनाव हुन्थ्यो। पहिलो विधान सभा वर्ष 1921मा गठित भएको थियो। त्यसको कुल 145 सदस्‍य थिए। 104 निर्वाचित, 26 सरकारी सदस्‍य र 15 मनोनीत गैर-सरकारी सदस्‍य।
[[चित्र:Parliament of India.JPG|right|thumb|250px|संसद भवन]]
पहिलो पल्ट विधान बनाउनेमा र सरकारको नीतिहरूलाई प्रभावित गर्नमा जन-प्रतिनिधिहरूको आवाज सुनियो। यसले देशका राजनीतिक भविष्‍यको दिशा तय गर्नमा पनि महान भूमिका निभाए
 
1923 मा, देशबंधु चितरंजन दास र पंडित मोतीलाल नेहरूले स्‍वराज पार्टी बनाए। यसको नीति थियो कि चुनाव ल्ने र व्‍यवस्‍थालाई बद्लिने ती सोच्थे कि ‘शत्रुका कैंप’मा पसेर व्‍यवस्‍थालाई तोड़नका लागि परिषदहरूमा स्‍थान बनाइयो।
 
स्‍वराज पार्टीलाई 1923का चुनावहरूमा धेरै सफलता मिली। स्‍वराज पार्टीले 145 स्‍थानहरूमा बाट 45 स्‍थान जीते। पार्टी केन्द्रीय विधानमण्डल माथा।
 
केन्द्रीय विधान सभाका नयाँ चुनाव, 1915का आखिरी तीन महीनहरूमा भए। कांग्रेसले उ चुनाव 1942का आफ्नो ‘भारत छोड़ो’ प्रस्‍तावलाई लिएर लड़े। चुनावहरूमा कांग्रेसलाई 102मा बाट 56 सीटहरू मिलीं। कांग्रेस विधायक दलका नेता शरत चन्‍द्र बोस थिए। भारतीय स्‍वतंत्रता अधिनियम 1947का अधीन केही परिवर्तन भए। 1935का अधिनियमका ती उपबंध कामका छैन रह गए जसको तहत गवर्नर-जनरल वा गवर्नर आफ्नो विवेकाधिकारका अनुसार अथवा आफ्नो व्‍यक्‍तिगत विचारका अनुसार कार्य गर्न सकन्थ्यो।
 
भारतीय स्‍वतंत्रता अधिनियम, 1947मा भारतको संविधान सभालाई पूर्ण प्रभुसत्ता संपन्‍न निकाय घोषित गरिएको हो। 14-15 अगस्‍त, 1947को मध्‍य रात्रिलाई त्यस सभाले देशको शासन चलाने पूर्ण शक्‍तीहरू ग्रहण गर्न लीं। अधिनियमको धारा 8का द्वारा संविधान सभालाई पूर्ण विधायी शक्‍ति प्राप्त भयो। किंतु साथ नैं यो अनुभव गरिएको कि संविधान सभाका संविधान-निर्माणका कार्य तथा विधानमण्डलका रूपमा यसका साधारण कार्यमा भेद बनाई राख्नजरूरी हुनेछ।
 
संविधान सभा (विधायी)को एउटा अलग निकायका रूपमा पहिलो बैठक 17 नवंबर 1947मा भएको हो। यसका अध्‍यक्ष सभाका प्रधान डा० राजेन्‍द्र प्रसाद थिए। संविधान अध्‍यक्ष पदका लागि केवल श्री जी। वी। मावलंकरको एउटा नैं नाम प्राप्‍त भएको थियो। यस लागि उनीहरू विधिवत चुना भयो घोषित गरिएको हो। 14 नवंबर 1948मा संविधानको प्रारूप संविधान सभामा प्रारूप समितिका सभापति बी। आर। सामान्य्‍बेडकरले पेश गरे। प्रस्‍तावका पक्षमा बहुमत थियो। 26 जनवरी 1950मा स्‍वतंत्र भारतका गणराज्‍यको संविधान लागू भयो। यसका कारण आधुनिक संस्‍थागत ढांचाहरू र त्यसको अन्‍य सब शाखा-प्रशाखाहरू सहित पूर्ण संसदीय प्रणाली स्‍थापित हो गई। संविधान सभा भारतको अस्‍थायी संसद बन गई। वयस्‍क मताधिकारका आधारमा पहिला सामान्य चुनावहरूका पछि नएसंविधानका उपबंधहरूका अनुसार संसदको गठन हुनेसम्म यसै प्रकार कार्य गरती रह्यो।
 
नए संविधानका तहत पहिला सामान्य चुनाव वर्ष 1951-52मा भए। पहिलो चुनी भएको संसद जसका दुइ सदन थिए, राज्यसभा र लोकसभा मई, 1952मा बनी; अर्को लोक सभा मई, 1957मा बनी; तीसरी अप्रैल, 1962 मा; चौथी मार्च, 1967 मा; पांचवी माच, 1971 मा; छठी मार्च, 1977 मा; सातौं जनवरी, 1980 मा; आठौं जनवरी, 1985 मा; नौं दिसंबर, 1989 मा, दसौं जून, 1991 र ग्‍यारहौं 1996मा बनी। 1952मा पहिलो पल्ट गठित राज्यसभा एउटा निरंतर रहने वाला, स्‍थायी सदन हो। जसको कहिले विघटन हुँदैन। हर दुइ वर्ष यसका एक-तिहाई सदस्‍य अवकाश ग्रहण गर्दछन्।
 
== संसदको भूमिका ==
भारतीय लोकतंत्रमा संसद जनताको सर्वोच्‍च प्रतिनिधि संस्‍था हो। यसै माध्‍यमबाट सामान्य मानिसहरूको संप्रभुतालाई अभिव्‍यक्‍ति मिल्दछ। संसद नैं यस कुराको प्रमाण छ कि हाम्रो राजनीतिक व्‍यवस्‍थामा जनता सबैभन्दा माथि छ, जनमत सर्वोपरि हो।
 
‘संसदीय’ शब्‍दको अर्थ नैं यस्तो लोकतंत्रात्‍मक राजनीतिक व्‍यवस्‍था छ जहां सर्वोच्‍च शक्‍ति मानिसहरूका प्रतिनिधिहरूका त्यस निकायमा निहित छ जसलाई ‘संसद’ भन्दछन्। भारतका संविधानका अधीन संघीय विधानमण्डललाई ‘संसद’ भनिन्छ। यो उ धुरी छ, जो देशका शासनको नींव हो। भारतीय संसद राष्‍ट्रपति र दुइ सदनों—राज्यसभा र लोकसभा—से मिलेर बन्दछ।
 
=== राष्‍ट्रपति ===
त्यस्तो त भारतको [[राष्‍ट्रपति]] संसदको अंग हुन्छ। र पनि उ दुइटैमा बाट कुनै पनि सदनमा न बैठ्दछ न नैं त्यसको चर्चाहरूमा भाग लिन्छ। राष्‍ट्रपति समय समयमा संसदका दुइटै सदनहरूलाई बैठकका लागि सामान्यंत्रित गर्दछ। दुइटै सदनहरू द्वारा नजीक गरिएको कुनै विधेयक तभी कानून बन सक्दछ जब राष्‍ट्रपति त्यसमा आफ्नो अनुमति प्रदान गर्न दे। इतना नैं छैन, जब संसदका दुइटै सदनहरूको अधिवेशन न चल रहेकोछ र राष्‍ट्रपतिलाई महसूस हो कि यी परिस्‍थितिहरूमा तुरंत कार्यवाही जरूरी छ त उ अध्‍यादेश जारी गर्न सक्दछ। यस अध्‍यादेशको शक्‍ति एवं प्रभाव त्यही हुन्छ जो संसद द्वारा नजीक गरिएको विधिको हुन्छ।
 
लोकसभाका लागि प्रत्‍येक सामान्य चुनावका पश्‍चात अधिवेशनका शुरूमा र हर सालका पहिला अधिवेशनका प्रारंभमा राष्‍ट्रपति एउटा साथ संसदका दुइटै सदनहरूका सामने अभिभाषण गर्दछ। उ सदनहरूको बैठक बुलानेका कारणहरूको संसदलाई सूचना दिन्छ। यसका अतिरिक्त उ संसदका कुनै एउटा सदन ‍अथवा एउटा साथ दुइटैका समक्ष अभिभाषण गर्न सक्दछ। यसका लागि उ सदस्यहरूको उपस्‍थितिको अपेक्षा गर्न सक्दछ। त्यसलाई संसदमा त्यस समय लंबित कुनै विधेयकका सम्बन्धमा संदेशसन्देश वा कुनै अन्‍य संदेशसन्देश कुनै पनि सदनलाई पठाईने अधिकार हो। जस सदनलाई कुनै संदेशसन्देश यस प्रकार पठाईिएको हो उ सदन त्यस संदेशमा सन्देशमा लिखे विषयमा सुविधानुसार शीघ्रताबाट विचार गर्दछ। केही प्रकारका विधेयक राष्‍ट्रपतिको सिफारिश प्राप्‍त गर्नका पछि नैं पेश गरे जा सक्दछन् अथवा उनमा अघि कुनै कार्यवाहीको जा सक्दछ।
 
=== राज्यसभा ===
जस्तो कि यसका नामले ठेगाना चल्दछ, राज्यसभा राज्‍हरूको परिषद हो। यो अप्रत्‍यक्ष रीतिबाट मानिसहरूको प्रतिनिधित्‍व गर्दछ। राज्यसभाका सदस्‍यको चुनाव राज्‍य विधान सभाहरूका चुनिएका विधायक गर्दछन्। प्रत्‍येक राज्‍यका प्रतिनिधिहरूको संख्‍या ज्‍यादातर त्यसको जनसंख्‍यामा निर्भर गर्दछ। यस प्रकार, उत्तर प्रदेशका राज्यसभामा 34 सदस्‍य छन्। मणिपुर, मिजोरम, सिक्‍किम, त्रिपुरा आछोटे राज्‍हरूको केवल एउटा एक सदस्‍य हो। राज्यसभामा 250सम्म सदस्‍य हुन सक्छन्। यिनमा राष्‍ट्रपति द्वारा मनोनीत 12 सदस्‍य तथा 238 राज्‍हरू र संघ-राज्‍य क्षेत्रहरू द्वारा चुने सदस्‍य हुन्छन्। यस समय राज्यसभाका 245 सदस्‍य छन्। राज्यसभाका प्रत्‍येक सदस्‍यको कार्यावधि छह वर्ष हो। उपराष्‍ट्रपति, संसदका दुइटै सदनहरूका सदस्यहरू द्वारा निर्वाचित गरिन्छ। उ राज्यसभाको पदेन सभापति हुन्छ। उपसभापति पदका लागि राज्यसभाका सदस्यहरू द्वारा आफ्नोमा बाट कुनै सदस्‍यलाई चुनिन्छ।
 
=== लोक सभा ===
लोक सभाका सदस्यहरूको चुनाव जनता द्वारा सीधै वोट डालेर गरिन्छ। 18 साल र त्यसभन्दा अधिक आयुको कुनै पनि भारतीय नागरिक मतदान गर्ने हकदार हुनेछ। लोक सभाका अधिकतम 530 सदस्‍य राज्‍हरूबाट चुनाव क्षेत्रहरूको प्रत्‍यक्ष रीतिबाट चुने जाहरूगे। अधिकतम 20 सदस्‍य संघ राज्‍य क्षेत्रहरूको प्रतिनिधितव रहन्छन्। यसका अतिरिक्‍त, राष्‍ट्रपति आंग्‍ल-भारतीय समुदायको प्रतिनिधित्‍व गर्नका लागि दुइभन्दा अनधिक सदस्‍य मनोनीत गर्न सक्दछ। यस प्रकार सदनको अधिकतम सदस्‍य संख्‍या 552 हो, यस्तो संविधानमा परिकल्‍पना गरिएको हो। लोक सभामा अनुसूचित जातिहरू तथा अनुसजनजातिहरूका लागि जनसंख्‍या-अनुपातका आधारमा स्‍थान आरक्षित हो। आरंभमा यो आरक्षण दस वर्षका लागि थियो। नवीनतम संशोधनका अंतर्गत अब यो पचास वर्षका लागि अर्थात सन 2000 तकका लागि हो। भारतमा सदनको कार्यावधि पाँच वर्षहरूको हो। पाँच वर्षहरूको अवधि समाप्‍त हुनमा सदन आफू भंग हुन जान्छ। केही परिस्‍थतिहरूमा संसदलाई पूर्ण कार्यावधि समाप्‍त हुनाले पहिला नैं भंग गर्न सकिन्छ। आपातकालको स्‍थतिमा संसद लोक सभाको कार्यावधि बढ़ा सक्दछ। यो एउटा बारमा एउटा वर्षबाट अधिक छैन सकती।
 
संसदका दुइटै सदनहरू को, केही मामलहरूलाई छो्ड़ेर सबै क्षेत्रहरूमा समान शक्‍तीहरू एवं दर्जा प्राप्‍त हो। कुनै पनि गैर-वित्तीय विधेयक अधिनियम बननाले पहिला दुइटैमा बाट प्रत्‍येक सदन द्वारा नजीक गर्नु आवश्‍यक हो। राष्‍ट्रपतिमा महाभियोग चलाने, उपराष्‍ट्रपतिलाई हटाने, संविधानमा संशोधन गर्न र उच्‍चतम न्‍यायालय एवं उच्‍च न्‍यायालहरूका न्‍यायाधीशहरूलाई हटाने जस्तै महत्‍वपूर्ण मामलहरूमा राज्यसभालाई लोक सभाका समान शक्‍तीहरू प्राप्‍त हो। राष्‍ट्रपतिका अध्‍यादेशहरू, आपातको उदघोषणा र कुनै राज्‍यमा संवैधानिक व्‍यवस्‍थाका विफल हो जाने उदघोषणा र कुनै राज्‍यमा संवैधानिक व्‍यवस्‍थाका विफल हो जाने उदघोषणालाई संसदका दुइटै सदनहरूका समक्ष रखना अनिवार्य हो। कुनै धन विधेयक र संविधान संशोधन विधेयकलाई छो्ड़ेर अन्‍य कुनै पनि विधेयकमा दुइटै सदनहरूका बीच असहमतिलाई दुइटै सदनहरू द्वारा संयुक्‍त बैठकमा टाड़ा गरिन्छ। यस बैठकमा मामले बहुमत द्वारा तय गरे जान्छन्। दुइटै सदनहरूको यस्तो बैठकको पीठासीन अधिकारी लोकसभाको अध्‍यक्ष हुन्छ।
 
=== संसद र सरकार ===
हाम्रो देशमा प्रधानमंत्री र मंत्रि दुइटै सदनहरूमा बाट कुनै पनि एकको सदस्‍य हुन सक्छन्। कुनै यस्ता व्‍यक्‍तिलाई पनि प्रधानमंत्री वा मंत्रि नियुक्‍त गर्न सकिन्छ जो संसदका कुनै पनि सदनको सदस्‍य न हो, परंतु त्यसलाई छह मासका पश्‍चात पद छोड़ना पर्छ, यदि यस बीच, उ दुइटैमा बाट कुनै सदनका लागि निर्वाचित न होजाए। मंत्रिपरिषद सामूहिक रूपबाट लोक सभाका प्रति उत्तरदायी हो। अंत: त्यसको लागि यो जरूरी छ कि लोक सभाको विश्‍वास खो्दै नैं पद-त्‍याग गर्न दहरू।
 
संसदीय शासनको अर्थ हुनुपर्दछ संसद द्वारा शासन। किंतु संसद स्‍वयं शासन गर्दैन र न नैं गर्न सक्दछ। मंत्रिपरिषदका बारेमा एउटा प्रकारबाट भन्न सकिन्छ कि यो संसदको महान कार्यपालिका समिति हुन्छ। जसलाई मूल निकायको ओरबाट शासन गर्ने उत्तरदायित्‍व सुँम्प्िन्छ। संसदको कार्य विधान बनाउनु, मंत्रणा देना, आलोचना गर्नु र मानिसहरूको शिकायतहरूलाई व्‍यक्‍त गर्नु हो। कार्यपालिकाको कार्य शासन गर्नु छ, यद्यपि उ संसदको ओरबाट नैं शासन गर्दछ।
 
== संसद सदस्यहरूको चुनाव ==
 
भारत जस्तै ठूला र भारी जनसंख्‍या भएका देशमा चुनाव गराना एउटा धेरै ठूलो काम हो। संसदका दुइटै सदनो-लोकसभा र राज्यसभा-का लागि चुनाव बेरोकटोक र निष्‍पक्ष होउन् यसका लागि एउटा स्‍वतंत्र चुनाव (निर्वाचन) आयोग बनाइएको हो।
 
लोक सभाका लागि सामान्‍य चुनाव जब त्यसको कार्यवधि समाप्‍त हुने हो वा त्यसको भंग गरे जानेमा गराए जान्छन्। भारतको प्रत्‍येक नागरिक जो 18 वर्षको वा त्यसभन्दा अधिक हो मतदानको अधिकारी हो। लोकसभाको चुनाव लड़नका लागि कमभन्दा कम आयु 25 वर्ष छ र राज्यसभाका लागि 30 वर्ष।
 
=== राज्यसभा ===
 
राज्यसभाका सदस्‍य राज्‍हरूका मानिसहरूको प्रतिनिधित्‍व गर्दछन्। इनका चुनाव राज्‍यको विधान सभाका चुनिएका सदस्यहरू द्वारा हुन्छ। राज्यसभामा स्‍थान भरनका लागि राष्‍ट्रपति, चुनाव आयोग द्वारसुझाई गई तारीख को, अधिसूचना जारी गर्दछ। जस तिथिलाई सेवानिवृत्त हुने सदस्यहरूको पदावधि समाप्‍त होनी छ भनें्यससे तीन मासबाट अधिक समयबाट पूर्व यस्तो अधिसूचना जारी छैनको जाती। चुनाव अधिकारी, चुनाव आयोगका अनुमोदनबाट मतदानको स्‍थान निर्धारित र अधिसूचित गर्दछ।
 
=== लोक सभा : ===
नयी लोक सभाका चुनावका लागि राष्‍ट्रपति, राजपत्रमा प्रकाशित अधिसूचना द्वारा, चुनाव आयोग द्वारा सुझाई गई तिथि को, सबै संसदीय निर्वाचन क्षेत्रहरूबाट सदस्‍य चुननका लागि भन्दछ। अधिसूचना जारी गरे जानेका पश्‍चात चुनाव आयोग नामांकन पत्र दायर गर्न, तिनको छानबीन गर्न, उनीहरू वापस लिने र मतदानका लागि तिथीहरू निर्धारित गर्दछ।
 
लोक सभाका लागि प्रत्‍यक्ष चुनाव हुनेका कारण भारतका राज्‍य क्षेत्रलाई उपयुक्‍त प्रादेशिक निर्वाचन क्षेत्रहरूमा बांटिन्छ। प्रत्‍येक संसदीय निर्वाचन क्षेत्रबाट एउटा सदस्‍यलाई चुनिन्छ।
 
;स्‍थान खाली हो जाना :
यदि एउटा सदनको कुनै सदस्‍य अर्का सदनका लागि पनि चुन लिइन्छ त पहिला सदनमा त्यसका स्‍थान त्यस तिथिबाट खाली हुन जान्छ जब उ अन्‍य सदनका लागि चुनिएको हो। यसै प्रकार, यदि उ कुनै राज्‍य विधानमण्डलका सदस्‍यका रूपमा पनि चुन लिइन्छ तो, यदि उ राज्‍य विधानमण्डलमा आफ्नो स्‍थान से, राज्‍यका राजपत्रमा घोषणाका प्रकाशनबाट 14 दिनहरूका भीतर, त्‍यागपत्र छैन दे देता तो, संसदको सदस्‍य छैन रहता। यदि कुनै सदस्‍य, सदनको अनुमतिका बिना 60 दिनको अवधिसम्म सदनको कुनै बैठकमा उपस्‍थित हुँदैन त उ सदन त्यसको स्‍थानलाई रिक्‍त घोषित गर्न सक्दछ। यसका अतिरिक्त, कुनै सदस्‍यलाई सदनमा आफ्नो स्‍थान रिक्‍त गर्नु पर्छ यदि (1) उ लाभको कुनै पद धारण गर्दछ, (2) त्यसलाई विकृत चित्त वाला व्‍यक्‍ति वा दिवालिया घोषित गर्न दिइन्छ, (3) उ स्‍वेच्‍छाबाट कुनै विदेशी राज्‍यको नागरिकता प्राप्‍त गर्न लिन्छ, (4) त्यसका
 
निर्वाचन न्‍यायालय द्वारा शून्‍य घोषित गर्न दिइन्छ, (5) उ सदन द्वारा निष्‍कासनको प्रस्‍ताव स्‍वीकृत गरे जानेमा निष्‍कासित गर्न दिइन्छ वा (6) उ राष्‍ट्रपति वा कुनै राज्‍यको राज्‍यपाल चुन लिइन्छ।
 
यदि कुनै सदस्‍यलाई संविधानको दसौं अनुसूचीका उपबंधोका अंतर्गत दल-बदलका आधारमा अयोग्‍य सिद्ध गर्न दिइएको हो, त त्यस स्‍थितिमा पनि त्यसको सदस्‍यता समाप्‍त हुन सक्छ।
 
== चुनाव सम्बन्धी विवाद ==
 
संसदका वा कुनै राज्‍य विधानमण्डलका कुनै सदनका लागि भए कुनै चुनावलाई चुनौती उच्‍च-न्‍यायालयमा दियो जा सक्दछ। याचिका चुनावका समयमा कुनै भ्रष्‍ट प्रक्रिया अपनानेका कारण पेशको जा सक्दछ। यदि सिद्ध हो जाए त उच्‍च न्‍यायालयलाई यो शक्‍ति प्राप्‍त छ कि उ सफल उम्‍मीदवारको चुनाव शून्‍य घोषित गर्न दे।प्रभावित पक्षलाई उच्‍च न्‍यायालयका आदेशका विरूद्ध उच्‍चतम न्‍यायालयमा अपील गर्ने अधिकार हो।
 
पङ्क्ति १२२:
=== संसदका सत्र र बैठकहरू ===
 
लोक सभा प्रत्‍येक सामान्य चुनावका पछि चुनाव आयोग द्वारा अधिसूचना जारी गरे जानेमा गठित हुन्छ। लोक सभाको पहिलो बैठक शपथ विधिका साथ शुरू हुन्छ। यसका नव निर्वाचित सदस्‍य ‘भारतका संविधानका प्रति श्रद्धा र निष्‍ठा रखनका लागि,’ भारतको प्रभुता र अखंडता अक्षुण्‍ण राख्नेका लिए’ र ‘संसद सदस्‍यका गर्तव्‍हरूको श्रद्धापूर्वक निर्वहन गर्नका लागि’ शपथ लिन्छन्।
 
पङ्क्ति १२८:
=== राष्‍ट्रपति द्वारा सामान्यंत्रण ===
 
राष्‍ट्रपति समय समयमा संसदका प्रत्‍येक सदनलाई बैठकका लागि सामान्यंत्रित गर्दछ। प्रत्‍येक अधिवेशनको अंतिम तिथिका पछि राष्‍ट्रपतिलाई छह मासका भीतर आगामी अधिवेशनका लागि सदनहरूलाई बैठकका लागि सामान्यंत्रित गर्नु हुन्छ। यद्यपि सदनहरूलाई बैठकका लागि सामान्यंत्रित गर्ने शक्‍ति राष्‍ट्रपतिमा निहित छ तथापि व्‍यवहारमा यस आशयका प्रस्‍तावको पहल सरकार द्वारा गरिन्छ।
 
पङ्क्ति १३४:
=== संसदका सत्र ===
 
सामान्‍यतया प्रतिवर्ष संसदका तीन सत्र वा अधिवेशन हुन्छन्। यथा बजट अधिवेशन (फेब्रुअरी-मई), वर्षाकालीन अधिवेशन (जुलाई-सितंबर) र शीतकालीन अधिवेशन (नवंबर-दिसंबर)। किंतु, राज्यसभाका मामले मा, बजटका अधिवेशनलाई दुइ अधिवेशनहरूमा विभाजित गर्न दिइन्छ। यी दुइ अधिवेशनहरूका बीच तीनबाट चार सप्‍ताहको अवकाश हुन्छ। यस प्रकार राज्यसभाका एउटा वर्षमा चार अधिवेशन हुन्छन्।राष्‍ट्रपतिको अभिभाषण
 
नव निर्वाचित सदस्यहरूको शपथका पछि अध्‍यक्षको चुनाव हुन्छ। यसका बाद, राष्‍ट्रपति संसद भवनका केन्द्रीय कक्षमा एउटा साथ संसदका दुइटै सदनहरूका समक्ष अभिभाषण गर्दछ।
 
राष्‍ट्रपतिको अभिभाषण धेरै महत्‍वपूर्ण अवसर हुन्छ। अभिभाषणमा यस्तो नीतिहरू एवं कार्यक्रमहरूको विवरण हुन्छ जिन्‍हहरू आगामी वर्षमा कार्यरूप दिने विचार हो। साथ ही, पहिला वर्षको त्यसको गतिविधिहरू र सफलताहरूको समीक्षा पनि दियो जान्छ। उ अभिभाषण चूंकि सरकारको नीतिको विवरण हुन्छ अंत: सरकार द्वारा तैयार गरिन्छ। अभिभाषणमा चर्चा धेरै व्‍यापक रूपबाट हुन्छ। धन्‍यवाद प्रस्‍तावका संशोधनहरूका द्वारा उन मामलहरूमा पनि चर्चा हुन सक्छ जिनका अभिभाषणमा विशेष रूपबाट उल्‍लेख न होस्।
 
 
=== अध्‍यक्ष/उपाध्‍यक्षको चुनाव ===
 
लोक सभा सदनका दुइ सदस्यहरूलाई अध्‍यक्ष र उपाध्‍यक्षका रूपमा चुन्दछ। केही यस्तो परंपरा बनेको हो कि उपाध्‍यक्ष विपक्षका सदस्यहरूमा बाट चुनिन्छ। प्रायः यो कोशिश रहन्छ कि अध्‍यक्ष र उपाध्‍यक्ष तथा राज्यसभामा सभापति र उपसभापतिको यो काम छ कि ती आफ्नो सदनको कार्यवाहीलाई व्‍यवस्‍थित ढंगबाट नियमहरूका अनुसार चलाहरू।
 
पङ्क्ति १५०:
== कार्यक्रम र प्रक्रिया ==
 
संसदीय कार्य दुइ मुख्‍य शीर्षहरूमा बांटा जा सक्दछ। सरकारी कार्य र गैर-सरकारी कार्य। सरकारी कार्यलाई ‍िफर दुइ श्रेणिहरूमा बांटा जा सक्दछ, (क) यस्ता कार्य जसको शुरूआत सरकार द्वारा गरिन्छ र (ख) यस्ता कार्य जसको शुरूआत गैर-सरकारी सदस्यहरू द्वारा गरिन्छ परंतु जिन्‍हहरू सरकारी कार्यका समयमा लिइन्छ जस्तै प्रश्‍न, स्‍थगन प्रस्‍ताव, अविलंबनीय लोक महत्‍वका मामलहरूतर्फ ध्‍यान दिलाना,विशेषाधिकारका प्रश्‍न, अविलंबनीय लोक महत्‍वका मामलहरूमा चर्चा, मंत्रिपरिषदमा अविश्‍वासको प्रस्‍ताव, प्रश्‍नहरूका उत्प्रकाररुबाट उत्‍पन्‍न हुने मामलहरूमा आधे घण्टेको चर्चाहरू इत्‍यादि।
 
गैर-सरकारी सदस्यहरूका कार्य, अर्थात विधेयकहरू र संकल्‍पहरूमा प्रत्‍येक शुक्रवारका दिन वा कुनै यस्ता दिन जो अध्‍यक्ष निर्धारित गरे ढाई घण्टेसम्म चर्चा गरिन्छ। सदनमा गरे जाने विभिन्‍न कार्यहरूका लागि समयको सिफारिश सामान्‍यतया कार्य मंत्रणा समिति द्वारा गरिन्छ। प्राय: हर सप्‍ताह एउटा बैठक हुन्छ।
 
संसदका दुइटै सदनहरूको कार्यवाहीको छपी भएको प्रतीहरू सामान्‍यतया बैठकका पछि एउटा मासका अंदर उपलब्‍ध गरा दियो जान्छन्। कार्यवाहीलाई टेप रिकार्ड गरिन्छ। वाद विवादका अधिवेशनवार छपे भए खंड हिंदी तथा अंग्रेजी भाषामा उपलब्‍ध हुन्छन्।
 
संसदका कार्यको संचालन गर्ने भाषाहरू हिंदी तथा अंग्रेजी छन्। किंतु पीठासीन अधिकारी यस्ता सदस्‍य को, जो हिंदी वा अंग्रेजीमा आफ्नो पर्याप्‍त अभिव्‍यक्‍ति छैन गर्न सकता हो, आफ्नो मातृ-भाषामा संसदलाई संबोधित गर्ने अनुमति दिन सक्नुहुन्छ। दुइटै सदनहरूमा 12 भाषाहरूलाई हिंदी तथा अंग्रेजीमा साथ साथ भाषांतर गर्ने सुविधाहरू उपलब्‍ध छन्।
 
 
=== संसदमा प्रश्‍न पूछना ===
 
सरकार आफ्नो प्रत्‍येक भूल चूकका लागि संसदका प्रति र संसदका द्वारा मानिसहरूका प्र‍ति उत्तरदायी हुन्छ। सदनका सदस्‍य यस अधिकारको प्रयोग, अन्‍य बातहरूका साथ साथ, संसदीय प्रश्‍नहरूका माध्‍यमबाट गर्दछन्। संसद सदस्यहरूलाई लोक महत्‍वका मामलहरूमा सरकारका मंत्रिहरूबाट जानकारी प्राप्‍त गर्नका लागि पूछने अधिकार हुन्छ।जानकारी प्राप्‍त गर्नु प्रत्‍येक गैर-सरकारी सदस्‍यको संसदीय अधिकार हो। संसद सदस्‍यका लागि मानिसहरूका प्रतिनिधिका रूपमा यो आवश्‍यक हुन्छ कि त्यसलाई आफ्नो जिम्‍मेदारिहरूका पालनका लागि सरकारका क्रियाकलापहरूका बारेमा जानकारी हो। प्रश्‍न पूछने मूल उद्देश्‍य लोक महत्‍वका कुनै मामलेमा जानकारी प्राप्‍त गर्नु र तथ्‍य जान्न हो।
 
दुइटै सदनहरूमा प्रत्‍येक बैठकका प्रारंभमा एउटा घण्टेसम्म प्रश्‍न गरे जान्छन्। र तिनको उत्तर दिए जान्छन्। यसलाई ‘प्रश्‍नकाल’ भनिन्छ।इसके अतिरिक्‍त, खोजी र अनुपूरक प्रश्‍न पूछनाले मंत्रिहरूको पनि परीक्षण हुन्छ कि ती आफ्नो विभागहरूका कार्यकरणलाई कति समझ्दछन्।
 
प्रश्‍नकाल संसदको कार्यवाहिहरूको सबैभन्दा अधिक दिलचस्‍प अंग हो। मानिसहरूका लागि समाचारपत्रहरूका लागि र स्‍वयं सदस्यहरूका लागि कुनै अन्‍य कार्य यति दिलचस्‍पी पैदा छैन गरता जति कि प्रश्‍नकाल पैदा गर्दछ। यस कालका समयमा सदनको वातावरण अनिश्‍चित हुन्छ। कहिले अचानक तनावको बवंडर उठ खड़ा हुन्छ त कहिले कहकहे लगने लाग्दछन्। कहिले कहिले कुनै प्रश्‍नमा हुने कटु तर्क-वितर्कबाट उत्तेजना पैदा हुन्छ। यस्तो हालत सदस्यहरू वा मंत्रिहरूको हाजिर-जवाबी र विनोदप्रियताबाट टाड़ा भइहाल्छ।
 
यही कारण छ कि प्रश्‍नकालका समयमा न केवल सदन कक्ष बल्‍कि दर्शक एवं प्रेस गैलरीहरू पनि सदा लगभग भरी रहन्छन्।
 
केही प्रश्‍नहरूको मौखिक उत्तर दिइन्छ। इन्‍हहरू तारांकित प्रश्‍न भनिन्छ। अतारांकित प्रश्‍नहरूको लिखित उत्तर दिइन्छ।
 
यो कुरा निश्‍चित रूपबाट कही जा सक्दछ कि सदस्‍य प्रश्‍न पूछनेका अधिकारको प्रयोग गर्नमा भारी रूचि देखिातिरहेछन्। चूंकि प्रश्‍नहरूको प्रक्रिया अपेक्षतया सरल र सजिलो हो। अंत: यो संसदीय प्रक्रियाका अन्‍य उपाहरूको तुलनामा संसद सदस्यहरूमा अधिकाधिक प्रिय होती जाँदै हो।
 
== ’शून्‍यकाल’ (जीरो आवर) ==
 
संसदका दुइटै सदनहरूमा प्रश्‍नकालका ठीक पछिको समय सामान्यतौरमा ‘शून्‍यकाल’ अथवा जीरो आवरका नामले जाना जाने लगा हो। यो एकबाट अधिक अर्थहरूमा शून्‍यकाल हुन्छ। 12 बजे दोपहरको समय न त मध्‍याह्न पूर्वको समय हुन्छ र न नैं मध्‍याह्न पश्‍चातको समय। ‘शून्‍यकाल’ 12 बजे प्रारंभ हुनेका कारण यस नामले जानिन्छ यसलाई ‘आवर’ पनि भनिएको क्‍हरूकि पहिला ‘शून्‍यकाल’ पूरा घण्टेसम्म चलताथा। अर्थात 1 बजे दिनमा सदनको दिनका भोजनका लागि अवकाश हुने तक।
 
यो कुनै भन्न सकिंदैन कि यस कालका समयमा कोखाले मामला उठ खड़ा हो वा सरकारमा कुन प्रकारको आक्रमण गरिदिए जाए। नियमहरूमा ‘शून्‍यकाल’को कहीं पनि कुनै उल्‍लेख छैन। प्रश्‍नकालका समाप्‍त हुँदै नैं सदस्‍यगण यस्ता मामले उठानका लागि खड़ा हुन्छन् जसको बारेमा ती महसूस गर्दछन् कि कार्यवाही गर्नमा देरी छैनको जा सकती। तर पनि यस प्रकार मामले उठानका लागि नियमहरूमा कुनै उपबंध छैन। यस्तो प्रतीत हुन्छ कि यस प्रथाका पछि यही विचार रह्यो छ कि यस्ता नियम जो राष्‍ट्रीय महत्‍वका मामले वा मानिसहरूको गंभीर शिकायतहरू सम्बन्धी मामले सदनमा तुरंत उठाए जानेमा सदस्यहरूका लागि बाधक हुन्छन्, ती निरर्थक छन्।
 
नियमहरूको दृष्‍टिबाट तथाकथित ‘शून्‍यकाल’ एउटा अनियमित्दछ। मामले चूंकि बिना अनुमतिका वा बिना पूर्व सूचनाका उठाए जान्छन् अंतः यसबाट सदनको बहुमूल्‍य समय व्‍यर्थ जान्छ। यसबाट सदनका विधायी, वित्तीय र अन्‍य नियमित कार्यको अतिक्रमण हुन्छ। अब त शून्‍यकालमा उठाये जाने केही मामलहरूको पहिलाबाट दियो गई सूचनाका आधार पर, अध्‍यक्षको अनुमति से, एउटा सूची पनि बनने लगी हो।
 
 
== संसदमा जनहितका मामले ==
 
संसदका दुइटै सदनहरूका नियमहरूमा लोक महत्‍वका मामले बिना देरीका र धेरै प्रकारबाट उठाउने व्‍यवस्‍था हो। जो विभिन्‍न प्रक्रियाहरू प्रत्‍येक सदस्‍यलाई उपलब्‍ध रहन्छन् ती यस प्रकार छन्:
 
;स्‍थगन प्रस्‍ताव
पङ्क्ति १९२:
 
;ध्‍यानाएर्षण
इसके द्वारा कुनै पनि सदस्‍य सरकारको ध्‍यान तत्‍काल महत्‍वका मामलेको र दिला सक्दछ। मंत्रिलाई त्यस मामलेमा बयान देना हुन्छ। ध्‍यानाएर्षण गर्ने वाला प्रत्‍येक सदस्‍यलाई एउटा प्रश्‍न पूछने अधिकार हुन्छ।
 
;आपातकालीन चर्चाहरू
पङ्क्ति १९८:
 
;विशेष उल्‍लेख
हाम्रो निर्वाचित प्र‍तिनिधि कुन प्रकार यस्ता मामले उठाउने प्रयास गर्दछन् जिनका नियमहरू एवं विनियमहरूको व्‍याख्‍याबाट कुनै सम्बन्ध हुँदैन। तर यी मामले त्यस समय उनीहरू र तिनको निर्वाचन क्षेत्रका मानिसहरूलाई उत्तेजित गर्न रहे हुन्छन्। जो मामले व्‍यवस्‍थाका प्रश्‍न छैन्दै वा जो प्रश्‍नहरू, अल्‍प-सूचना प्रश्‍नहरू, ध्‍यानाएर्षण प्रस्‍तावहरू आदिबाट सम्बन्धित नियमहरूका अधीन छैन उठाए जा सकते, ती यसका अधीन उठाए जान्छन्।
 
;प्रस्‍ताव (मोशन)
सदन लोक महत्‍वका विभिन्‍न मामलहरूमा अनेक फैसले गर्दछ र आफ्नो राय व्‍यक्‍त गर्दछ। कुनै पनि सदस्‍य एउटा प्रस्‍तावका रूपमा कुनै सुझाव सदनका समक्ष राख्न सक्तछ। जसमा त्यसको राय वा इच्‍छा दियो गई हो। यदि सदन त्यसलाई स्‍वीकार गर्न लिन्छ त उ समूचे सदनको राय वा इच्‍छा बन जान्छ। अंत: मोटे तौरमा ‘प्रस्‍ताव’ सदनको फैसला जाननका लागि सदनका सामने लाइन्छ।
 
प्रस्‍ताव वास्‍तवमा संसदीय कार्यवाहीको आधार हुन्छन्। लोक महत्‍वको कुनै पनि मामला कुनै प्रस्‍तावको विषय हुन सक्छ। प्रस्‍ताव भिन्‍न भिन्‍न सदस्यहरू द्वारा भिन्‍न भिन्‍न प्रयोजनहरूबाट पेश गरे जा सक्दछन्। प्रस्‍ताव मंत्रिहरू द्वारा पेश गरे जा सक्दछन् र गैर-सरकारी सदस्यहरू द्वारा भी। गैर-सरकारी सदस्यहरू द्वारा पेश गरे जाने प्रस्‍तावहरू काउद्देश्‍य सामान्‍यतया कुनै मामलेमा सरकारको राय वा विचार जान्न हुन्छ।
 
;संकल्‍प
संकल्‍प पनि एउटा प्रक्रियागत उपाय छ यो सामान्य मानिसहरूका हितका कुनै मामलेमा सदनमा चर्चा उठानका लागि सदस्यहरू र मंत्रिहरूलाई उपलब्‍ध हो। सामान्‍य रूपका प्रस्‍तावहरूका समान संकल्‍प राय वा सिफारिशको घोषणाका रूपमा हुन सक्छ। वा कुनै यस्ता अन्‍य रूपमा हुन सक्छ जस्तो कि अध्‍यक्ष उचित समझे।
 
;अविश्‍वास प्रस्‍ताव
मंत्रिपरिषद तबसम्म पदासीन रहन्छ जबसम्म त्यसलाई लोक सभाको विश्‍वास प्राप्‍त हो। लोक सभा द्वारा मंत्रिपरिषदमा अविश्‍वास व्‍यक्‍त गर्दै नैं सरकारलाई संवैधानिक रूपबाट पद छोड़ना हुन्छ। नियमहरूमा यस आशयको एउटा प्रस्‍ताव पेश गर्ने उपबंध छ जसलाई ‘अविश्‍वास प्रस्‍ताव’ भनिन्छ। राज्यसभालाई अविश्‍वास प्रस्‍तावमा विचार गर्ने शक्‍ति प्राप्‍त छैन।
 
;निंदा प्रस्‍ताव
निंदा प्रस्‍ताव अविश्‍वासका प्रस्‍तावबाट भिन्‍न हुन्छ। अविश्‍वासका प्रस्‍तावमा उन कारणहरूको उल्‍लेख हुँदैन जसमा उ आधारित हो। परंतु निंदा प्रस्‍तावमा यस्ता कारणहरू वा आरोपहरूको उल्‍लेख गर्नु आवश्‍यक हुन्छ। यो प्रस्‍ताव कतिपय नीतिहरू र कार्यहरूका लागि सरकारको निंदा गर्नका इरादेबाट पेश गरिन्छ। निंदा प्रस्‍ताव मंत्रिपरिषदका विरूद्ध वा कुनै एउटा मंत्रीका विरूद्ध वा केही मंत्रिहरूका विरूद्ध पेश गरिन्छ। त्यसमा कुनै मंत्री वा मंत्रिहरूको विफलतामा सदन द्वारा खेद, रोष वा आश्‍चर्य प्रकट गरिन्छ।
 
 
== संसदमा बजट ==
 
सरकारलाई शासन, सुरक्षा र जन कल्‍याणका धेरै काम गर्न हुन्छन्। यी सबका लागि धेरै साधन चाहिन्छ। यी आएं कहां से? सरकारजनताबाट कर वसूल्दछ। जरूरत पड़नेमा गर्जे पनि लिन्छ। क्‍हरूकि हामी संसदीय व्‍यवस्‍थामा रहन्छन्, सरकारका लागि यो जरूरी छ कि कुनै पनि गर्न लगाने वा कुनै पनि खर्चा गर्नको लागि पहिला उ संसदको मंजूरी ले। यस मंजूरीलाई लिनको लागि नैं हर वर्ष सरकार एउटा बजट अथवा पूरा सालको सामान्यदनी र खर्चेको लेखा जोखा संसदमा पेश गर्दछ।
 
रेल बजट र सामान्‍य बजट अलग अलग पेश गरे जान्छन्। सामान्‍य बजट प्रायः फेब्रुअरीका अंतिम कार्य दिवसमा लाइन्छ। रेल बजट त्यससे केही दिन पहिला आ जान्छ। वित्तीय वर्ष यस समय प्रत्‍येक सालको पहिलो अप्रैलबाट आरंभ हुन्छ। बजटमा यस आशयको प्रस्‍ताव हुन्छ कि आउने भएका सालका समयमा कुन मदमा कति धन खर्च गर्नु हो। त्यसमा कति धन कुन तरीकेबाट आउँनेछ वा कहांबाट जुटाया जानेछ। बजटका आगामी वर्षका लागि अनुदान दिए जान्छन्। सरकारलाई आफ्नो वित्तीय र आर्थिक नीतिहरू तथा कार्यक्रमहरू र तिनको व्‍याख्‍या गर्ने अवसर मिल्दछ। साथ ही, संसदलाई उनमा विचार गर्न र तिनको आलोचना गर्ने पनि अवसर मिल्दछ।
 
बजट नजीक गर्ने प्रक्रियामा संसदका दुइटै सदनहरूमा गंभीर एवं पूर्ण चर्चा हुन्छ। यो बजट पेश गरे जानेका केही दिन पछि हुन्छ। चर्चा सामान्‍य वाद विवादबाट आरंभ हुन्छ। यो संसदका दुइटै सदनहरूमा तीन वा चार दिनसम्म चल्दछ। प्रथा यो छ कि यस अवस्‍थामा सदस्‍य सरकारको राजकोषीय र आर्थिक नीतिहरूका सामान्‍य पहलुहरूमा नैं विचार गर्दछन्। गर्न लगाने तथा खर्चका ब्‍यौरेमा छैन जाँदै। यस प्रकार सामान्‍य वाद विवादबाट प्रत्‍येक सदनलाई आफ्नो विचार व्‍यक्‍त गर्ने अवसर मिल्दछ। सरकारलाई पनि आभास हुन जान्छ कि कुनै प्रस्‍ताव विशेषका प्रति पछिको अवस्‍थाहरूमा क्‍या प्रतिक्रिया हुनेछ। यो ध्‍यान दिने कुरा छ कि राज्यसभालाई सामान्‍य चर्चाका अलावा बजटबाट कुनै सरोकार हुँदैन। मांगहरूमा मतदान केवल लोक सभामा हुन्छ।अर्को अवस्‍था अनुदानहरूको मांगहरूमा चर्चा र मतदानको छ सामान्‍यतया, प्रत्‍येक मंत्रालयका लागि प्रस्‍तावित अनुदानहरूका लागि अलग मांगे रखी जान्छन्। यी ‘मांगो’को सम्बन्ध बजटका व्‍यय भएका भागबाट हुन्छ। इनका स्‍वरूप कार्यपालिका द्वारा लोक सभाका लागि गरियो निवेदनको छ कि मांगी गई राशिलाई खर्च गर्ने अधिकार दिए जाए।
 
मांगोमा चर्चा रूचिपूर्ण हुन्छ। चर्चाका समयमा मंत्रालयको नीतिहरू र क्रियाकलापहरूको बारीकीबाट छानबीन गरिन्छ। अनुदानहरूको मांगहरूका मूल प्रस्‍तावका सहायक प्रस्‍ताव पेश गरेर सदस्‍य यस्तो गर्न सक्छन्। यी सहायक प्रस्‍तावहरूलाई संसदीय भाषामा ‘कटौती प्रस्‍ताव’ भनिन्छ।
 
कटौती प्रस्‍ताव सामान्‍यतया विपक्षका सदस्यहरू द्वारा पेश गरे जान्छन्। यदि ती स्‍वीकृत हो जाहरू त यसको अर्थ सरकारको निंदा हुन्छ। यस्तो स्‍थिति मा, सरकारलाई यो सोच्नु पर्छ कि क्‍या त्यसका पदमा बने रहना उचित हुनेछ।
 
पङ्क्ति २३२:
;लेखानुदान
 
बजट नजीक गर्ने प्रक्रिया बजट पेश गर्नुले यसमा चर्चा गर्न र अनुदानहरूको मांगे स्‍वीकृत गर्न र विनियोग तथा वित्त विधेयकहरूका नजीक हुनेसम्म सामान्‍यतया चालू वित्तीय वर्षका आरंभ हुनेका पछिसम्म चलती रहन्छ। जबसम्म संसद मांगे स्‍वीकृत छैन गर्न लेती तब तकका लागि यो आवश्‍यक छ कि देशको प्रशासन चलानका लागि सरकारका नजीक पर्याप्‍त धन उपलब्‍ध हो। यस लागि ‘लेखानुदान’का लागि विशेष उपबंध गरिएको हो। जसका द्वारा लोकसभालाई शक्‍ति दियो गई छ कि उ बजटको प्रक्रिया पूर्ण हुनेसम्म कुनै वित्तीय वर्षका एउटा भागका लागि पेशगी अनुदान दिन सक्दछ।
 
== कानून निर्माण प्रक्रिया ==
 
कानून बनाउनु संसदको प्रमुख काम मानिन्छ। यसका लागि पहल अधिकांशतया कार्यपालिका द्वारा गरिन्छ। सरकार विधायी प्रस्‍ताव पेश गर्दछ। त्यसमा चर्चा तथा वाद विवादका पश्‍चात संसद त्यसमा अनुमोदनको आफ्नो मुहर लगा्दछ।
 
सबै कानूनी प्रस्‍ताव विधेयकका रूपमा संसदमा पेश गरे जान्छन्। विधेयक विधायी प्रस्‍तावको मसौदा हुन्छ। विधेयक संसदका कुनै एउटा सदनमा सरकार द्वारा वा कुनै गैर-सरकारी सदस्‍य द्वारा पेश गर्न सकिन्छ। यस प्रकार मोटे तौर पर, विधेयक दुइ प्रकारका हुन्छन् : (1) सरकारी विधेयक र (ख) गैर-सरकारी सदस्यहरूका विधेयक। विधिको रूप लिने भएका अधिकांश विधेयक सरकारी विधेयक हुन्छन्। त्यस्तो त गैर सरकारी सदस्यहरूका धेरै कम विधेयक विधिको रूप लिन्छन्। ‍िफर पनि तिनको द्वारा यो कुरा सरकार र मानिसहरूका ध्‍यानमा लाई जान्छ कि उपस्थिता कानूनमा संशोधन गर्न वा कुनै आवश्‍यक विधान बनाउने आवश्‍यक्दछ।
 
विधेयकको मसौदा त्यस विषयबाट सम्बन्धित सरकारका मंत्रालयमा विधि मंत्रालयको सहायताबाट तैयार गरिन्छ। मंत्रिमण्डलका अनुमोदनका पछि यसलाई संसदका सामने लाइन्छ। सम्बन्धित मंत्री द्वारा त्यसलाई संसदका दुइटै सदनहरूमा बाट कुनै पनि सदनमा पेश गर्न सकिन्छ। केवल धन विधेयकका मामलेमा यो पाबंदी छ कि उ राज्यसभामा पेश छैन गरे जा सकता।
 
अधिनियमको रूप लेनाले पूर्व विधेयकलाई संसदमा विभिन्‍न अवस्‍थाहरूबाट गुजरना पर्छ। प्रत्‍येक विधेयकका प्रत्‍येक सदनमा तीन वचन हुन्छन्। अर्थात पहिलो वाचन, अर्को वाचन र तेस्रोवाचन।
 
विधेयक ‘पेश गर्नु,’ विधेयकको पहिलो वाचन हो। प्रथाका अनुसार यस अवस्‍थामा चर्चा छैन गरिन्छ। विधेयकको अर्को वाचन सबैभन्दा अधिक विस्‍तृत एवं महत्‍वपूर्ण अवस्‍था छ क्‍हरूकि यसै अवस्‍थामा यसको विस्‍तृत एवं बारीकीबाट जांच गरिन्छ। जब विधेयकका सबै खंडोमा र अनुसूचिहरू पर, यदि कुनै होउन्, सदन विचार गर्न उनीहरू स्‍वीकृत गर्न लिन्छ। तब मंत्री यो प्रस्‍ताव गर्न सक्दछ कि विधेयकलाई नजीक गरियोस्। यो तेस्रो वाचन कहलाउँछ। जस सदनमा ‍विधेयक पेश गरिएको छ भनें्यसमा नजीक गरे जानेका पछि त्यसलाई सहमतिका लागि अर्का सदनमा पठाईिन्छ। वहां विधेयक फेरि यी तीनहरू अवस्‍थाहरूमा बाट गुजर्दछ।
 
कुनै विधेयकमा दुइटैका बीच असहमतिका कारण गतिरोध भएमा एउटा असाधारण स्‍थिति उत्‍पन्‍न भइहाल्छ। जसको समाधान दुइटै सदनहरूको संयुक्‍त बैठकमा हुन्छ। जब दुइटै सदनहरू द्वारा कुनै विधेयक अलग अलग वा संयुक्‍त बैठकमा नजीक गर्न दिइन्छ त त्यसलाई राष्‍ट्रपतिका नजीक पठाईिन्छ। यदि राष्‍ट्रपति अनुमति प्रदान गर्न दिन्छ त अनुमतिको तिथिबाट विधेयक अधिनियम बन जान्छ।
 
संशोधनका द्वारा संविधानका कुनै पनि अनुच्‍छेदमा बदलाव लाया जा सक्दछ। किंतु उच्‍चतम न्‍यायालयका निर्णयका अनुसार संविधानका मूल ढांचाहरू वा मूल तत्‍वहरूलाई नष्‍ट वा न्‍यून गर्न वाला कुनै परिवर्तन छैन गरे जा सकता।
 
 
== संसदमा सेवा-सुविधाहरू ==
 
संसदमा दुइटै सदनहरूबाट सम्बन्धित सारे कामका समुचित संचालनका लागि, लोक सभा सचिवालय र राज्यसभा सचिवालय बनाए गए छन्। दुइटै सचिवालहरूमा सबैभन्दा शीर्षमा एउटा महासचिव हुन्छ। प्रत्‍येक सचिवालय आफ्नो पीठासीन अधिकारिहरू र सबै सदस्यहरूलाई आवश्‍यक सलाह, सहायता र सुविधाहरू पदान गर्दछ। सचिवालयका अलग अलग भाग-अनुभाग छन्। जस्तै विधायी कार्य, प्रश्‍नकाल, समिति प्रशासन, ग्रंथालयग्रन्थालय र सूचना सेवा, रिपोर्टिंग, भाषांतर र अनुवाद मुद्रण र प्रकाशन, सुरक्षा र सफाई।
 
 
== संसद ग्रंथालयग्रन्थालय तथा सूचना सेवा ==
 
भारतीय संसदका नजीक धेरै नैं कुशल सूचना सेवा केन्द्र हो। साथ नैं एउटा उत्तम संसदीय पुस्‍तकालय पनि हो। यसलाई संसद ग्रंथालयग्रन्थालय तथा सन्दर्भ, अनुसंधान, प्रलेखन र सूचना सेवा भनिन्छ। यसको पहिलो उद्देश्‍य संसद सदस्यहरूलाई देश विदेशका दैनिक घटनाक्रमको पूर्ण जनकारी उपलब्‍ध गराना हो।
 
इस समय यस पुस्‍तकालयमा 15 लाखबाट अधिक पुस्‍तकहरू छन्। अंग्रेजी तथा भारतीय भाषाहरूका लगभग 300 भारतीय तथा विदेशी समाचारपत्र यहाँ आउँछन्। 1100का गरीब पत्र-पत्रिकाहरू, कला पुस्‍तकहरू आदिको विशाल संग्रह हो। सबैभन्दा पुरानो छपी भएको पुस्‍तक 1871को हो। किंतु, पुस्‍तकालयको सर्वाधिक मूंल्‍यवान धरोहर संविधान सभा द्वारा यथा स्‍वीकृत तथा यसका सदस्यहरू द्वारा हस्‍ताक्षरित भारतका संविधानको हिंदी तथा अंग्रेजीमा मूल सुलिखित प्रति हो।
 
समय समयमा संसद ग्रंथालयग्रन्थालय रूचिका विषयहरूमा पुस्‍तक प्रदर्शनिहरूको आयोजन गर्दछ। अनुसंधान तथा सूचना प्रभाग संसद सदस्यहरूको सूचना सम्बन्धी अपेक्षाहरूको पहिलाबाट अनुमान लगा लिन्छ। ‍िफर उचित समयमा वस्‍तुनिष्‍ठ सूचना सामग्री जस्तै विवरणिकांएं सूचना बुलेटिन, पृष्‍ठभूमि टिप्‍पण, तथ्‍य-पत्र आदि जारी गर्दछ। यसबाट सदस्यहरूलाई अंतर्राष्‍ट्रीय क्षेत्रहरूमा वर्तमान घटनाक्रमको जानकारी मिलतीरहन्छ।
 
प्रेस तथा लोक संपर्क प्रभाग लोक सभा सचिवालयका प्रेस तथा लोक संपर्कबाट सम्बन्धित सारे कार्यको देखभाल गर्दछ। जस मा, मुख्‍य रूप से, प्रेस, सरकारी प्रचार संगठनहरू र जन प्रचार माध्‍यमहरू (मीडिया)का साथ निरंतर संपर्क बनाई राख्नसम्‍मिलित हुन्छ।
 
1987मा कंप्‍यूटर केन्द्रको स्‍थापना गरिएको हो। संसदीय ग्रंथालयग्रन्थालय सूचना प्रणाली नेशनल इन्‍फार्मेशन सेन्टर नेटवर्कबाट जुड़ी भएको हो। यस प्रणाली द्वारा समूचे देशमा जिला सूचना केन्द्रहरूका साथ सूचनाहरूको आदान प्रदान गर्न सकिन्छ।
 
प्रलेखन सेवाको मुख्‍य कार्य पुस्‍तकालयमा उपलब्‍ध पुस्‍तकहरू, रिपोर्टहरू, पत्र-पत्रिकाहरू, समाचारपत्रहरूको कतरनहरू र प्रलेखहरूलाई ठीक स्‍थानमा रखना, तिनको संग्रह गर्नु हो। इनका विषयगत वर्गीकरण अथवा सूचीकरण गरिन्छ। फेरि संसद सदस्यहरूलाई तिनको दिन प्रतिदिनका संसदीय कार्यमा प्रयोगका लागि सम्बन्धित सामग्रीको सारांश उपलब्‍ध गराइन्छ।
 
== संसदीय विशेषाधिकार ==
 
संसदीय विशेषाधिकार ती विशिष्‍ट अधिकार छन् जो संसदका दुइटै सदनहरू को, त्यसको सदस्यहरूलाई र समितिहरूलाई प्राप्‍त हो। विशेषाधिकार यस दृष्‍टिबाट दिए जान्छन् कि संसदका दुइटै सदन, त्यसको समितीहरू र सदस्‍य स्‍वतंत्र रूपबाट काम गर्न सकहरू। तिनको गरिमा बनी रहे परंतु यसको यो अर्थ छैन कि कानूनको नजरहरूमा साधारण नागरिकहरूका मुकाबलेमा विशेषाधिकार प्राप्‍त सदस्यहरूको स्‍थिति भिन्‍न हो। जहांसम्म विधिहरूका लागू हुने सम्बन्ध छ, सदस्‍य मानिसहरूका प्रतिनिधि हुनेका साथ साथ साधारण नागरिक पनि हुन्छन्। मूल विधि यो छ कि संसद सदस्यहरू सहित सबै नागरिक कानूनको नजरहरूमा बराबर मानिनु पर्छ। जो दायित्‍व अन्‍य नागरिकहरूका होउन् त्यही तिनको पनि हुन्छन् र शायद सदस्‍य हुनेका नाँदै केही अधिक हुन्छन्।
 
संसदहरूको सबैभन्दा महत्‍वपूर्ण विशेषाधिकार छ सदन र त्यसको समितिहरूमा पूर्ण स्‍वतंत्रताका साथ आफ्नो विचार राख्ने छूट। संसदका कुनै सदस्‍य द्वारा कही गई कुनै कुरा वा दिइयो कुनै मतका सम्बन्धमा त्यसको विरूद्ध कुनै न्‍यायालयमा कुनै कार्यवाही छैनको जा सकती। संसदीय विशेषाधिकारहरूको सूचीहरू तैयारको जा सक्दछन्। वास्‍तवमा यी तैयार पनि गरिएकहरू छन् परंतु यस्तो कुनै पनि सूची पूर्ण छैन। केहीमा कह सक्दछन् कि कुनै पनि उ काम जो सदन के, त्यसको समितिहरूका वा त्यसको सदस्यहरूका काममा कुनै प्रकारको बाधा डाले उ संसदीय विशेषाधिकारको हनन गर्दछ। उदाहरणका लागि, कुनै सदस्‍य न केवल त्यस समय गिरफ्तार छैन गरे जा सकता जबकि त्यस सदन का, जसको कि उ सदस्‍य हो, अधिवेशन चल रहेकोछ वा जबकि त्यस संसदीय समिति की, जसको उ सदस्‍य हो, बैठक चल रहेकोछ, वा जबकि दुइटै सदनहरूको संयुक्‍त बैठक चल रहेकोछ, वा जबकि दुइटै सदनहरूको संयुक्‍त बैठक चल रहेकोछ। संसदका अधिवेशनका प्रारंभबाट 40 दिन पहिला र त्यसको समाप्‍तिबाट 40 दिन पछि वा जबकि उ सदनलाई आ रहेकोछ वा सदनका बाहर जा रहेकोछ, तब पनि त्यसलाई गिरफ्तार छैन गरे जा सकता।
 
संसदका परिसरहरूका भीतर, अध्‍यक्ष/सभापतिको अनुमतिका बिना, दीवानी वा आपराधिक कुनै कानूनी ‘समन’ छैन दिए जा सक्दछन्। अध्‍यक्ष/सभापतिको अनुमतिका बिना संसद भवनका अंदर कुनैलाई पनि गिरफ्तार छैन गर्न सकिन्छ। क्‍हरूकि संसदका परिसरहरूमा केवल संसदका सदनका वा अध्‍यक्ष/सभापतिका आदेशहरूको पालन हुन्छ। यहाँ अन्‍य कुनै सरकारी प्राधिकारीका वा स्‍थानीय प्रशासनका आदेशको पालन हुँदैन।
 
संसदको प्रत्‍येक सदन आफ्नो विशेषाधिकारको स्‍वयं नैं रक्षक होताछ। विशेषाधिकार भंग गर्न वा सदनको अवमानना गर्ने वालालाई भर्त्‍सना गरेर वा ताड़ना गरेर वा निर्धारित अवधिका लागि कारावास द्वारा दंडित गर्न सक्दछ। स्‍वयं आफ्नो सदस्यहरूका मामलेमा सदन अन्‍य दुइ प्रकारका दंड दिन सक्दछ, अर्थात सदनको सेवाबाट निलंबित गर्नु र निकाल देना, कुनै सदस्‍यलाई एउटा निर्धारित अवधिका लागि सदनको सेवाबाट निलंबित गर्न सकिन्छ। कुनै अति गंभीर मामलेमा सदनबाट निकाला जा सक्दछ।
 
सदन अपराधिहरूलाई यस्तो अवधिका लागि कारावासको दंड दिन सक्दछ जो साधारणतया सदनका अधिवेशनको अवधिबाट अधिक छैनती। जस्तै नैं सदनको सत्रावसान हुन्छ, बंदीलाई मुक्‍त गर्न दिइन्छ। दर्शकहरू द्वारा गैलरीमा नारे लगाएर और/अथवा इश्‍तिहार फहरूककर सदनको अवमानना गर्नका कारण, दुइटै सदनहरू ने, समय समय पर, अपराधिहरूलाई सदनका त्यस दिन स्‍थगित हुनेसम्म कारावासको दंड दिए हो।
 
सदनको दांडिक क्षेत्र आफ्नो सदनहरूसम्म र तिनको सामने गरियो अपराधहरूसम्म नैं सीमित न भएर सदनको सबै अवमाननाहरूमा लागू हुन्छ। चाहे अवमानना सदस्यहरू द्वारा गरिएको हो वा यस्ता व्‍यक्‍तिहरू द्वारा जो सदस्‍य न छन्। यसबाट पनि कुनै अंतर छैन पड़ता कि अपराध सदनका भीतर गरिएको छ वा त्यसको परिसरबाट बाहर। सदनको विशेषाधिकार भंग गर्न वा त्यसको अवमानना गर्नका कारण व्‍यक्‍तिहरूलाई दंड दिने सदनको यो शक्‍ति संसदीय विशेषाधिकारको नींव हो। सदनको यस्तो पंरपरा पनि रही छ कि सदनको विशेषाधिकार भंग गर्न वा सदनको अवमानना गर्नका दोषी व्‍यक्‍तिहरू द्वारा स्‍पष्‍ट रूपबाट र बिना कुनै शर्तका दिलबाट व्‍यक्‍त गरिएको खेद सदन द्वारा स्‍वीकार गरर लिइन्छ। यस्तामा साधारणतया सदन आफ्नो गरिमालाई देख्दै यस्ता मामलोमा अघि कार्यवाही न गर्ने फैसला गर्दछ।
 
== सदस्यहरूका वेतन-भत्ता ==
पङ्क्ति २९३:
संसदले संसद सदस्‍य (वेतन, भत्ता र पहरूशन) अधिनियमका अधीन सदस्यहरूलाई पहरूशन दिए जाने स्‍वीकृति दियो हो। चार वर्षका सेवाकाल भएका प्रत्‍येक सदस्‍य त एउटा हजार चार सौ रूपये प्रति मासको पहरूशन दियो जान्छ। यसका अतिरिक्‍त पाँच वर्षका पछिको सेवाका प्रत्‍येक वर्षका लागि 250 रूपये र दिए जान्छन्।
 
प्रत्‍येक सदस्‍य 1500 रूपये प्रतिमासको वेतन तथा यस्ता स्‍थान पर, जहां संसदका कुनै सदनको अधिवेशन वा समितिको बैठक हो, ड्यूटीमा निवासका समयमा 200 रूपये प्रतिदिनको भत्ता प्राप्‍त गर्ने हकदार हो। मासिक वेतन तथा दैनिक भत्ताहरूका अलावा प्रत्‍येक सदस्‍य 3000 रूपये मासिकको निर्वाचन क्षेत्र भत्ता र 1000 रूपये प्रतिमासको दरबाट कार्यालय व्‍यय प्राप्‍त गर्ने हकदार हो।
 
यात्रा सम्बन्धी सुविधाहरू : प्रत्‍येक सदस्‍य निम्‍नलिखित यात्रा –भत्ता पाने हकदार छ
 
(क) रेल द्वारा यात्राका लिए: एउटा प्रथम श्रेणीका तथा एउटा द्वितीय श्रेणीका किराएका बराबर रकम
पङ्क्ति ३०३:
(ग) सड़क द्वारा यात्राका लिए: पाँच रूपये प्रति किलोमीटर तथा स्‍टीमर द्वारा यात्राका लागि उच्‍चतम श्रेणीका किराएका अतिरिक्‍त त्यसका 3/5 भाग।
 
यसका अतिरिक्त, प्रत्‍येक सदस्‍यलाई प्रतिवर्ष देशका अंदर कहीं भीआफ्नो पत्‍नी/आफ्नो पति वा सहचरका साथ 28 एउटा तरफा विमान यात्राहरू गर्ने छूट हुन्छ। प्रत्‍येक सदस्‍यलाई देशका अंदर कहीं पनि, कितनी पनि बार, वातानुकूलित श्रेणीमा यात्राका लागि स्‍वयं तथा सहचरका लागि एउटा रेलौं नजीक पनि मिल्दछ। पत्‍नी/पतिका लागि एउटा अलगबाट नजीक पनि मिल सक्दछ।
 
टेलीफोन : प्रत्‍येक सदस्‍य निशुल्‍क टेलीफोन-एक दिल्‍लीमा तथा अर्को आफ्नो निवास स्‍थानमा लगवानहरूको हकदार हो। यसका अतिरिक्त, त्यसलाई प्रतिवर्ष निशुल्‍क 50,000 स्‍थानीय काल गर्ने छूट हुन्छ।
 
वास सुविधा तथा वाहन : प्रत्‍येक सदस्‍यलाई दिल्‍लीमा घर दिइन्छ। फ्लैटहरूका लागि कुनै शुल्‍क छैन। जबकि बंगलहरूका लागि नाममात्र लाईसहरूस शुल्‍क लगाइन्छ। कतिपय सीमाहरूमा बिजली तथा पानी निशुल्‍क हुन्छन्।
 
प्रत्‍येक सदस्‍यलाई त्यसको कार्यकालका समयमा वाहन खरीदनका लागि अग्रिम-राशि दियो जान्छ।
 
अन्‍य परिलब्‍धीहरू : सदस्यहरूलाई जो अन्‍य सुविधाहरू प्रदान गरिन्छन् उनमा आशुलिपिक तथा टंकण पूल, आयकरमा राहत, कैंटीन, जलपान र खानपान, क्‍लब, कामन रूम, बैंक, डाकघर, रेलौं तथा हवाई बुकिंग तथा आरक्षण, बस परिवहन, एल पी जी सेवा, विदेशी मुद्राको कोटा, लकर, सुपर बाजार आदि शामिल हो। संसद परिसरमा एकमात्र सदस्यहरूका लागि एउटा सुसज्‍जित प्राथमक चिकित्‍सा अस्‍पताल पनि हो।
 
== संसद परिसर ==
 
संसदको इमारतहरूमा संसद भवन, संसदीय सौध, स्‍वागत कार्यालय र निर्माणाधीन संसदीय ज्ञानपीठ अथवा संसद ग्रंथालयग्रन्थालय सम्‍मिलित हो। यी सबैलाई मिलाएर संसद परिसर भनिन्छ यसमा लंबे-चौड़े लान,जलाशय, फव्‍वारे र सड़कहरू बनी भएका हुन्। यो सारा परिसर सजावटी रातो पत्‍थरको देवलहरू तथा लोहेका जंगलहरू र लोहेका नैं विशाल दरवाजहरूबाट घिरा भयो हो।
 
पङ्क्ति ३२१:
संसद भवन
 
संसद भवनको निर्माण 1921-1927का समयमा गरिएको थियो। संसद भवन नयी दिल्‍लीको धेरै नैं शानदार इमारतहरू मध्येको एउटा हो। यो विश्‍वका कुनै पनि देशमा विद्यमान वास्‍तुकलाको एउटा उत्‍कृष्‍ट नमूना हो। यसको तुलना विश्‍वका सर्वोत्तम विधान-भवनहरूका साथको जा सक्दछ। यो एउटा विशाल वृत्ताकार इमारत हो। जसको व्‍यास 560 फुट तथा जसको घेरा 1/3 मील हो। यो लगभग छह एकड़ क्षेत्रमा फैला भयो हो। भवनका 12 दरवाजे छन्, जसमाबाट पाँचका सामने द्वार मंडप बने भए छन्। पहिलो मंजिलमा खुला बरामदा हल्‍के पीले रंगका 144 चित्ताएर्षक खंभहरूको कतारबाट सुसज्‍जित छन्। जसको प्रत्‍येकको ऊँचाई 27 फुट हो।
 
चाहे यसको डिजाइन विदेशी वास्‍तुकारहरूले बनाए थियो। किंतु यस भवनको निर्माण भारतीय सामग्रीबाट तथा भारतीय सामग्रीबाट तथा भारतीय श्रमिकहरू द्वारा गरिएको थियो। तभी यसको वास्‍तुकलामा भारतीय परंपराहरूको गहरी छाप हो।
 
इस भवनको केन्द्र बिंदु केन्द्रीय कक्ष (सहरूट्रल हाल)को विशाल वृत्ताकार ढांचा हो। केन्द्रीय कक्षका गुबंदको व्‍यास 98 फुट तथा यसको ऊँचाई 118 फुट हो। विश्‍वास गरिन्छ कि यो विश्‍वका धेरै शानदार गुबंदहरू मध्येको एउटा हो। भारतको संविधान सभाको बैठक (1946-49) यसै कक्षमा भएको थियो। 1947मा अंग्रेजहरूबाट भारतीहरूका हाथहरूमा सत्ताको ऐतिहासिक हस्‍तांतरण पनि यसै कक्षमा भएको थियो। यस कक्षको प्रयोग अब दुइटै सदनहरूको संयुक्‍त बैठकका लागि तथा राष्‍ट्रपति र विशिष्‍ट अतिथिहरू-राज्‍य वा शासनाध्‍यक्ष आदिका अभिभाषणका लागि गरिन्छ। कक्ष राष्‍ट्रीय नेताहरूका चित्रहरूबाट सजा भयो हो। केन्द्रीय कक्षका तीनतर्फ लोक सभा, राज्यसभा र ग्रंथालयकाग्रन्थालयका तीन कक्ष छन्। तिनको बीच सुंदर बग़ीचा छ जसमा घनी हरी घासका लान तथा फव्‍वारे छन्। यी तीनहरू कक्षहरूका चारहरूतर्फ एउटा चार मंजिला वृत्ताकार इमारत बनी भएको हो। यसमा मंत्रिहरू, संसदीय समितिहरूका सभापतिहरू र पार्टीका कार्यालय छन्। लोक सभा तथा राज्यसभा सचिवालहरूका महत्‍वपूर्ण कार्यालय र संसदीय कार्य मंत्रालयका कार्यालय पनि यहीं छन्।
 
पहिलो मंजिलमा चार समिति कक्षहरूको प्रयोग संसदीय समितिहरूको बैठकहरूका लागि गरिन्छ। यसै मंजिलमा तीन अन्‍य कक्षहरूको प्रयोग संवाददाताहरू द्वारा गरिन्छ। संसद भवनका भूमि-तलमा गलियारेको बाहरीबाहिरी देवललाई अनेक भित्ति-चित्रहरूबाट सजाइएको हो। जसमा प्राचीन कालबाट भारतका इतिहास तथा पड़ोसी देशहरूका साथ भारतका सांस्‍कृतिक सम्बन्धहरूलाई प्रदर्शित गरिएको हो।
 
लोक सभा कक्ष मा, आधुनिक ध्‍वनि व्‍यवस्‍था हो। दीर्घाहरूमा छोटे छोटे लाउडस्‍पीकर लागोस् भए छन्। सदस्‍य माईक्रोफोनका नजीक आए बिना नैं आफ्नो सीटहरूबाट बोल सक्दछन्। लोक सभा कक्षामा स्‍वचालितमत-अभिलेखन उपकरण लगाए गए छन्। जसको द्वारा सदस्‍य मतविभाजन हुने स्‍थितिमा शीघ्रताका साथ आफ्नो मत अभिलिखित गर्न सक्छन्।
 
राज्यसभा कक्ष लोक सभा कक्षको भांति नैं हो। यो आकारमा सानो हो। यसमा 250 सदस्यहरूका बैठनका लागि स्‍थान छन्।
 
केन्द्रीय कक्षका दरवाजेका माथि हमा पंचतंत्रबाट संस्‍कृतको एउटा पद्यांश हेर्नेलाई मिल्दछ। जसको अर्थ छ, “यो मेरो छ तथा उ पराया छ, यस प्रकारको धारणा संकीर्ण मन वालहरूको हुन्छ। किंतु विशाल हृदय वालहरूका लागि सारा विश्‍व नैं तिनको कुटुंब हुन्छ।”
 
=== स्‍वागत कार्यालय ===
 
स्‍वागत कार्यालय 1975मा निर्मित एउटा वृत्ताकार इमारत हो। यो आकारमा अधिक ठूलो छैन। यो ठूलो संख्‍यामा आउने भएका मुलाकातीहरू/दर्शकहरूका लागि, जो सदस्यहरू, मंत्रिहरू आदिबाट मिलनका लागि वा संसदको कार्यवाहीलाई हेर्नका लागि आउँछन्, एउटा मैत्रीपूर्ण प्रतीक्षा स्‍थल हो। इमारत, पूर्ण प्रकारबाट वातानुकूलित हो।
 
=== संसदीय सौध ===
 
संसदीय सौधको इमारत 9। 8 एकड़ भूखंडमा बनी भएको हो। यसको फर्शी क्षेत्रफल 35,000 वर्ग मीटर हो। यसको निर्माण 1970-75का समयमा भयो। अघि तथा पछिका ब्‍लाक तीन मंजिला तथा बीचको ब्‍लाक 6 मंजिला हो। तलको मंजिलमा जलाशय जसका माथि झूलता भयो जीना बनेको छ।
 
भूमितल एउटा अत्‍याधुनिक स्‍थान हो। यहाँ राष्‍ट्रीय तथा अंतर्राष्‍ट्रीय सम्‍मेलन हुन्छन्। एउटा वर्गाकार प्रांगणका चारहरूतर्फ एउटा मुख्‍य समिति कक्ष तथा चार लघु समिति कक्षहरूको समूह हो। यस प्रांगणका बीचमा एउटा अष्‍टकोणीय जलाशय हो। प्रांगणमा माथितर्फ पच्‍चीकारी युक्‍त जालीको पर्दा हो। वहां पौधे लगाएर एउटा प्राकृतिक दृश्‍य तैयार गरेगया हो। यसमा पत्‍थरको टुकड़िहरूटुसूत्रहरू तथा छोटे पत्‍थरहरूका खंड बनाए गए छन्। पांचहरूका पांचहरू समिति कक्षहरूमा संसद भवनमा लोक सभा तथा राज्यसभा कक्षहरूको भांति साथ साथ भाषांतरको व्‍यवस्‍था हो। प्रत्‍येक कक्षका साथ संसदीय समितिहरूका सभापतिहरूका कार्यालहरूका लागि एउटा कमरा हो।
 
पङ्क्ति ३४९:
दर्शकहरूका लागि भ्रमणको व्‍यवस्‍था
 
अधिवेशनका बीचको अवधिहरूमा पर्यटकहरू, छात्रहरू र रूचि राख्ने भएका अन्‍य व्‍यक्‍तिहरूलाई तय समयका समयमा संसदको इमारतहरू घुमाने व्‍यवस्‍था हो। दर्शकहरूका साथ स्‍टाफको एउटा सदस्‍य जान्छ। जो उनको इमारतहरूका बारेमा बता्दछ। दर्शक हर आधे घण्टे पछि मोटे तौरमा 40-50 व्‍यक्‍तिहरूका सुविधाजनक समूहहरूमा स्‍वागत कक्षबाट भ्रमणका लागि प्रस्‍थान गर्दछन्। छात्रहरू तथा संसदीय संस्‍थाहरूका कार्यकरणका बारेमा जानकारी प्राप्‍त गर्नमा विशेष रूपबाट रूचि राख्ने भएका अन्‍य मानिसहरूका समूहहरूका लागि विशेष भ्रमणको व्‍यवस्‍था पनि गरिन्छ। यस्तो स्‍थतिहरू मा, संसदीय अध्‍ययन तथा प्रशिक्षण केन्द्र भ्रमण शुरू गर्नको लागि पहिला दर्शकहरूलाई संक्षिप्‍त परिचय दिने व्‍यवस्‍था गर्दछ। पछिल्ला दस वर्षहरूका समयमा हर वर्ष संसद भवनको इमारतहरूलाई हेर्नका लागि आउने भएका दर्शकहरूको कुल संख्‍या 3,000 देखि लगभग 90,000का बीच रहेकोछ।
</includeonly>
==यी पनि हेर्नुहोस्==
पङ्क्ति ३५६:
*[[लोक सभा|लोकसभा]]
 
==बाहरीबाहिरी कडीहरू==
*[http://www। bharat। gov। in/govt/parliament। php संसद]
*[http://rajyasabhahindi। nic। in/rshindi/hindipage। asp राज्यसभाको जालघर]
*[http://loksabhahindi। nic। in/ लोकसभा]
*[http://www। stardataentry। com/hindi_book/home। html भारतको संसद : क्‍या, क्‍हरुक्‍हरू र कसरी] (सुभाष काश्‍यप)
*[http://rajyasabhahindi। nic। in/rshindi/publication_electronic/sansadiya_shabdavali09। pdf '''संसदीय शब्दावली २००९'''] (पीडीएफ प्रारूपमा)
 
<br>
; अन्य शब्दावलीहरू
*[http://hi। wiktionary। org/wiki/संसदीय_शब्दावली संसदीय शब्दावली]
*[http://hi। wiktionary। org/wiki/लैटिन_वाक्यांश लैटिन वाक्यांश]
*[http://hi। wiktionary। org/wiki/GENERAL_ADMINISTRATIVE_TERMINOLOGY सामान्य प्रशासनिक शब्दावली]
*[http://hi। wiktionary। org/wiki/केही_महत्वपूर्ण_संसदीय_शब्दों_की_संक्षिप्त_परिभाषा/व्याख्या केही महत्वपूर्ण संसदीय शब्दहरुकोशब्दहरूको संक्षिप्त परिभाषा/व्याख्या]
*[http://hi। wiktionary। org/wiki/संसदीय_पत्रहरु_मा_प्रयुक्त_सामान्य_पदावलीसंसदीय_पत्रहरू_मा_प्रयुक्त_सामान्य_पदावली संसदीय पत्रहरुमा पत्रहरूमा प्रयुक्त सामान्य पदावली]
*[http://hi। wiktionary। org/wiki/संवैधानिक_शब्दावली संवैधानिक शब्दावली]
*[http://hi। wiktionary। org/wiki/संसदीय_समितिहरु_के_कार्य_मा_प्रयुक्त_सामान्य_शब्दावलीसंसदीय_समितिहरू_के_कार्य_मा_प्रयुक्त_सामान्य_शब्दावली संसदीय समितिहरुकासमितिहरूका कार्यमा प्रयुक्त सामान्य शब्दावली]
 
{{भारतीय संसद}}
"https://ne.wikipedia.org/wiki/भारतीय_संसद" बाट अनुप्रेषित