|
}}
'''हिमाचल प्रदेश''' ([[अंग्रेज़ी भाषा|अंग्रेज़ी]]: Himachal Pradesh, [[पंजाबी भाषा|पंजाबी]]: ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼, [[सहायता:IPA|उच्चारण]] {{audio-IPA|Himachal.ogg|[hɪmaːtʃəl prəd̪eːʃ]}}) उत्तर-पश्चिमी [[भारत]] मा स्थित एक राज्य है।हो । यो 21,629 मील² (56019 किमी²) <ref name=area>{{cite web |url = http://www.indianmirror.com/geography/geo9.html| title = भारतको बारेमा सांख्यकीय तथ्य |accessdate = 2006-10-26| publisher = www.indianmirror.com }}</ref> भन्दा धेरै क्षेत्रमा फैलिएको छ तथा उत्तरमा [[जम्मू कश्मीर]], पश्चिम तथा दक्षिण-पश्चिममा [[पंजाब]], दक्षिणमा [[हरियाणा]] एवं [[उत्तर प्रदेश]], दक्षिण-पूर्वमा [[उत्तराखण्ड]] तथा पूर्वमा [[तिब्बत]] बाट घेरिएको छ। हिमाचल प्रदेशको शाब्दिक अर्थ ''बर्फ़ीले पहाडहरुको प्रान्त'' है।हो। <ref name=hplm1>{{cite web |url = http://www.himachalpradesh.us/geography/himalayas_in_himachal.php |title = हिमाचल प्रदेशको शाब्दिक अर्थ |accessdate = 2007-05-20 |publisher = www.himachalpradesh.us}}</ref>
हिमाचल प्रदेशलाई '''देव भूमि''' पनि कहा जाता है।भनिन्छ। यस क्षेत्रमा आर्यहरुको प्रभाव [[वेद|ऋग्वेद]] भन्दा पनि पुराना है।छ। आंग्ल-गोरखा युद्ध पछी, यो ब्रिटिश औपनिवेशिक सरकारको हाथ मा आ गया। सन 1857 सम्म यो [[महाराजा रणजीत सिंह]] को शासनको अधीन पंजाब राज्य (पंजाब हिल्सको सीबा राज्यलाई छोडेर) को हिस्सा थियो।<ref name=bsahis123>{{cite web
|url = http://www.webindia123.com/himachal/history/history.htm
|title = हिमाचलको इतिहास
}}</ref>
सन 1950 मा यसलाई [[केन्द्र शासित प्रदेश]] बनाया गया, लेकिन 1971 मा यसलाई, [[हिमाचल प्रदेश राज्य ऐन-1971]] को अन्तर्गत यसलाई 25 जून 1971 को भारतको अठारहवाँ राज्य बनाया गया।
हिमाचल प्रदेशको [[प्रतिव्यक्ति आय]] भारतको कुनै पनि अन्य राज्यको तुलनामा धेरै छ। बारहमासी नदिहरुको बहुतायतको कारण, हिमाचल अन्य राज्यों को [[पनबिजली]] बेचता हैबेच्दछ जसमा प्रमुख हैंहो [[दिल्ली]], [[पंजाब]] र [[राजस्थान]]। राज्यको अर्थव्यवस्था तीन प्रमुख कारकहरुमा निर्भर गर्दछ जो हो, पनबिजली, [[पर्यटन]] र [[कृषि]]। <ref>[http://www.yesbank.in/downloads/KnowledgeBank_17Jan06/YESBANK_Knowledge_ExecutiveSummary_Himachal.pdf हिमाचल प्रदेशमा अर्थव्यवस्था विकास] yesbank.in अभिगमन तिथी- April 2008</ref>
हिंदु राज्यको जनसंख्याको 95% हैंछ र प्रमुख समुदायहरुमा ब्राह्मण, राजपूत, कन्नेत, राठी र कोली शामिल हैं।छन। ट्रान्सपरेन्सी इंटरनैशनलको 2005 को सर्वेक्षणको अनुसार, हिमाचल प्रदेश देशमा केरल पछी दूसरी सबभन्दा कम भ्रष्ट राज्य है।हो।<ref>{{cite web| url = http://www.transparency.org/regional_pages/asia_pacific/newsroom/news_archive__1/india_corruption_study_2005 | title= भारतीय भ्रष्टाचार अध्ययन - 2005 | publisher=Transparency International | accessdate=2007-05-29}}</ref>
==इतिहास==
|<!--col7-->[[File:Narasimha Temple, Brahmaur, Chamba.jpg|199x70px]]
|}
हिमाचल प्रदेशको इतिहास उतना ही प्राचीन हैछ, जितना कि मानव अस्तित्वको अपना इतिहास है।छ। यस कुराको सत्यताको प्रमाण हिमाचल प्रदेशको विभिन्न भागहरुमा भएको उत्खननमा प्राप्त सामग्रीबाट मिलतेप्राप्त हैं।हुदछ। प्राचीनकालमा यस प्रदेशको आदि निवासी दास, दस्यु र निषादको नामबाट जानिन्थ्यो। उन्नीसवीं शताब्दीमा रणजीत सिंहले यस क्षेत्रको अनेक भागहरुलाई अपने राज्यमा मिला लिया। जब अंग्रेज यहां आए, तो उन्होंने गोरखा लोगों को पराजित गरेर केही कुछ राजाहरुको रियासतहरुलाई साम्राज्यमा मिला लिया।
*'''शिमला हिल स्टेट्सको स्थापना'''
1945 ई. सम्म प्रदेश भरमा प्रजा मंडलहरुको गठन भै सकेको थियो। 1946 ई. मा सबै प्रजा मंडलहरु लाई एचएचएसआरसी मा शामिल गरियो तथा मुख्यालय मंडी मा स्थापित गरियो। मंडीको स्वामी पूर्णानंद लाई अध्यक्ष, पदमदेव लाई सचिव तथा शिव नंद रमौल (सिरमौर) लाई संयुक्त सचिव नियुक्त गरियो। एचएचएसआरसी को नाहन मा 1946 ई. मा चुनाव हुए, जसमा यशवंत सिंह परमार को अध्यक्ष चुना गया। जनवरी, 1947 ई. मा राजा दुर्गा चंद (बघाट) को अध्यक्षतामा शिमला हिल्स स्टेट्स यूनियनको स्थापना गरियो। जनवरी, 1948 ई. मा यसको सम्मेलन सोलन मा हुआ। हिमाचल प्रदेशको निर्माणको घोषणा यस सम्मेलनमा गरियो। दूसरी तरफ प्रजा मंडलको नेताहरुको शिमला मा सम्मेलन हुआ, जसमा यशवंत सिंह परमारने यस कुरामा जोड दिए कि हिमाचल प्रदेशको निर्माण तब संभव हैछ, जब शक्ति प्रदेशको जनता तथा राज्यको हाथ सौंप दी जाए। शिवानंद रमौल को अध्यक्षतामा हिमालयन प्लांट गर्वनमेंट को स्थापना गरियो, जसको मुख्यालय शिमलामा थियो। दो मार्च, 1948 ई. को शिमला हिल स्टेट को राजाहरुको सम्मेलन दिल्लीमा हुआ। राजाहरुको अगवाई मंडीको राजा जोगेंद्र सेन गरिरहेका थिए। यि राजाहरुले हिमाचल प्रदेशमा शामिल हुनको लागी 8 मार्च, 1948 को एक सम्झौतामा हस्ताक्षर गरे। 15 अप्रैल, 1948 ई. को हिमाचल प्रदेश राज्यको निर्माण गरेको थियो। उस समय प्रदेश भर को चार जिल्लाहरुमा बांटा गया र पंजाब हिल स्टेट्स को पटियाला र पूर्व पंजाब राज्यको नाम दिया गया। 1948 ई. मा सोलन को नालागढ़ रियासत लाई शामिल किया गया। अप्रैल 1948 मा यस क्षेत्रको 27,000 वर्ग कि.मी. मा फैलिएको लगभग 30 रियासतों को मिलाएर यस राज्यलाई [[केंद्र शासित प्रदेश]] बनाईयो।
*'''1950 ई. मा प्रदेशको पुनर्गठन'''
1950 ई. मा प्रदेशको पुनर्गठनको अन्तर्गत प्रदेशको सिमानाको पुनर्गठन किया गया। कोटखाई को उपतहसील को दर्जा दिएर खनेटी, दरकोटी, कुमारसैन उपतहसीलको केही क्षेत्र तथा बलसनको केही क्षेत्र तथा बलसनको केही कुछ क्षेत्र कोटखाई मा शामिल गरियो। कोटगढ़ को कुमारसैन उपतहसीलमा मिला गया। उत्तर प्रदेशको दो गांव संगोस र भांदर जुब्बल तहसीलमा शामिल गरियो। पंजाबको नालागढ़बाट सात गांव लिएर सोलन तहसीलमा शामिल गरियो। यसको बदलामा शिमलाको नजदीक कुसुम्पटी, भराड़ी, संजौली, वाक्ना, भारी, काटो, रामपुर। यसको साथै पेप्सी (पंजाब) को छबरोट क्षेत्र कुसुम्पटी तहसीलमा शामिल गरियो।
{{main|हिमाचल प्रदेशको भूगोल}}
हिमाचल प्रदेश [[हिमालय]] पर्वतको [[शिवालिक]] श्रेणीको हिस्सा है।हो। शिवालिक पर्वत श्रेणीबाट नै [[घग्गर]] नदी निकलती है।निस्कन्छ। राज्यको अन्य प्रमुख नदिहरुमा [[सतलुज]] र [[व्यास]] शामिल है।छ। '''हिमाचल''' [[हिमालय]] को सुदूर उत्तरी भाग [[लद्दाख]] को ठंडे मरुस्थलको विस्तार हैहो र लाहौल एवं स्पिति जिल्लाको स्पिति उपमंडलमा है।छ। हिमालयको तीनों मुख्य पर्वत श्रंखलाएँ, बृहत हिमालय, लघु हिमालय; जिन्हें हिमाचलमा [[धौलाधार]] र [[उत्तरांचल]] मा नागतीभा कहा जाता हैभनिन्छ र उत्तर-दक्षिण दिशामा फैलिएको [[शिवालिक]] श्रेणी, यस हिमालय खंडमा स्थित हैं।छ। लघु हिमालयमा 1000 देखी 2000 मीटर ऊँचाई भएको पर्वत ब्रिटिश प्रशासनको लागी मुख्य आकर्षण केंद्र रहेरहेको हैं।छ।
===नदीहरु===
हिमाचल प्रदेशमा पांचपाँच प्रमुख नदियां बहती हैं।बहन्छ। हिमाचल प्रदेशमा बहने वाले पांचों नदियां एवं छोटे-छोटे नाले बारह मासी हैं।हो। यिनीहरुको स्रोत बर्फबाट ढकीढाकिएको पहाडमा स्थित हैं।छ। हिमाचल प्रदेशमा बहने वाली पांचपाँच नदिहरु मध्ये चारको उल्लेख ऋग्वेदमा मिलता है।पाईन्छ। उस समय ये अन्य नामहरुबाट जानिन्थ्यो जस्तो अरिकरी (चिनाब) पुरूष्णी (रावी), अरिजिकिया (ब्यास) तथा शतदुई (सतलुज) पांचवी नदी यमुना जो यमुनोत्तरीबाट निकलन्छ र त्यसको सूर्य देवसंग पौराणिक संबंध दर्शाया जाता है।दर्शाईन्छ।
'''रावी नदीः''' रावी नदीको प्राचीन नाम ‘इरावती र परोष्णी’ है।हो। रावी नदी मध्य [[हिमालय]] को धौलाधार शृंखलाको शाखा बड़ा भंगालबाट निकलती है।निस्कन्छ। रावी नदी ‘भादल’ र ‘तांतागिरि’ दो खड्डों बाट मिलेर बन्दछ ये खड्डें बर्फ पग्लिएर बन्दछ। यो नदी चंबाबाट खेड़ीको नजिक [[पंजाब]] मा प्रवेश गर्दछ र पंजाबबाट [[पाकिस्तान]] मा प्रवेश गर्दछ। यो भरमौर र [[चंबा]] सहरमा बहती है।बहन्छ। यो बहुत ही उग्र नदी है।हो। यसको सहायक नदियांनदीहरु तृण दैहण, बलजैडी,स्यूल, साहो, चिडाचंद, छतराड़ी र बैरा हैं।हुन। यसको लंबाई 720 किलोमीटर हैछ, तर हिमाचलमा यसको लंबाई 158 किलोमीटर है।छ। सिकंदर महानको साथ आए यूनानी इतिहासकारले यसलाई ‘हाइड्रास्टर र रहोआदिस’ को नाम दिईएको थियो।
'''ब्यास नदीः''' ब्यास नदीको पुराना नाम ‘अर्जिकिया’ या ‘विपाशा’ थियो। यो [[कुल्लू]] मा व्यास कुंडबाट निकलन्छ। व्यास कुंड पीर पंजाल पर्वत शृंखलामा स्थित रोहतांग दर्रे मा है।छ। यो [[कुल्लू]], [[मंडी]], [[हमीरपुर]] र [[कांगड़ा]] मा बहती है।बहन्छ। कांगड़ाबाट मुरथल को नजिक पंजाबमा जान्छ। [[मनाली]], [[कुल्लू]], बजौरा, औट, पंडोह, [[मंडी]], सुजानपुर टीहरा, नादौन र देहरा गोपीपुर यसको प्रमुख तटीय स्थान हैं।छ। यसको कुल लंबाई 460 कि.मी. है।छ। हिमाचलमा यसको लंबाई 260 कि.मी. है।छ। कुल्लू मा पतलीकूहल, पार्वती, पिन, मलाणा-नाला, फोजल, सर्वरी र सैज यसको सहायक नदियांनदी हैं।हुन। कांगडामा सहायक नदियांनदी बिनवा न्यूगल, गज र चक्की हैं।हुन। यस नदीको नाम महर्षि ब्यासको नाममा राखिएको छ। यो प्रदेशको जीवनदायिनी नदिहरु मध्ये एक हो।
'''चिनाव नदीः''' चिनाव नदी जम्मू-कश्मीरबाट हुदै पंजाब राज्यमा बहने वाली नदी है।हो। पानीको घनत्वको दृष्टिबाट यो प्रदेशको सबभन्दा ठुलो नदी है।हो। यो नदी समुद्र सतहाबाटसतहबाट लगभग 4900 मीटरको ऊंचाई मा बारालाचा दर्रे (लाहौल स्पीति) को नजिकबाट निकलने वाली चन्द्रा र भागा नदिहरु तांदी नामक स्थानमा मिलेपछी बन्दछ। यस नदीलाई वैदिक साहित्यमा ‘अश्विनी’ नामबाट संबोधित गरिएको छ। ऊपरी हिमालयमा टांडी मा ‘चन्द्र’ र ‘भागा’ नदियां मिलतीनदी हैंपाईन्छ, जो चिनाव नदी कहलाती है।भनिन्छ। महाभारत कालमा यस नदीको नाम ‘चंद्रभागा’ पनि प्रचलित भएको थियो। ग्रीक लेखकों नेलेखकहरुले चिनाव नदी कोनदीलाई ‘अकेसिनीज’ लिखालेखेका हैछन, जो अश्विनी को नै स्पष्ट रूपांतरण है।हू। चंद्रभागा नदी मानसरोवर (तिब्ब्त) को निकट चंद्रभागा नामक पर्वतबाट निस्तृत होती हैहुदछ र सिंधु नदीमा गिर जाती है।झर्छ। चिनाव नदीको ऊपरी धारालाई चद्रभागा भनेर, पुःन शेष नदीको प्राचीन नाम अश्विनी भनियो। यस नदीलाई हिमाचलबाट अदभुत मानामानिएको गया है।छ। यस नदीको तटवर्ती प्रदेश पूर्व गुप्त कालमा म्लेच्छों तथा यवन शव आदि द्वारा शासित थियो।
==जलवायु==
{{main|हिमाचल प्रदेशको जलवायु}}
हिमाचलमा तीन ऋतुएं होती हैंहुदछ - ग्रीष्म ऋतु, शरद ऋतु र वर्षा ऋतु। हिमाचल प्रदेशको समुद्र सतहबाट ऊंचाईको विविधताको कारण जलवायुमा पनि भिन्नता है।छा। कहीं सारा वर्ष [[बर्फ]] गिरती हैपर्दछ, तो कहीं [[गर्मी]] होती हे। हिमाचलमा गर्म पानीको चशमें पनि हैंछ र हिमनद पनि है।छ। ऐसा समुद्र सतहबाट ऊंचाईको भिन्नताको कारणबाट है।हो।
== कृषि ==
{{main|कृषि (हिमाचल प्रदेश)}}
[[कृषि]] हिमाचल प्रदेशको प्रमुख [[व्यवसाय]] है।हो। यसले राज्यको [[अर्थव्यवस्था]] मा महत्वपूर्ण भूमिका निभातीनिभाउद है।छ। यसले 69 प्रतिशत कामकाजी आबादी को सीधा रोजगार मुहैयाउपलब्ध कराती है।गराउदछ। कृषि र त्यससंग संबंधित क्षेत्रबाट हुने आय प्रदेशको कुल घरेलू उत्पादको 22.1 प्रतिशत है।छ। कुल भौगोलिक क्षेत्र 55.673 लाख हेक्टेयर मध्ये 9.79 लाख हेक्टेयर भूमिको स्वामी 9.14 लाख किसान हैं।हुन। मंझोले र छोटे किसानहरुको साथ कुल भूमिको 86.4 प्रतिशत भाग है।छ। राज्यमा कृषि भूमि केवल 10.4 प्रतिशत है।छ। लगभग 80 प्रतिशत क्षेत्र वर्षा-सिंचित हैछ र किसान इंद्र देवतामा निर्भर रहते हैं।रहन्छन।
=== बागवानी ===
प्रकृति ने हिमाचल प्रदेश को व्यापक कृषि जलवायु परिस्थितियां प्रदान गरेको छ जसको कारण बाट किसानहरुलाई विविध फल उगाने मा सहायता मिलीप्राप्त हुदछ है।। बागवानीको अंतर्गत आने वाले प्रमुख फल हैंहुन-[[सेब]], [[नाशपाती]], [[आडू]], [[बेर]], [[खूमानी]], गुठली वाले फल, [[नींबू]] प्रजातिको फल, [[आम]], [[लीची]], [[अमरूद]] र झरबेरी आदि। 1950 मा केवल 792 हेक्टेयर क्षेत्र [[बागवानी]] को अन्तर्गत थियो, जो बढेर 2.23 लाख हेक्टेयर होभएको गया है।छ। इसी तरह,1950 मा फल उत्पादन 1200 मीट्रिक टन थियो, जो 2007 मा बढेर 6.95 लाख टन हो गयाभएको है।छ।
=== वन क्षेत्र ===
राज्यको कुल भौगोलिक [[क्षेत्रफल]] 55,673 वर्ग किलोमीटर है।छ। वन रिकार्डको अनुसार कुल वन क्षेत्र 37,033 वर्ग किलोमीटर है।छ। यस मध्ये 16,376 वर्ग किलोमीटर क्षेत्र ऐसायस्तो हैछ जहां पहाड़ी [[चरागाह]] वाली वनस्पतियां नहीं उगाई जा सकतीं क्योंकि यो स्थायी रूपबाट [[बर्फ]] बाट ढाकिरहन्छ।
राज्यमा 2 राष्ट्रीय पार्क र 32 वन्यजीवन [[अभयारण्य]] हैं।छ। वन्यजीवन अभयारण्यको अंतर्गत कुल क्षेत्र 5,562 कि.मी., राष्ट्रीय पार्कको अन्तर्गत 1,440 कि.मी. है।छ। यस तरह कुल संरक्षित क्षेत्र 7,002 कि.मी. है।छ।
== सडक ==
हिमाचल प्रदेश राज्यमा यहांको सडक नै यहांको जीवन रेखा हैंहो र ये [[संचार]] को प्रमुख साधन हैं।हो। यसको 55,673 वर्ग किलोमीटर क्षेत्रफल मध्ये 36,700 किलोमीटरमा बसाहट हैहो, जस मध्ये 16,807 गांव अनेक पर्वतीय श्रृखलाओं र घाटियों को ढलानमा फैलिएको छ। जब यो राज्य 1948 मा अस्तित्वमा आया, तो यहां केवल 288 कि.मी. लंबी सडक थियो जो 15 अगस्त 2007 सम्म बढेर 30,264 भएको छ।
== सिंचाई र जलापूर्ति ==
साल 2007 सम्म हिमाचल प्रदेशमा कुल बुवाई क्षेत्र 5.83 लाख हेक्टेयर थियो। गांवों मा पिउने पानीको सुविधा उपलब्ध कराई गई र अहिले सम्म राज्यमा 14,611 हैंडपंप लगाई सकिएको छ। हिमाचल प्रदेशमा भूजल को उलब्धता 36,615.92 हैक्टेयर मीटर (है.मी.) है।छ।<ref>http://hindi.indiawaterportal.org/ केंद्रीय भूजल बोर्ड</ref>
== पर्यटन ==
|<!--col8-->[[File:Kufri Simla Himachal Inida (12).JPG|199x70px]]
|}
[[पर्यटन]] उद्योग को हिमाचल प्रदेशमा उच्च प्राथमिकता दीदिईएको गई हैछ र हिमाचल सरकार नेसरकारले यसको विकासको लागी समुचित ढांचा विकसित कियागरिएको हैछ जसमा जनोपयोगी सेवाहरु, सडक, संचार तंत्र हवाई अड्डे यातायात सेवा, जलापूर्ति र जन स्वास्थ्य सेवा शामिल है।छ। राज्य पर्यटन विकास निगम राज्यको आयमा 10 प्रतिशतको योगदान गर्दछ।
राज्यमा तीर्थोतीर्थ र नृवैज्ञानिक महत्वको स्थलहरुको समृद्ध भंडार है।छ। राज्य को व्यास, पाराशर, वसिष्ठ, मार्कण्डेय र लोमश आदि ऋषिहरुको निवास स्थल भएको गौरव प्राप्त है।छ। गर्म पानीको स्रोत, ऐतिहासिक दुर्ग, प्राकृतिक र मानव निर्मित झीलें, उन्मुक्त विचरते चरवाहे पर्यटकहरुको लागी असीम सुख र आनन्दको स्रोत हैं।हो।
=== पर्यटन आकर्षण ===
'''चंबा घाटी'''
[[चंबा]] घाटी (915 मीटर) को ऊंचाईमा [[रावी]] नदीको दाएं किनारामा छ। पुराने समयमा राजतन्त्रको [[राज्य]] भएको कारण यो लगभग एक शताब्दी पुराना राज्य हैहो र 6वीं शताब्दी देखी यसको [[इतिहास]] मिलता है।पाईन्छ। यो अपनी भव्य [[वास्तुकला]] र अनेक रोमांचक यात्राको लागी एक आधारको रुपमा विख्यात है।छ।
'''डलहौज़ी'''
पश्चिमी हिमाचल प्रदेशमा [[डलहौज़ी]] नामक यो पर्वतीय स्थान पुरानी विश्वको चीजहरुबाट भरिएको छ र यहां राजतन्त्र युगको भाव्यता बिखरीछरपस्ट पड़ी है।छ। यो लगभग 14 वर्ग किलो मीटर फैलाफैलिएको हैछ र यहां काठ लोग, पात्रे, तेहरा, बकरोटा र बलूम नामक 5 पहाडियांपहाड है।छ। यसलाई 19वीं शताब्दीमा ब्रिटिश गवर्नर जनरल, लॉड डलहौज़ी को नाममा बनाईएको थियो। यस कस्बे को ऊंचाई लगभग 525 मीटर देखी 2378 मीटर सम्म हैछ र यसको छेउ छाउ विविध प्रकारको वनस्पति-पाइन, देवदार, ओक र फूलहरुबाट भरिएको रोडो डेंड्रॉन पाए जाते हैंपाईन्छ डलहौज़ी मा मनमोहक उप निवेश युगीन वास्तुकला हैछ जसमा केही सुंदर [[गिरजाघर]] शामिल है।छ। यो मैदानको मनोरम दृश्यों को प्रस्तुत गर्नुको साथ एक लंबी रजत रेखाको समान दिखाई देने वाले रावी नदीको साथ एक अद्भुत दृश्य प्रदर्शित गर्दछ जो घूमेर डलहौज़ी को तम जान्छ। बर्फबाट ढाकिएको [[धोलाधार]] पर्वत पनि यस कस्बे बाट साफ दिखाईसफासंग् देतादेख्न है।सकिन्छ।
'''धर्मशाला'''
[[धर्मशाला]] को ऊंचाई 1,250 मीटर (4,400 फीट) र 2,000 मीटर (6,460 फीट) को बीच है।छ। यसलाई अपनी प्राकृतिक सुंदरताको लागी जाना जाता हैजानिन्छ, जहां पाइन को ऊंचे पेड़, [[चाय]] को [[बागान]] र इमारती लकड़ी उत्पादन गर्ने ठुलो वृक्ष ऊंचाई, शांति तथा पवित्रता को साथ यहां खड़ेख्डा दिखाईभएको देतेदेख्न हैं।पाईन्छ। वर्ष 1960 बाट, जब देखी [[दलाई लामा]] नले अपना अस्थायी [[मुख्यालय]] यहां बनाए, [[धर्मशाला]] को अंतरराष्ट्रीय ख्याति भारतको सानो [[ल्हासा]] को रूपमा बढ़ गई है।बढेकोछ।
'''कुफरी'''
अनंत दूरी सम्म चलता आकाश, बर्फबाट ढाकिएको शिखरहरु, गहिरो घाटियां र मीठो पानीको झरना, [[कुफरी]] मा यो सब हैछ । यो पर्वतीय स्थान [[शिमला]] को छेउ समुद्री सतहबाट 2510 मीटरको ऊंचाईमा हिमाचल प्रदेशको दक्षिणी भागमा स्थित है।छ। कुफरीमा ठण्डको मौसममा अनेक खेलहरुको आयोजन किया जाता हैगरिन्छ जस्तो स्काइंग र टोबोगेनिंग को साथ चढ़ाडाईमा चढ़नु। ठण्डको मौसममा हर वर्ष खेल कार्निवाल आयोजित किए जाते हैंगरिन्छ र यो उन पर्यटकहरुको लागी एक बड़ा आकर्षण हैहो जो केवल इन्हें हेर्नको लागी यहां आते हैं।आउदछन। यो स्थान ट्रेकिंग र पहाड़ी म्राअ चढ़ने को लागी पनि परिचित छ जो रोमांचकारी खेल प्रेमीहरुको आदर्श स्थान है।हो।
'''मनाली'''
[[कुल्लू]] देखी उत्तर दिशामा केवल 40 किलो मीटरको दूरीमा लेह तर्फ जाने राष्ट्रीय राजमार्गमा घाटी को सिरे को नजिक [[मनाली]] स्थित है।छ। लाहुल, स्पीति, बारा भंगल (कांगड़ा) र जनस्कर पर्वत श्रृंखलामा चढ़ाई गर्नेहरुको लागी यो एक मनपसंद स्थान है।हो। मन्दिरहरुबाट अनोखी चीजों सम्म, यहांबाट मनोरम दृश्य र रोमांचकारी गतिविधियां मनाली को हर मौसम र सबै प्रकारको यात्रिहरुको बीच लोकप्रिय बनातीबनाउद हैं।छ।
'''कुल्लू'''
[[कुल्लू]] घाटीलाई पहले कुलंथपीठ भनिन्थ्यो। कुलंथपीठको शाब्दिक अर्थ हैहो रहनेबस्न योग्य विश्वको अन्त। कुल्लू घाटी भारतमा देवताहरुको घाटी रहीरहेको है।छ। यहांको मंदिर, सेब को बागान र दशहरा हजारों पर्यटकों को कुल्लू को तर्फ आकर्षित गर्दछ। यहांको स्थानीय [[हस्तशिल्प]] कुल्लूको सबभन्दा ठुलो विशेषता है।हो।
'''शिमला'''
हिमाचल प्रदेशको [[राजधानी]] र ब्रिटिश कालीन समयमा ग्रीष्म कालीन राजधानी [[शिमला]] राज्यको सबभन्दा महत्वपूर्ण पर्यटन केन्द्र है।हो। यहांको नाम देवी '''श्यामला''' को नाममा रखाराखिएको गया हैछ जो कालीको अवतार है।हुन। शिमला लगभग 7267 फीटको ऊंचाई मा स्थित हैछ र यो अर्ध चक्र आकारमा बसाबसेको हुआ है।छ। यहां घाटीको सुंदर दृश्य दिखाई देता हैदेखिन्छ र महान हिमालय पर्वतीको चोटियां चारोंचारै ओरतर्फ दिखाई देती है।देखिन्छ। शिमला एक पहाडमा फैलिएको छ जो करीब 12 वर्ग किलोमीटर क्षेत्रमा है।छ। यसको छिमेकमा घने जंगल र टेढ़ेबाङ्गो-मेढे़टिङ्गो रास्तेबाटो हैंछ, जहां हरेक मोडमा मनोहारी दृश्य देख्न पाईन्छ। यो एक आधुनिक व्यावसायिक केंद्र पनि है।हो। शिमला विश्वको एक महत्त्वपूर्ण पर्यटन स्थल है।हो। यहां प्रत्येक वर्ष देश-विदेशबाट बड़ी संख्या मा लोग भ्रमणको लागी आते हैं।आउदछन। बर्फबाट ढाकिएको यहांको पहाडहरुमा बड़े सुंदर दृश्य देखने को मिलतेहेर्न हैंपाईन्छ जो पर्यटकहरुलाई पटक-पटक आउनको लागी आकर्षित गर्दछ। शिमला संग्रहालय हिमाचल प्रदेशको कला एवं संस्कृतिको एक अनुपम नमूना हैहो, जसमा यहांको विभिन्न कलाकृतियां विशेष गरेर वास्तुकला, पहाड़ी कलम, सूक्ष्म कला, लकडि़यों मा गरिएको नक्काशियां, आभूषण एवं अन्य कृतियां संग्रहित हैं।छ। शिमलामा दर्शनीय स्थलहरुको अतिरिक्त कई अध्ययन केंद्र पनि हैंहो, जसमा लार्ड डफरिन द्वारा 1884-88 मा निर्मित भारतीय उच्च अध्ययन केंद्र बहुत ही प्रसिद्ध है।छ। यहां कुछ ऐतिहासिक सरकारी भवन पनि हैंछ, जस्तो वार्नेस कोर्ट, गार्टन कैसल व वाइसरीगल लॉज ये पनि बड़े ही दर्शनीय स्थल हैं।हुन। चैडविक झरना पनि एक प्रसिद्ध पर्यटक स्थल है।हो। यसको साथै ग्लेन नामक स्थल पनि है।छ। यसको समीप बहता हुआ झरना र सदाबहार जंगल बहुतधेरै हीनै आकर्षक हैं।छ।
== राजनीति ==
|}
वर्ष 1971 मा हिमाचल प्रदेश को राज्यको दर्जा प्राप्त भएपछी यहां [[भारतीय राष्ट्रीय कांग्रेस|कांग्रेस]] र [[भारतीय जनता पार्टी|भाजपा]] को बारी-बारीबाटपालैपालोसंग सरकार बनती रही है।बनिरहन्छ।
*'''विधान सभा'''
{{main|हिमाचल प्रदेश विधान सभा}}
'''हिमाचल प्रदेश विधान सभा''' शिमलामा स्थित है।छ। वर्तमान हिमाचल प्रदेश विधानसभा एकसदनीयएकसदनात्मक है।हो।
*'''विधानसभा चुनाव २०१२'''
*'''मुख्यमंत्री'''
[[वीरभद्र सिंह]] (जन्म २३ जून, १९३४) [[हिमाचल प्रदेश]] को [[मुख्यमंत्री]] हैं।हुन। दिसंबर २५, २०१२ को उन्होनेउनले मुख्यमंत्री पदको शपथ लीलिए ।
*'''लोकसभा'''
लोकसभामा [[हिमाचल प्रदेश]] को ४ निर्वाचन क्षेत्र हैं।छ। [[कांगड़ा लोक सभा निर्वाचन क्षेत्र| कांगड़ा]], [[मंडी लोक सभा निर्वाचन क्षेत्र| मंडी ]], [[शिमला लोक सभा निर्वाचन क्षेत्र| शिमला]] र [[हमीरपुर (हिमाचल प्रदेश) लोक सभा निर्वाचन क्षेत्र| हमीरपुर]]। हिमाचल प्रदेशबाट चार सदस्य चुने जाते हैं।चुनिन्छन। प्रदेश विधानसभामा 68 विधानसभा चुनाव क्षेत्र हैं।छ। लोकसभाको चार चुनाव क्षेत्रहरुको अंतर्गत प्रत्येक चुनाव क्षेत्रमा 17-17 विधानसभा क्षेत्र आतेआउद हैं।छ। लाहुल-स्पीति, किन्नौर तथा भरमौर जनजातीय क्षेत्र हैंहो र ठंडे व दुर्गम क्षेत्र हैं।हो। यस कारण इन क्षेत्रमा चुनाव प्रायः गर्मीमा गराईन्छ।
== परिवहन ==
{{main|हिमाचलको परिवहन व्यवस्था}}
सड़क मार्ग यस राज्यको यातायातको मुख्य माध्यम है।हो। तर [[मानसून]] र ठंडको मौसममा [[भू-स्खलन]] र अन्य कारणहरुबाट यो काफी बाधित होता है।हुदछ।
== हिमाचल प्रदेशको जिल्ला ==
[[चित्र:A Village near Trilokinath temple, Lahaul.jpg|thumb|right|225px|लाहौलको निकट गांव]]
भारतको 2011 जनगणनाको अनुसार हिमाचल प्रदेशको कुल जनसंख्या 6,856,509 है।छ। यसमा पुरुषको जनसंख्या 3,473,892 तथा महिलाको जनसंख्या 3,382,617 है।छ। 2011 को जनगणना आंकडाहरुको अनुसार हिमाचल प्रदेशको लिंग अनुपात 974/1000 र साक्षरता दर 83.78% है।छ।
{| class="wikitable" border="1" align="center" cellpadding="3" cellspacing="1" width="500" style="margin-left:5px; background: #F4F5F6; border: 1px #C6C7C8 solid; border-collapse: collapse; font-size: 100%"
|-
{{main|हिमाचल प्रदेशको संस्कृति}}
राज्यको प्रमुख भाषाहरुमा [[हिन्दी]], [[काँगड़ी]], [[पहाड़ी]], [[पंजाबी]], र [[मंडियाली]] शामिल हैं।हुन। [[हिन्दू]], [[बौद्ध]] र [[सिख]] यहाँको प्रमुख धर्म हैं।हो। पश्चिममा [[धर्मशाला]], [[दलाई लामा]] को शरण स्थली है।हो।
==पहाड़ी चित्रकला==
हिमाचल प्रदेशमा चित्रकलाको इतिहास काफी समृद्ध रहारहेको है।छ। प्रदेशको चित्रकलाको राष्ट्रको [[इतिहास]] मा उल्लेखनीय योगदान है।छ। यहांको चित्रकलाको संपदा अज्ञात थी। उन्नीसवीं शताब्दीको उत्तरार्द्धमा हिमाचल तथा पंजाबको अनेक स्थानहरुमा चित्रहरुको नमूनाको खोज गरियो। मैटकाफ प्रथम व्यक्ति थियो, जसले कांगड़ा को पुरात्न महलहरुमा चित्रहरुको खोज गरे गुलेर, सुजानपुर टीहरा तथा [[कांगड़ा]] यस्तो नै स्थान थियो, जहां यो धरोहर लुकेको थियो।
==खनिज संपदा==
हिमाचलमा अनेक प्रकारको खनिज होते है।हुदछ। यसमा चून ढुंगा, डोलोमाइट युक्त चूनको ढुंगा, चट्टानी नमक, सिलिका रेत र स्लेट होते है।हुदछ। यहां [[लौह]] अयस्क, [[तांबा]], [[चांदी]], [[शीशा]], [[यूरेनियम]] र [[प्राकृतिक]] गैस पनि पाईन्छ।<br />
'''चट्टानी नमकः''' चट्टानी नमकमा स्थानीय भाषामा ''लेखन'' कहा जाता है।भनिन्छ। यो [[भारत]] को एकमात्र चट्टानी नूनको खान है।छ। मैगलीमा नूनिलो पानीलाई सुकाएर नून तैयार किया जाता है।गरिन्छ। चट्टानी नून दवाइयां र पशु चाराको काममा प्रयुक्त होता है।हुदछ।<br />
'''प्राकृतिक तेल गैसः''' प्राकृतिक तेल गैस स्वारघाट ([[बिलासपुर]]) चौमुख ([[सुंदरनगर]]), चमकोल ([[हमीरपुर]]) तथा दियोटसिद्ध ([[हमीरपुर]]) मा पाई जाती है।पाईन्छ। प्राकृतिक तेल गैस ज्वालामुखी ([[कांगड़ा]]) र रामशहर ([[सोलन]]) मा पनि पाई जाती है।पाईन्छ।<br />
'''स्लेट :''' प्रदेशमा स्लेटको लगभग 222 छोटी व बड़ी खानेखानी हैं।छ। खनियारा ([[धर्मशाला]]), [[मंडी]], [[कांगड़ा]] र [[चंबा]] मा अच्छी मात्रामा स्लेट प्राप्त होता है।हुदछ। मंडीमा स्लेटबाट टाइलें बनाउने कारखाना है।छ। स्लेट छत्त र फर्श बनाउनमा प्रयुक्त होता है।हुदछ। अच्छा स्लेट, भारी हिमपातबाट पनि फुट्दैन।<br />
'''सिलिका रेत :''' सिलिका रेत, बिलासपुर, हमीरपुर, [[कांगड़ा]], ऊना र मंडी को खड्डों व नालों मा पाई जाती है।पाईन्छ। ऊना जिल्लाको पलकवा, हरोली, बाथड़ी खड्डों मा चमकदार पत्थर व रेत पाई जाती है।पाईन्छ। यो भवन निर्माण, पुल, बांध र सडक बनाउनमा प्रयुक्त होती है।हुदछ।<br />
'''यूरेनियम :''' छिंजराढा, जरी (बंजार), ढेला, गढ़सा घाटी (कुल्लू) र हमीरपुरमा यूरेनियम हुन् सक्ने संभावनाको पतापत्ता चलालागेको है।छ। यो नाभिकीय ऊर्जाको स्रोत है।हो।
==संचार माध्यम==
प्रदेशको विकासमा संचार माध्यम अहम भूमिका निभानिभाई रहेरहेको है।छ। प्रदेशको दुर्गम इलाकाहरु सम्म इन संचार माध्यमहरुको विस्तार भै सकेको है।छ। वर्तमान प्रदेशमा रेडियो, टेलिविजन, दूरभाष, तार, फैक्स, डाक, ई-मेल, इंटरनेट आदि सुविधाएंसुविधाहरु उपलब्ध है।छ। 1914 मा [[शिमला]] मा देशको प्रथम स्वचालित दूरभाष केंद्र स्थापित गरिएको थियो। पांच नवंबर, 1983 को लाहुल-स्पीति को हिक्किम क्षेत्रमा विश्वको सर्वाधिक ऊंचाई वाला [[डाकघर]] खोलिएको थियो। [[शिमला]] मा प्रदेशको प्रथम [[आकाशवाणी]] केंद्र खोला गया। [[हमीरपुर]], [[धर्मशाला]], [[कुल्लू]], [[कसौली]] र [[किन्नौर]] मा आकाशवाणी केंद, प्रसारण केंद्र स्थापित किए गएगरिएको है।छ। तरंग टावर मंडी जिल्लाको [[जोगिंदर नगर]] तहसीलमा स्थापित गरिएको थियो।
==प्रदेशको बिजली परियोजनाएं==
हिमाचल प्रदेशमा कई प्रकारबाट विद्युत [[ऊर्जा]] प्राप्त होती है।हुदछ। यो नाभिकीय स्रोत, जल विद्युत, सौर ऊर्जा, कोयले र पेट्रोलियम पदार्थ आदिबाट प्राप्त हुदछ। हिमाचल प्रदेशमा जल विद्युत उत्पादनको ठुलो क्षमता हैछ, क्योंकि प्रदेशमा पांच प्रमुख नदियां र अनेक सहायक नदियांनदीहरु हैं।छन। नदीहरुमा बांध बनाएर जल विद्युत उत्पन्न गरिन्छ। प्रदेशमा अनेक परियोजनाएंपरियोजनाहरु हैंछन, जस मध्ये केही तो पूरा भै सकेका छन र कुछ निर्माणाधीन हैंछन, जसको संक्षिप्त विवरण निम्नलिखित है।छ।
'''पौंग बांध परियोजना'''- यो बांध [[कांगड़ा]] जिल्लामा व्यास नदीमा देहरा देखी 35 किलोमीटर दूर पौंग गांव को भूमिमा बनेको छ, जो देशको सबभन्दा अग्लो राक-फिल डैम है।हो। यसको ऊंचाई 435 फुट हैछ र यसमा 160 करोड़ रुपए खर्च भएको छ। यसमा 5.6 मिलियन एकड़ फुट पानी जमाजमाएर रखा जाता हैराखिन्छ, हालांकिजबकी यसमा कुल 6.6 एकड़ मिलियन फुट पानी जमा किया जाजम्मा सकतागर्न है।सकिन्छ।
'''भाखड़ा बांध परियोजना'''-यो बांध [[सतलुज]] नदीमा जिल्ला [[बिलासपुर]] को भाखड़ा गांव मा बनाबगेको हैछ, जो सन् 1948 मा शुरू भएर सन् 1963 मा बनेर तैयार भएको थियो। यसको ऊंचाई 226 मीटर है।छ। यो एशियाको सबभन्दा अग्लो बांध है।हो। यसमा दो विद्युत घर हैंछ, जसमा 1200 मेगावाट बिजली उत्पादन गर्ने क्षमता है।छ। यस बांधको कारण गोविंद सागर झीलताल बनीबनेको है।छ।
== सन्दर्भ ==
| 