"लोकतन्त्र" का संशोधनहरू बिचको अन्तर
Content deleted Content added
सा r2.7.3) (रोबोट ले थप्दै: stq:Demokratie |
कुनै सम्पादन सारांश छैन |
||
पङ्क्ति ५:
राजनैतिक सिद्धान्तमा ''लोकतन्त्र''ले एउटा निश्चित प्रकारको शासन र सो सँग सम्बन्धित राजनैतिक विचारधारालाई जनाउंदछ। लोकतन्त्रको सर्वमान्य परिभाषा नभएतापनि <ref>[http://www.economist.com/markets/rankings/displaystory.cfm?story_id=8908438 Liberty and justice for some] at [[The Economist|Economist.com]]</ref> यसका दुई प्रमुख सिद्धान्त छन् जुन लोकतन्त्रका कुनै पनि परिभाषामा देखा पर्दछन्। ती हुन् समानता र स्वतन्त्रता।<ref>Aristotle, ''Politics''</ref> यी सिद्धान्तहरूको प्रतिबिम्ब कानून समक्ष सबै नागरिकहरू बराबर हुने र राज्यको शक्तिमा सबैजनाको समान पहुंच हुने व्यवस्थामा देखिन सकिन्छ।<ref>उदाहरणको लागि एउटा प्रतिनिधिमूलक प्रजातन्त्रमा सबैको मतको उत्तिकै भार हुन्छ र राज्यका सबै नागरिकले प्रतिनिधिको लागि उम्मेदवारी दिन पाउँछन्।</ref> साथै, सबै नागरिकले वैधानिक स्वतन्त्रतालाई उपभोग गर्न पाउँदछन् र नागरिकद्वारा यो स्वतन्त्रताको उपभोग गर्न पाउने व्यवस्था संविधानमा तोकिएको हुन्छ। <ref name="BKMIT">R. Alan Dahl, I. Shapiro, J. A. Cheibub, ''The Democracy Sourcebook'', MIT Press 2003, ISBN 0-262-54147-5, [http://books.google.co.uk/books?id=B8THIuSkiqgC Google Books link]</ref><ref name="BKHenaff">M. Hénaff, T. B. Strong, ''Public Space and Democracy'', University of Minnesota Press, ISBN 0-8166-3387-8</ref>
प्रजातन्त्रका विभिन्न प्रकारहरु हुन्छन्। यी विभिन्न प्रकारहरूमा विशेष गरेर प्रतिनिधित्त्व र स्वतन्त्रताको अधिकार भिन्न भिन्न स्तरमा गरिएका हुन्छन्। <ref>G. F. Gaus, C. Kukathas, ''Handbook of Political Theory'', SAGE, 2004, p. 143-145, ISBN 0-7619-6787-7, [http://books.google.com/books?id=RGisaLxA6eMC Google Books link]</ref><ref>''The Judge in a Democracy'', Princeton University Press, 2006, p. 26, ISBN 0-691-12017-X, [http://books.google.co.uk/books?id=3HX7mAbjGOYC Google Books link]</ref>
{{hindi}}
लोकतन्त्र (शाब्दिक अर्थ "मान्छे को शासन", संस्कृत ''लोक'', "जनता" ,''तन्त्र'' ,"शासन", ) या '''प्रजातन्त्र''' एक यस्तो शासन व्यवस्था छ जसमा जनता आफ्नो शासक आफु चुनती छ । यो शब्द लोकतांत्रिक व्यवस्था र लोकतांत्रिक राज्य दुवै को लागि प्रयुक्त हुन्छ। यद्यपि लोकतन्त्र शब्द को प्रयोग राजनीतिक सन्दर्भ मा गरिन्छ, तर लोकतन्त्र को सिद्धान्त दोश्रो समूहहरू र संगठनहरु को लागि पनि संगत छ। सामांयतः लोकतन्त्र विभिन्न सिद्धान्तहरु को मिश्रण देखि बनते छन्, तर मतदान को लोकतन्त्र को अधिकांश प्रकारहरुको चरित्रगत लक्षण मानिन्छ।
== लोकतन्त्र को प्रकार ==
लोकतन्त्र को परिभाषा को अनुसार यो "जनता द्वारा, जनता को लागि, जनता को शासन हो"। तर अलग-अलग देशकाल र परिस्थितिहरु मा अलग-अलग धारणाओं को प्रयोग ले यसको अवधारणा केहि जटिल भएको छ। प्राचीनकाल देखि नै लोकतन्त्र को सन्दर्भ मा धेरै प्रस्ताव रखे गये छन्, तर यिनीहरु मध्ये धेरै कहिल्यै क्रियान्वित भएन।
=== प्रतिनिधि लोकतन्त्र ===
प्रतिनिधि लोकतन्त्र मा जनता सरकारी अधिकारीहरु लाई सीधा चुनती छ। प्रतिनिधि कुनै जिल्ला या संसदीय क्षेत्र ले चुने जान्छन् या धेरै समानुपातिक व्यवस्थाहरुमा सबै मतदाताओं को प्रतिनिधित्व गर्छन। केही देशहरु मा मिश्रित व्यवस्था प्रयुक्त हुन्छ। यद्यपि यस तरिका को लोकतन्त्र मा प्रतिनिधि जनता द्वारा निर्वाचित हुन्छन्,तर जनता को हित मा कार्य गर्ने नीतिहरु प्रतिनिधि स्वयं तय गर्छन। यद्यपि दलगत नीतियां, मतदाताहरुमा छवि, पुनः चुनाव जस्तै केहि कारक प्रतिनिधिहरुमा असर हालछन, किन्तु सामान्यतः यिनीहरु मध्ये केहि नै बाध्यकारी अनुदेश हुन्छन्।
यस प्रणाली को सबै भन्दा ठूलो खासियत यो हो कि जनादेश को दबाव नीतिगत विचलनों मा रोक को काम गर्दछ,किनकी नियमित
अंतरालहरु मा सत्ता को वैधता हेतु चुनाव अनिवार्य छन्। (अरविंद पांडे)
=== उदार लोकतन्त्र ===
एक तरिका को प्रतिनिधि लोकतन्त्र छ, जसमा स्वच्छ र निष्पक्ष चुनाव हुन्छन्। उदार लोकतन्त्र को चरित्रगत लक्षणहरु मा, अल्पसंख्यकों को सुरक्षा, कानून व्यवस्था, शक्तिहरु को वितरण आदि को वाहेक अभिव्यक्ति, भाषा, सभा, धर्म र सम्पत्ति को स्वतन्त्रता प्रमुख छ।
=== प्रत्यक्ष लोकतन्त्र ===
प्रत्यक्ष लोकतन्त्र मा सबै नागरिक सारा महत्वपुर्ण नीतिगत फैसलों मा मतदान गर्छन। यसलाई प्रत्यक्ष भनिन्छ किनकी सैद्धांतिक रूप ले यसमा कुनै प्रतिनिधि या मध्यस्थ हैन होता। सबै प्रत्यक्ष लोकतन्त्र साना समुदाय या नगर-राष्ट्रहरु मा छन्।
==भारत मा लोकतन्त्र को प्राचीनतम प्रयोग==
प्राचीन समय मा भारत मा सुदृढ व्यवस्था विद्यमान थियो। यसको साक्ष्य हामिलाई प्राचीन साहित्य, सिक्कों र अभिलेखबाट प्राप्त हुन्छन्। विदेशी यात्रीहरु एवं विद्वानहरु को वर्णन मा पनि यस कुरा को प्रमाण हो।
प्राचीन गणतांत्रिक व्यवस्था मा आजकल जस्तै नै शासक एवं शासन को अन्य पदाधिकारियहरुको लागि निर्वाचन प्रणाली थियो। योग्यता एवं गुणहरु को आधार मा यिनको चुनाव को प्रक्रिया आज को दौर भन्दा थोरै भिन्न जरूर थियो। सबै नागरिकहरु लाई वोट दिने अधिकार थिएन। [[ऋग्वेद]] तथा [[कौटिल्य]] साहित्य ले चुनाव पद्धति को पुष्टि को छ तर उनले वोट दिन को अधिकार मा रोशनी हैन डाली छ।
वर्तमान संसद जस्तै नै प्राचीन समय मा परिषदहरुको निर्माण भएको थियो। जो वर्तमान संसदीय प्रणाली देखि मिलता-जुलता थियो। गणतन्त्र या संघ को नीतिहरु को संचालन यही परिषदों द्वारा हुन्थ्यो। यसको सदस्यहरु को संख्या विशाल थियो। उन समय को सबै भन्दा प्रसिद्ध गणतन्त्र लिच्छवि को केन्द्रिय परिषद मा 7707 सदस्य थिए। वहीं यौधेय को केन्द्रीय परिषद को 5000 सदस्य थिए। वर्तमान संसदीय सत्र जस्तै नै परिषदों को अधिवेशन नियमित रूप ले हुन्थे।
कुनै पनि मुद्दा मा निर्णय हुन बाट पूर्व सदस्यहरु को बीच मा यस मा खुलकर चर्चा हुन्थ्यो। सही-गलत को आकलन को लागि पक्ष-विपक्ष मा जोडदार बहस हुन्थ्यो। उसपछि नै सर्वसम्मति देखि निर्णय को प्रतिपादन गरिन्थ्यो। सबैको सहमति न भए पछि बहुमत प्रक्रिया अपनाए जाती थियो। धेरै ठाँउ त सर्वसम्मति हुनु अनिवार्य हुन्थ्यो। बहुमत देखि लिये गये निर्णय को ‘भूयिसिक्किम’ भन्यो जान्थ्यो। यसको लागि वोटिंग को सहारा लेना पडता थियो। तत्कालीन समय मा वोट को ‘छन्द’ भन्यो जान्थ्यो। निर्वाचन आयुक्त को भांति यस चुनाव को देख रेख गर्ने पनि एक अधिकारी हुन्थ्यो जसलाई शलाकाग्राहक भन्थे। वोट दिन को लागि तीन प्रणालिहरु थिए।
(1) '''गूढक (गुप्त रूप से)''' – अर्थात आफ्नो मत कुनै पत्र मा लेखएर जसमा वोट दिन वाला व्यक्ति को नाम हैन आता थियो।
(2) '''विवृतक (प्रकट रूप से)''' – यस प्रक्रिया मा व्यक्ति सम्बन्धित विषय को प्रति आफ्नो विचार सबैको अगाडी प्रकट करता थियो। अर्थात खुला साधारण घोषणा।
(3) '''संकर्णजल्पक (शलाकाग्राहक को कान मा चुपके देखि भन्न)''' - सदस्य यिनी तिनै मध्ये कुनै पनि एक प्रक्रिया अपनान को लागि स्वतन्त्र थिए। शलाकाग्राहक पूरी मुस्तैदी एवं ईमानदारी देखि यिनी वोटहरुको हिसाब करता थियो।
यस तरिका हामी पाउछन कि प्राचीन समय ले नै हाम्रो देश मा गौरवशाली लोकतंत्रीय परम्परा थियो। यसको वाहेक सुव्यवस्थित शासन को संचालन हेतु अनेक मंत्रालयहरुको पनि निर्माण भएको थियो। उत्तम गुणहरु एवं योग्यता को आधार मा यिनी मंत्रालयों को अधिकारीहरु को चुनाव गरिन्थ्यो।
मंत्रालयों को प्रमुख विभाग थे-
(1) औद्योगिक तथा शिल्प सम्बन्धी विभाग
(2) विदेश विभाग
(3) जनगणना
(4) क्रय विक्रय को नियमहरु को निर्धारण
मंत्रिमंडल को उल्लेख हामिलाई ‘अर्थशास्त्र’ ‘मनुस्मृति’, ‘शुक्रनीति’, ‘महाभारत’, इत्यादि मा प्राप्त हुन्छ। यजुर्वेद र ब्राह्मण ग्रंथहरु मा यिनलाई ‘रत्नि’ भन्यो गया। महाभारत को अनुसार मंत्रिमंडल मा 6 सदस्य हुन्थे। मनु को अनुसार सदस्य संख्या 7-8 हुन्थ्यो। शुक्र ले यसको लागि 10 को संख्या निर्धारित गरेको थियो।
यिनको कार्य यस प्रकार थिए:-
(1) पुरोहित- यो राजा को गुरु मानयो जान्थ्यो। राजनीति र धर्म दुवै मा निपुण व्यक्ति को नै यो पद दिए जान्थ्यो।
(2) उपराज (राजप्रतिनिधि)- यसको कार्य राजा को अनुपस्थिति मा शासन व्यवस्था को संचालन गर्न थियो।
(3) प्रधान- प्रधान अथवा प्रधानमन्त्री, मंत्रिमंडल को सबै भन्दा महत्वपूर्ण सदस्य थियो। त्यो सबै विभागहरु को देखभाल करता थियो।
(4) सचिव- वर्तमान को रक्षा मंत्री जस्तै नै यसको काम राज्य को सुरक्षा व्यवस्था सम्बन्धी कार्यहरु लाई देखना थियो।
(5) सुमन्त्र- राज्य को आय-व्यय को हिसाब राखन यसको कार्य थियो। चाणक्य ले यसलाई समर्हत्ता भन्यो।
(6) अमात्य- अमात्य को कार्य संपूर्ण राज्य को प्राकृतिक संसाधनहरु को नियमन गर्न थियो।
(7) दूत- वर्तमान समय को इंटेलीजेंसी जस्तै दूत को कार्य गुप्तचर विभाग को संगठित गर्न थियो। यो राज्य को अत्यंत महत्वपूर्ण एवं संवेदनशील विभाग मानयो जान्थ्यो।
यिनको वाहेक पनि धेरै विभाग थिए। यति नै हैन वर्तमान समय जस्तै नै पंचायती व्यवस्था पनि हामिलाई आफ्नो देश मा देखने को मिलती छ। शासन को मूल एकाइ गाँउहरु लाई नै मानिएको थियो। प्रत्येक गाँउ मा एक ग्राम-सभा हुन्थ्यो। जो गाँउ को प्रशासन व्यवस्था, न्याय व्यवस्था देखि लिएर गाँउ को प्रत्येक कल्याणकारी काम को अंजाम देती थियो। यिनीहरुका कार्य गाँउ को प्रत्येक समस्या को निपटारा गर्न, आर्थिक उन्नति, रक्षा कार्य, समुन्नत शासन व्यवस्था को स्थापना गरेर एक आदर्श गाँउ तैयार गर्न थियो। ग्रामसभा को प्रमुख को ग्रामणी भन्यो जान्थ्यो।
सारा राज्य सानो-सानो शासन एकाइहरु मा बंटा थियो र प्रत्येक एकाइ आफ्नो मा एक साना राज्य सी थियो र स्थानिक शासन को निमित्त आफ्नो मा पूर्ण थियो। समस्त राज्य को शासन सत्ता एक सभा को अधीन थियो, जसको सदस्य उन शासन-इकाइयों को प्रधान हुन्थे।
एक निश्चित समय को लागि सबैको एक मुख्य अथवा अध्यक्ष निर्वाचित हुन्थ्यो। यदि सभा ठूलो होती त उनको सदस्यहरु मध्ये केहि मान्छे को मिलाएर एक कार्यकारी समिति निर्वाचित हुन्थ्यो। यो शासन व्यवस्था एथेन्स मा क्लाइस्थेनीज को संविधान देखि मिलती-जुलती थियो। सभा मा युवा एवं वृद्ध हरेक उमेर को मान्छे हुन्थे। उनको बैठक एक भवन मा हुन्थ्यो, जो सभागार कहलाता थियो।
एक प्राचीन उल्लेख को अनुसार अपराधी पहिले विचारार्थ विनिच्चयमहामात्र नामक अधिकारी को नजिकै उपस्थित गरिन्थ्यो। निरपराध भए पछि अभियुक्त को त्यो मुक्त गरेर सकता थियो मा दण्ड हैन दे सकता थियो। उसलाई आफ्नो देखि ऊंचे न्यायालय भेज दिन्थ्यो। यस तरिका अभियुक्त को छ: उच्च न्यायालयों को सम्मुख उपस्थित हुनु पडता थियो। केवल राजा को दंड दिने अधिकार थियो। धर्मशास्त्र र पूर्व को नजीरों को आधार मा नै दण्ड हुन्थ्यो।
देश मा धेरै गणतन्त्र विद्यमान थिए। मौर्य साम्राज्य को उदय यिनी गणराज्यहरु को लागि विनाशकारी सिद्ध भयो। तर मौर्य साम्राज्य को पतन को पश्चात केहि नयाँ लोकतांत्रिक राज्यहरु ले जन्म लिया। यथा यौधेय, मानव र आर्जुनीयन इत्यादि।
प्राचीन भारत को केहि प्रमुख गणराज्यहरु को ब्योरा यस प्रकार छ:-
'''शाक्य'''- शाक्य गणतन्त्र वर्तमान बस्ती र गोरखपुर जिल्ला (उत्तर प्रदेश) को क्षेत्र मा स्थित थियो। यस गणतन्त्र को राजधानी बाणगंङ्गा थियो। यो सात पर्खालबाट घेरिएको भयो सुन्दर र सुरक्षित नगर थियो। यस संघ मा अस्सी हजार कुल र पांच लाख जन थिए। यिनको राजसभा, शाक्य परिषद को 500 सदस्य थिए। यो सभा प्रशासन र न्याय दुवै कार्य गर्दथ्यो। सभाभवन को सन्यागार भन्थे। यहां विशेषज्ञ एवं विशिष्ट जन विचार-विमर्श गरेर कुनै निर्णय दिथे। शाक्य परिषद को अध्यक्ष राजा कहलाता थियो। भगवान बुद्ध को पिता शुद्धोदन शाक्य क्षत्रिय राजा थिए। कौसल को राजा प्रसेनजित को छोरा विडक्घभ ले यस गणतन्त्र मा आक्रमण गरेर यसलाई नष्ट गर्यो थियो।
'''लिच्छवि'''- लिच्छवि गणतन्त्र गंगा को उत्तर मा (वर्तमान उत्तरी बिहार क्षेत्र) स्थित थियो। यसको राजधानी को नाम वैशाली थियो। बिहार को मुजफ्फरपुर जिल्ला को बसाढ ग्राम मा यसको अवशेष प्राप्त हुन्छन्। लिच्छवि क्षत्रिय वर्ण को थिए। वर्द्धमान महावीर को जन्म त्यहि गणतन्त्र मा भएको थियो। यस गणतन्त्र को वर्णन जैन एवं बौद्ध ग्रंथहरु मा प्रमुख रूप ले भेटिन्छ। वैशाली को राज्य परिषद मा 7707 सदस्य हुन्थे। त्यहि देखि यसको विशालता को अनुमान लगाया जान सक्छ। शासन कार्य को लागि दुइ समितिहरु होती थिए। पहिलो नौ सदस्यहरु को समिति वैदेशिक सम्बन्धहरु को देखभाल गर्दथ्यो। दोश्रो आठ सदस्यहरु को समिति प्रशासन को संचालन गर्दथ्यो। यसलाई इष्टकुल भन्यो जान्थ्यो। यस व्यवस्था मा तीन प्रकार को विशेषज्ञ हुन्थे- विनिश्चय महामात्र, व्यावहारिक, र सूत्राधार।
लिच्छवि गणतन्त्र तत्कालीन समय को धेरै शक्तिशाली राज्य थियो। बार-बार यस मा अनेक आक्रमण भए। अन्तत: मगधराज अजातशत्रु ले यस मा आक्रमण गरेर यसलाई नष्ट गर्यो। तर चतुर्थ शताब्दी ई. मा यो पुन: एक शक्तिशाली गणतन्त्र बन गया।
'''वज्जि'''- लिच्छवि, विशरिर, कुण्डग्राम को ज्ञातृक गण तथा अन्य पांच साना गणराज्यहरु ले मिलेर जो संघ बनाया त्यसै को वज्जि संघ भन्यो जान्थ्यो। मगध को शासक निरन्तर यस मा आक्रमण गरि रहे। अन्त मा यो संघ मगध को अधीन भयो।
'''अम्बष्ठ'''- पंजाब मा स्थित यस गणतन्त्र ले सिकन्दर देखि युद्ध न गरेर सन्धि गर्यो थियो।
'''अग्रेय'''- वर्तमान अग्रवाल जाति को विकास त्यहि गणतन्त्र ले भएको छ। यस गणतन्त्र मा सिकंदर को सेनाहरु को डटकर मुकाबला गर्यो। जब उनलाई लाग्यो कि उनि युद्ध मा जीत हासिल हैन गरेर पायेंगे तब उनले स्वयं आफ्नो नगरी को जला लिया।
यिनको वाहेक अरिष्ट, औटुम्वर, कठ, कुणिन्द, क्षुद्रक, पातानप्रस्थ इत्यादि गणराज्यहरु को उल्लेख पनि प्राचीन गंथहरुमा भेटिन्छ।
== यो पनि हेर्नुहोस ==
* [[आधुनिक लोकतन्त्र]]
* [[राजतन्त्र]]
* [[गणतन्त्र]]
==सम्बन्धित लेखहरू==
Line १४ ⟶ २०५:
== श्रोत ==
{{reflist}}
== वाह्य सूत्र ==
*[http://www.bhartiyapaksha.com/?p=3523 लोकतन्त्र मा वंशवाद हावी]
* [http://www.infinityfoundation.com/ECITdemocracyindiaframeset.htm Democracy in Ancient India] by Steve Muhlberger, Associate Professor of History, Nipissing University
*[http://www.janokti.com/sansad-political-news-सांसद-मार्ग/national-news-राष्ट्रीय/संसदीय-लोकतन्त्र-को-परिष्/ संसदीय लोकतन्त्र को परिष्कृत गर्न नै एक मात्र विकल्प]
* [http://www.buildingglobaldemocracy.org/hi विश्व लोकतन्त्र रचना]
* [http://mallar.wordpress.com/2009/01/26/१०००-वर्ष-पूर्व-के-प्रजात/ १००० वर्ष पूर्व को प्रजातन्त्र को संविधान]
* [http://www.hindu.com/thehindu/fr/2003/10/10/stories/2003101001421200.htm Democracy of a high standard - ancient example] (The Hindu)
[[श्रेणी:राजनीति]]
| |||