|
|state_name = पंजाब
|skyline = Golden Temple India.jpg
|skyline_caption = [[हरमंदिर साहिब]] काको रात्रि दृश्य
|latd = 31.64
|longd = 74.86
|vehicle_code_range = PB02
}}
'''अमृतसर''' ([[पंजाबी भाषा|पंजाबी]]:ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ) [[भारत]] को [[पंजाब]] [[प्रान्त]] का एक शहर हो। अमृतसर [[पंजाब]] का सबभन्दा महत्वपूर्ण औरर पवित्र शहर मानिन्छ। पवित्र यस कारण मानिन्छ किनकी सिक्खों कासिक्खहरुको सबभन्दा ठुलो गुरूद्वारा [[स्वर्ण मंदिर]] अमृतसरमा नै छ। [[ताजमहल]] पछि सबभन्दा ज्यादा पर्यटक अमृतसरको स्वर्ण मंदिरलाई नै हेर्न आउदछन। स्वर्ण मंदिर अमृतसर का दिल मानिन्छ। यह गुरू रामदास का डेरा हुआ करता था। अमृतसरको इतिहास गौरवमयी छ। यह अपनी संस्कृति औरर लड़ाइयों को लागि धेरै प्रसिद्ध रहेको छ। अमृतसर अनेक त्रासदियों औरर दर्दनाक घटनाहरु साक्षी रहेको छ। भारतीय स्वतंत्रता संग्राम का सबभन्दा ठुलो नरसंहार अमृतसरको जलियांवाला बागमा नै भएको थियो। यस पछि भारत पाकिस्तानको बीच जो बंटवारा हुआ उस समय भी अमृतसरमा ठुलो हत्याकांड भयो। यहीं नहीं अफगान औरर मुगल शासकों ने यस माथि अनेक आक्रमण किए औरर इसकोयसलाई बर्बाद कर दिया। यसको बावजूद सिक्खों नेसिक्खहरुले अपने दृढ संकल्प औरर मजबूत इच्छाशक्ति सेइच्छाशक्तिबाट दोबारा इसकोयसलाई बसाया। हालांकि अमृतसरमा समयको साथ धेरै बदलाव आएको छ लेकिन आज भी अमृसतरको गरिमा कायम छ।
== इतिहास ==
[[चित्र:Goldentemple (82).JPG|right|200px]]
अमृतसर लगभग साढे चार सौ वर्ष सेदेखी अस्तित्वमा छ। सबभन्दा पहले गुरू रामदास ने 1577 मा 500 बीघा मा गुरूद्वाराको नींव रखी थी। यह गुरूद्वारा एक सरोवरको बीचमा बनेको छ। यहां का बना तंदूर बडा लजीज हुदछ। यहां पर सुन्दर कृपाण,आम पापड, आम का आचार औरर सिक्खहरुको दस गुरूहरुको खूबसूरत तस्वीर पाईन्छ।
अमृतसरमा पहले जैसा आकर्षण नहीं रहा। अमृतसरको साथ त्यसको गौरवमयी इतिहासको अलावा केहि पनि छैन। अमृतसरमा स्वर्ण मंदिरको अलावा देखने लायक केहि छ त्यो हो अमृतसरको पुराना शहर। यसको चारों तरफ दीवार बनेको छ। यसमा बारह प्रवेश द्वार छ। यह बारह द्वार अमृतसरको कहानी बयान गर्दछ। अमृतसर दर्शन को लागी सबभन्दा अच्छा साधन साईकिल रिक्शा र ऑटो हो।
इसी प्रचालन को आगे बढ़ने औरर विरासत को सँभालने उद्देश सेउद्देशबाट पंजाब पर्यटन विभाग ने [http://www.lovefazilka.org फाजिल्का] को एक गैर सरकारी संस्था ग्रेजुएट वेलफेयर एसोसिएशन फाजिल्का सेसंग मिलकर, फाजिल्का सेदेखी शुरू हुए इकोफ्रेंडली रिक्शा ने नए रूप, "ईको- कैब" को अमृतसरमा पनि शुरू गरेको छ | अब अमृतसरमा रिक्शाको यात्रा गर्दा न केवल पर्यटकहरुको जानकारीको लागी ईको- कैबमा शहरको पर्यटन नक्सा छ, बल्कि पिउनको लागी पानीको बोतल, पढने को लागी अख़बार औरर सुन्नको लागी एफ्फ़ एम्म रेडियो जैसेजस्तो सुविधाए पनि छ |
== मुख्य आकर्षण ==
=== अमृतसर का स्वर्ण मंदिर ===
{{main|हरिमंदिर साहिब}}
स्वर्ण मंदिर अमृतसर का सबभन्दा ठुलो आकर्षण हो। इसकायसको पूरा नाम हरमंदिर साहब हो लेकिन यह स्वर्ण मंदिरको नाम सेनामबाट प्रसिद्ध छ। पूरा अमृतसर शहर स्वर्ण मंदिरको चारै तर्फ बसेको छ। स्वर्ण मंदिरमा प्रतिदिन हजारों पर्यटक आउद छन। अमृतसर का नाम वास्वतमा त्यस तालको नाममा राखिएको छ जसको निर्माण गुरू रामदास ने अपने हाथों सेहातले करायागराएका था।थिए।
सिक्ख भगवानमा विश्वास नहीं करते। त्यसको लागी गुरू नै सबै कुरा हो। स्वर्ण मंदिरमा प्रवेश करनेगर्न सेभन्दा पहलेपहिले वह मंदिरको सामने सर झुकाउद छन, फेरी खुट्टा धुए पछि सीढियों सेसीढिहरुबाट मुख्य मंदिर सम्म जान्छन। सीढियों को साथ-साथ स्वर्णमंदिरस्वर्णमंदिरसंग सेजोडिएको जुडीसबै हुईघटनाहरु सारीर घटनाएं और इसकायसको पूरा इतिहास लेखिएको छ। स्वर्ण मंदिर धेरै नै आकर्षक छ। यसमा रोशनीको सुन्दर व्यवस्था गरिएको छ। सिक्खों कोसिखहरुको लागी स्वर्ण मंदिर धेरै नै महत्वपुर्ण छ। सिक्खों को अलावा पनि धेरै श्रद्धालु यहां आउद छन। उनीहरुको स्वर्ण मंदिर औरर सिक्ख धर्ममा अटुट आस्था छ।
हरमंदिर साहब परिसरमा दो बडे़ औरर कई छोटे-छोटे तीर्थस्थल हो। ये सारे तीर्थस्थल जलाशय को चारै तर्फ फैलिएको छ। इसयस जलाशय कोजलाशयलाई अमृतसर औरर अमृत झीलतालको को नाम सेनामबाट जानिन्छ। पूरा स्वर्ण मंदिर सफेद पत्थरों सेबाट बनेको छ औरर यसको दिवारों परभित्ताहरुमा सुनको को पत्तियों सेबाट नक्काशी गरिएको छ। हरमंदिर साहबमा पूरे दिन गुरु बानी को स्वर लहरियां गुञिरहन्छ। मंदिर परिसरमा पत्थर का स्मारक टासिएको छ। यह पत्थर जांबाज सिक्ख सैनिकों को श्रद्धाजंलि दिनको लागी टासिएको हो।
=== जलियांवाला बाग ===
{{main|जलियांवाला बाग}}
13 अप्रैल 1919 को इसयस बागमा एक सभा का आयोजन किया गया था। यह सभा ब्रिटिश सरकारको विरूद्ध थी। इसयस सभा कोसभालाई बीचमा नै रोक्नको लागी जनरल डायर ने बाग को एकमात्र रास्ते को अपने सैनिकों को साथ घेरघेरे लियार और भीड़ परभीड़मा अंधाधुंध गोली बारी शुरू कर दी। इसयस गोलीबारी मागोलीबारीमा बच्चों, बुढ़ों औरर महिलाओं समेत लगभग 300 मानिसहरुको ज्यान गयो र 1000 सेभन्दा ज्यादाधेरै घायल हुए।भए। यह घटना को इतिहासको सबभन्दा दर्दनाक घटनाओं मध्ये एक मानिन्छ।
जलियां वाला बाग हत्याकांड इतना भयंकर था कि उस बागमा स्थित कुआं शवोंशवहरुबाट सेपुरै पूराभरिएको भरथियो। गयाअहिले था। अब इसेयसलाई एक सुन्दर पार्कमा परिजर्तन गरिएको छ र यसमा एक संग्राहलय का निर्माण पनि गरेको छ। यसको रेखदेख देखभाल औरर सुरक्षाको जिम्मेदारी जलियांवाला बाग ट्रस्ट को हो। यहां सुन्दर रुखहरु लगाईएको छ र बगैचा बनाईएको छ। यसमा दुई स्मारक पनि बनाईएको छ। जसमा एक स्मारक रुदै गरेको मूर्तिको छ र दुसरा स्मारक अमर ज्योति छ। बागमा घुमने का समय गर्मियों मा सुबह 9 बजे सेदेखी शाम 6 बजे तकसम्म औरर सर्दियों मा सुबह 10 बजे सेदेखी शाम 5 सम्म राखिएको छ।
== अन्य दर्शनीय स्थल ==
=== गुरुद्वारे ===
अमृतसरको दक्षिण दिशामा संतोखसर साहब औरर बिबेसर साहब गुरूद्वार छ। यस मध्ये संतोखसर गुरूद्वारा स्वर्ण मंदिर भन्दा ठुलो छ। महाराजा रणजीत सिंह ने रामबाग पार्कमा एक समर पैलेस बनवाया था। यसको अच्छी देखरेख गरियो जिससेजसबाट यह आज भीपनि सही स्थितिमा छ। इसयस महलको बाहरी दीवारों परभित्ताहरुमा लाल पत्थर लगाएको छ। इसयस महल कोमहललाई अबअहिले महाराजा रणजीत सिंह संग्राहलयमा परिवर्तन गरिएको छ। इसयस संग्राहलयमा अनेक चित्रों औरर फर्नीचर को प्रदर्शित गरिएको छ। यह एक पार्क को बीचमा बनेको छ। इसयस पार्कलाई धेरै सुन्दर बनाईएको छ। इसयस पार्क कोपार्कलाई लाहौर को शालीमार बाग जस्तो बनाईएको छ। संग्राहलयमा घूमने का समय सुबह 10 बजे सेदेखी शाम 5 बजे सम्म राखिएको छ। यह सोमवार को बंद रहन्छ।
=== हाथी गेट मंदिर ===
प्राचीन हिन्दू मंदिर हाथी गेट क्षेत्रमा स्थित छ। यहां पर दुर्गीयाना मंदिर छ। इसयस मंदिरलाई हरमंदिरको तरह बनाईएको छ। इसयस मंदिरको जलाशयको मध्यमा सुनको परत चढा गर्भ गृह बनेको छ। दुर्गीयाना मंदिरको बिल्कुल पीछे हनुमान मंदिर छ। दंत कथाओं को अनुसार यही वह स्थान छ जहां हनुमान अश्वमेध यज्ञ को घोडे को लव-कुश सेकुशबाट वापस लेने आए थे औरर उन दोनों ने हनुमान को परास्त कर दिया था।
=== खरउद्दीन मस्जिद ===
यह मस्जिद गांधी गेटको नजदीक हॉल बाजारमा स्थित छ। नमाजको समय यहां धेरै भीड़ हुदछ। इसयस समय इसकायसको पूरा प्रागंण नमाजियों बाट भरिएको छ। उचित रेखदेखको कारण भारी भीडको बावजूद यसको सुन्दरतामा कुनै कमी आएको छ। यह मस्जिद इस्लामी भवन निर्माण कलाको जिउदो जाग्दो तस्वीर पेश गर्दछ मुख्य रूप सेरूपबाट यसको दीवारों परभित्ताहरुमा लिखी आयतें। यह बात ध्यान देने योग्य छ कि जलियांवाला बाग सभाको मुख्य वक्ता डॉ सैफउद्दीन किचलू औरर डॉ सत्यपाल इसी मस्जिद से हीमस्जिदबाट सभानै कोसभालाई संबोधित कर रहे थे।
;दुर्गियाना मंदिर
यह हिन्दुओं का धार्मिक स्थल छ, जसको गुम्बद परगुम्बदमा सोने तथा चाँदी का आवरण छ।
;जलियाँवाला बाग
वर्ष 1919 मा तत्कालीन ब्रिटिश सरकार ने इसीयसै स्थान परस्थानमा करीब 2000 भारतीयों का नरसंहार किया था। आज यहाँ उस दुःखद घटनाको याद दिलाता स्मारक खड़ा छ।
;बाबा अटल राय स्तंभ
;तरन तारन
अमृतसर सेअमृतसरबाट करीब 22 किलोमीटर दूर इस स्थानयस परस्थानमा एक ताल छ। ऐसी मान्यता छ कि यसको पानी मा बीमारियों को निको पार्ने ताकत छ।
;राम तीर्थ
=== बाघा बोर्डर ===
बाघा बोर्डर परमा हरहरेक शामसाझ भारतको सीमा सुरक्षा बल औरर पाकिस्तान रेंजर्स को सैनिक टुकडियां भेला हुन्छन। विशेष मौकों परमौकाहरुमा मुख्य रूप सेरूपबाट 14 अगस्त को दिन जब पाकिस्तान का स्वतंत्रता दिवस समाप्त हुदछ र भारतको स्वतंत्रता दिवसको बिहान हुदछ उसत्यस शामसाझ वहांत्यहा पर शांति कोशान्तिको लागी रात्रि जागरण गरिन्छ। उस रात वहां लोगों को एक-दुसरे सेदोश्रोसंग मिल्ने अनुमति पनि दिईन्छ। यसको अलावा वहांत्यहा परपुरै पूरेबर्ष सालकाडे कंटिली तारेंतार, सुरक्षाकर्मी औरर मुख्य द्वार को अलावा कुछ दिखाई नहीं देता।
== खानपान: ==
अमृतसरको व्यंजन पूरे विश्वमा प्रसिद्ध छ। यहां का बना चिकन, मक्के को रोटी, सरसों का साग औरर लस्सी धेरै प्रसिद्ध छ। अमृतसर पंजाबमा अस्थित छ। खाने-पीने को शौकीन लोगों को लागी पंजाब स्वर्ग मानिन्छ।
दरबार साहिबको दर्शन गरे पछि अधिकतर श्रद्धालु भीजे भठुर, रसीली जलेबी औरर अन्य व्यंजनों का आनंद लिनको लागी भरावनको ढाबे मा जान्छन। यहांको स्पेशल थाली पनि धेरै प्रसिद्ध छ। यसको अलावा लारेंस रोड को टिक्की, आलू-पूरी औरर आलू परांठे धेरै प्रसिद्ध छ। अमृतसरको अमृतसरी कुल्चे धेरै प्रसिद्ध छ। अमृतसरी कुल्चों को लागी सबभन्दा बेहतर जगह मकबूल रोड को ढा़बे हो। यहां केवल दो बजे सम्मको कुल्चे पाईन्छ। पपडी़ चाट औरर टिक्की कोटिक्कीको लागी बृजवासीबृजवासीको को दूकानपसल प्रसिद्ध छ। यह दूकान कूपर रोडमा अस्थित छ। लारेंस रोड पररोडमा बी.बी.डी.ए.वी. गर्ल्स कॉलेज को छेउ शहरको सबभन्दा राम्रो आम पापड़ पाईन्छ। शाकाहारी खाने को साथ-साथ अमृतसर अपने मांसाहारी व्यंजनों को लागी पनि प्रसिद्ध छ। मासंहारी व्यंजनों मा अमृतसरी मछी धेरै प्रसिद्ध छ। इसयस व्यंजन को चालीस साल पहले चिमन लाल ने तैयार किया था। अब यह व्यंजन अमृतसरको मांसाहारी व्यंजनों को परिचय छ। लारेंस रोड पररोडमा सूरजीत चिकन हाऊस अपने भूने हुए चिकन को लागी औरर कटरा शेर सिंह अपनी अमृतसरी मछी को लागी पूरे अमृतसरमा प्रसिद्ध छ।
== बाजार-हाट ==
अमृतसर का बाजार धेरै राम्रो छ। यहां हरेक प्रकारको देशी औरर विदेशी कपडे़ पाईन्छ। यह बाजार काफी कुछ लाजपत नगर जस्तो छ। अमृतसरको पुराने शहरको हॉल बाजारको छेउ-छाउको क्षेत्र मुख्यत: कोतवाली क्षेत्रको छेउमा परंपरागत बाजार छ। इन बाजारों को अलावा यहां परयहाँ अनेक कटरे पनि छ। यहांयहाँ परआभूषणहरु आभूषणोंदेखी सेलिएर लेकरभान्छा रसोईसम्मको तक का सभीसबै सामान पाईन्छ। यह अपने अचारों औरर पापडों को लागी धेरै प्रसिद्ध छ। पंजाबी पहनावा भी पूरे विश्वमा धेरै प्रसिद्ध छ। खासकर लड़कियों मा पंजाबी सूटको प्रति धेरै चाव रहन्छ। सूटों को अलावा यहां परयहाँ पगडी़, सलवार-कमीज, रूमाल औरर पंजाबी जुताको धेरै मांग छ।
दरबार साहब को बाहर जो बाजार लाग्दछ। वहां परत्यहा स्टीलको उच्च गुणवत्ता वाले बर्तन औरर कृपाण पाईन्छ। कृपाण को सिक्खों मा धेरै पवित्र मानिन्छ। तलवारको मुल्य 125 रू सेबाट शुरू हुदछ। यि सबैको अलावा यहां परयहाँ सिक्ख धर्म सेधर्मसंग जुडीजोडिएको किताबें औरर साहित्य भी प्रचुर मात्रामा पाईन्छ।
== स्थिति ==
यात्रामा लगने वाला समय: रेलमार्ग औरर सडक मार्गमार्गबाट से 9९ घंटे, वायुमार्ग सेवायुमार्गबाट 1 घंटा।
यह भारत को बिल्कुल पश्चिम छोर परछेउ स्थित छ। यहां सेयहाँबाट [[पाकिस्तान]] केवल 25 किमी. को दूरीमा स्थित छ। [[राष्ट्रीय राजमार्ग]] 1 द्वारा [[करनाल]], [[अम्बाला]], खन्ना,[[जलंधर]] औरर [[लुधियाना]] होते हुए अमृतसर पुग्न सकिन्छ।
दूरी: यह दिल्ली सेदिल्लीबाट उत्तर पूर्व मा 447 किमी. को दूरीमा अस्थित छ।
अमृतसर जानको लागी सबभन्दा राम्रो समय अक्टूबर सेअक्टूबरबाट मार्च हो
== आवागमन ==
;वायु मार्ग:
अमृतसर का राजा सांसी हवाई अड्डा दिल्लीदिल्लीसंग से राम्रो संगराम्रोसंग जोडिएको छ।
;रेल मार्ग:
दिल्ली सेदिल्लीबाट टाटानगर-जम्मूतवी एक्सप्रैस औरर गोल्डन टेम्पल मेल द्वारा आसानीसजिलो सेसंग अमृतसर रेलवे स्टेशन पुग्न सकिन्छ।
;सडक मार्ग:
अपनी कारकारबाट से भीपनि ग्रैंड ट्रंक रोड द्वारा आसानीसजिलो सेसंग अमृतसर पुग्न सकिन्छ। बीचमा विश्राम गर्नको लागी रास्ते मा सागर रत्ना, लक्की ढाबा औरर हवेली अच्छे रेष्टुरा छ। यहां परयहाँ रूककर कुछ देर आराम गर्न सकिन्छ औरर खाने का आनंद भी लिन सकिन्छ। यसको अलावा दिल्लीके कश्मीरी गेट बस अड्डेअड़ाबाट से भीपनि अमृतसरको लाग्द छ।
== पहुंच ==
* विमान स्थलबाट शहरको दूरी करीब 11 किलोमीटर छ, जसलाई तय गर्न 15 मिनटको समय लाग्दछ।
* अक्टूबर सेअक्टूबरबाट मार्च तक कासम्मको समय इसयस शहरको भ्रमणको लागी उपयुक्त छ।
{{अमरतसर}}
{{-}}
| 