|
}}
'''मणिपुर''' [[भारत]]को एउटा [[प्रान्त|राज्य]] हो। यसको राजधानी छ [[इम्फाल|इंफाल]]। मणिपुरका पड़ोसी राज्य छन्: उत्तरमा [[नागाल्याण्ड|नागालैंड]] र दक्षिणमा [[मिजोरम]], पश्चिममा [[आसाम|असम]]; र पूर्वमा यसको सीमा [[म्यानमार|म्यांमार]]बाट मिल्दछ। यसको क्षेत्रफल 22,347 वर्ग कि। मी (8,628 [[वर्ग मील]]) हो।
यहाँका मूल निवासी मेइती जनजातिका मानिस छन्, जो यहाँका घाटी क्षेत्रमा रहन्छन्। इनकी भाषा मेइतिलोन छ, जसलाई [[मणिपुरी भाषा]] पनि भन्दछन्। यो भाषा [[सन् १९९२|१९९२]]मा [[भारतीय संविधान|भारतका संविधान]]को आठौं अनुसूचीमा जोड़ी गई छ, र यस प्रकार यसलाई एउटा राष्ट्रीयराष्ट्रिय भाषाको दर्जा प्राप्त भयो हो। यहाँका पर्वतीय क्षेत्रहरूमा नागा अनि कुकी जनजातिका मानिस रहन्छन्। मणिपुरीलाई एउटा संवेदनशील सीमावर्ती राज्य मानिन्छ।
== परिचय ==
मणिपुरको शाब्दिक अर्थ ‘आभूषणहरूको भूमि’ हो। राज्योमा प्राकृतिक संसाधनहरूको प्रचुर भण्डार हो। यहाँको प्राकृतिक छटा हेर्ने योग्य हो। यहाँ तरोताजा गर्ने वाला जल-प्रपातछ; रंग-बिरंगे फूलहरू भएका पौधे छन्, दुर्लभ वनस्पतीहरू अनि जीव जंतु छन्, पवित्र जंगल छन्, सधैं बहने नदीहरू छन्, पर्वतहरू-पहाड़िहरूमा बिखरी हरी विभा छ र टेढ़े-मेढ़े गिरने भएका झरने छन्। लोकटक झील यहाँको एउटा महत्वपूर्ण झील हो। भौतिक आधारमा राज्य-लाई दुई भागहरूमा बाँड्न सकिन्छ, पहाड़ीहरू अनि घाटीहरू। चारहरूतर्फ पहाड़ीहरू छन् र बीचमा घाटी हो। यस प्रकार प्रकृतिको प्राचीन गौरव हो। राज्यको कला अनि संस्कृरति समृद्ध छ जो विश्व मानचित्रमा यसको समृद्धिलाई दर्शा्दछ।
== मणिपुरका मानिस ==
यहाँ तीन प्रमुख जनजातिहरू निवास गर्दछ। घाटीमा मीतई जनजाति रहन्छ त नागा र कूकी-चिन जनजातिहरू पहाड़िहरूमा रहन्छन्। प्रत्येक जनजाति वर्गको खास संस्कृति र रीति रिवाज छन् जो यिनको नृत्य, संगीत अनि पारंपरिक प्रथाहरूबाट दृष्टिगोचर हुन्छ। मणिपुरका मानिस कलाकार हुन्छन् साथ नैं सृजनशील हुन्छन् जो तिनको द्वारा तैयार खादी अनि दस्तकारीका उत्पादहरूमा झलक्दछ, यी उत्पाद विश्वभरमा आफ्नो डिजाइन, कौशल अनि उपयोगिताका लागि जाने जान्छन्। यहाँ नेपालबाट आकर बसे नेपालीहरूको पनि पर्याप्त संख्या छ, जो मणिपुरका धेरै इलाकहरूमा बसे छन्|
== भौगोलिक स्थिति ==
भारतका पूर्वी सीमामा स्थित यो राज्य 23। 83 डिग्री उत्तार र 25। 68 डिग्री उत्तरी अक्षांश अनि 94। 78 डिग्री पूर्वी देशांतरका बीच पर्छ। एकतर्फ त पूर्वमा म्यांमार छ त नागालैंड उत्तर-पश्चिम दिशामा छन्, त मिजोरम दक्षिणमा हो। यो पूरा 22,327 किलोमीटरमा फैला हो।
मणिपुरको भौगोलिक स्थिति दर्शनीय हो। उत्तरी तथा पूर्वी इलाकहरूमा ऊंची पहाडीहरू छ र मध्य भागमा मैदानी समतल हो। यहाँ हर पहाड़का बीचमा कुनै न कुनै नदी बह्दछन्। इम्फाल नदी यहाँको प्रमुख नदी हो।
== अर्थव्यवस्था ==
कृषि अनि कृषि आधारित उद्योग अर्थव्यवस्थाको आधार छन्। राज्य सूचना प्राद्योगिकी आधारित व्यवसाहरूका लागि एउटा उपयुक्त स्थान छ। यहाँ उच्च शिक्षाको व्यवस्था छ, यहाँ निवेशको अपार सम्भावनाहरू छन्, खासकर कृषि अनि खाद्य प्रसंस्कथरणका क्षेत्र मा। हथकरघा, दस्तकारी र पर्यटनका क्षेत्रमा धेरै सम्भावनाहरू हो। यी क्षेत्रहरूमा निवेशकहरूलाई आकर्षित गर्नका लागि सरकारले धेरै नीतीहरू तैयारको छन् साथ नैं निवेशकहरूलाई आकर्षित गर्नका धेरै प्रोत्साहन दिने पनि घोषणा गरिएको छ।
== पर्यटन ==
[[चित्र:manipur12345। jpg|right|200px]]
आफ्नो विविध वनस्पतिहरू अनि जीव-जंतुहरूका कारण मणिपुरलाई 'भारतको आभूषण' अनि 'पूरबको स्विट्जरलैंड' आदि विविध नामहरूबाट संबोधित गरिन्छ। लुभाने भएका प्राकृतिक दृश्हरू,मा विलक्षण फूल-पौधे, निर्मल वन, लहराती नदीहरू, पहाड़िहरूमा छाई हरियाली शामिल हो। यी सबका अलावा पर्यटकहरूका लागि धेरै आकर्षण छन् जो राज्यमा पर्यटनका विकासका लागि उत्कृष्ठ अवसर प्रदान गर्दछन्।
श्री गोविंद जी मंदिर, खारीम बन्द बाजार (इमा कैथल) युद्ध कब्रिस्तान, शहीद मीनार, नुपी सान (महिलाहरूको युद्ध) मेमोरियल कम्लेार क्सा, खोंघापत उद्यान, आईएनए मेमोरियल (मोइरांग), लोकटक झील, कीबुल लामजो राष्ट्रीयराष्ट्रिय उद्यान, विष्णुपुर स्थित विष्णु मंदिर, सहरूड्रा, मोरेह सिराय गाउँ, सिरायको पहाड़ीहरू, डूको घाटी, राजकीय अजायबघर, कैना पर्यटक निवास, खोंगजोम वार मेमोरियल आदि मणिपुरका केही महत्व पूर्ण पर्यटक स्थल हो। मणिपुर देशका सुदूर उत्तरपूर्वी छोरमा स्थित छ र, यसको अधिकांश पहाड़िहरूबाट घिरा भयो हो। यहाँ निवेशका धेरै अवसर छन्। यहाँ धेरै यस्ता क्षेत्र छन् जहां निवेशकहरूलाई आकर्षित गर्नका लागि पर्याप्त सम्भावनाहरू छन्।
यहाँका दर्शनीय स्थलहरूमा इम्फाल, उख्रुल प्रसिद्ध छन्। इम्फालमा कांग्ला पार्क, गोविंद मन्दिर वहांका बाजार, टीकेन्द्रजित पार्क प्रसिद्ध छन् त उख्रुलको पहाड़ीहरू प्रसिद्ध छन्। चुडाचांदपुर जिल्लाहरूमा लोकतक झील प्रसिद्ध छन्।
मणिपुरमा प्रवेश गर्ने वाला विदेशिहरू को, चाहे ती यहाँ जन्मेका होउन्, प्रतिबंधित क्षेत्र पर्मिट लेना आवश्यक हुन्छ। यो चारहरू मुख्य महानगरहरूमा स्थित विदेशिहरूका क्षेत्रीय पंजीकरण कार्यालयबाट मिल्दछ। यो पर्मिट मात्र दस दिनका लागि वैध हुन्छ, अनि सैलानी यहाँ भ्रमण गर्नका लागि प्राधिकृत ट्रैवल एजहरूटद्वारा वयवस्थित चार मानिसहरूका समूहहरूमा नैं जा सक्दछन्। साथ नैं विदेशी सैलानी यहाँ वायुयानद्वारा नैं आ सक्दछन् र तिनलाई राजधानी इंफालका बाहर घूमने आज्ञा छैन।
== कृषि र खाद्य प्रसंस्करण ==
राज्यमा कृषिका अनुकूल परिस्थितिहरू छन्। यहाँको जलवायु र मिट्टी, कृषि अनि बागवानी वाली प्राय: सबै फसलहरू उगाउन कालि उपयुक्त हो। राज्यमा प्रचुर मात्रामा [[धान]], [[गेहूं]], [[मक्का]], [[दलहन]] अनि [[तिलहन]] (जस्तै तेल, मूंगफली, सोयाबीन, सूर्यमुखी आदि)को खेती गरिन्छ। यसका अतिरिक्त विभिन्न फलहरू जस्तै [[अनानास]], [[नींबू]], [[केरा]], [[नारंगी]] आदि र सब्जीहरू जस्तै [[फूलगोभी]], [[बंदगोभी]], [[गोलभेडा|टमाटर]] अनि [[केराउ|मटर]] आदिको उत्पादन गरिन्छ।
यस फलस्वरूप खाद्य प्रसंस्करण क्षेत्र, कृषि, बागवानी, माछा पालन, मुर्गी पालन, पशु पालन र वनहरूका विविधीकरण तथा वाणिज्यीकरणमा एउटा महत्व्पूर्ण भूमिका निभाउँदछ। यस उद्योगका महत्वलाई देख्दै राज्य सरकारले इंफालमा 'खाद्य प्रसंस्करण प्रशिक्षण केन्द्र र 'खाद्य प्रसंस्करण प्रशिक्षण हल'को स्थापनाको हो। इंफालमा एउटा खाद्य पार्कको पनि स्थापनाको जाँदै हो।
== हथकरघा ==
हथकरघा उद्योग राज्यको सबैभन्दा ठूलो कुटीर उद्योग हो। यहाँ यो उद्योग अनादि कालबाट फल-फूल रहेकोछ। राज्यथमा यो सर्वाधिक रोजगार उपलब्ध् गरा रह्यो छ खासकर महिलाहरू को। मणिपुरका प्रमुख हथकरघा उत्पाकद साड़ी, चादर, पर्दे, फैशनभएका कपड़े, स्काधर्फ अनि तकिएका कवर आदि हो। अधिकांश जुलाहे जसलाईथ हुनर अनि महीन डिजाइनिंगका लागि जानिन्छ। ती वांग खाई बायोन कांपू, कहरूगमान, खोंग मैन उल्लालऊ आदिबाट छन् जो उत्कृमष्टन सिल्कन आदि उत्पामदहरूका लागि प्रसिद्ध छन्। मणिपुरी कपड़े अनि शलहरूको राष्ट्रीगय अनि अंतरराष्ट्री य बाजारहरूमा पर्याप्त मांग हो।
तीन सरकारी एजहरूसीहरू हथकरघा उत्पाोदनको काम गर्दछ यी छन्
* मणिपुर डेवलपमाट सोसायटी (एमडीएस)
* मणिपुर छन्डलूम एण्ड छडीक्राफ्ट डेवलपमाट कर्पोरेशन (एमएचएचडीसी)
* मणिपुर स्टेट छन्डलूम वीवर्स को-अपरेटिव सोसायटी (एमएसएचडब्यूज सीएस)
== हस्तशिल्प ==
देशको विभिन्न हस्तशिल्प कलाहरूमा राज्यका हस्तशिल्प उद्योगको अनूठा स्थान हो। यसका अन्तर्गत बहरूत अनि बांसका बने उत्पादहरूका साथ-साथ मिट्टीका भाँड़ाकुँड़ा बनाउने संस्कृति पनि शामिल हो। मणिपुरमा मिट्टीका भाँड़ाकुँड़ा बनाउने प्रथा पर्याप्त पुरानो छ र यो उद्यम मुख्यत: एण्ड्रो, सिकमाई, चैरन, थोगजाओ, नुंगवी अनि सेनापति जिल्लाहरूमा गरिन्छ। चूंकि बांस अनि बहरूत पर्याप्त मात्रामा उपलब्ध छ, टोकरी बुनना यहाँका मानिसहरूको लोकप्रिय व्यवसाय बने हो। यसका अतिरिक्ति माछा मारनेका उपकरण पनि बहरूत अनि बांसका बनाइन्छन्। घरेलूका साथ-साथ अंतरराष्ट्रीयअंतरराष्ट्रिय बाजारहरूमा यी सबै उत्पादहरूको पर्याप्त मांग हो।
== सूचना प्रविधि ==
राज्यमा आईटी उद्योगको प्रचुर सम्भावनालाई देख्दै मणिपुर सरकार इलेक्ट्रनिकी र सूचना प्रविधि क्षेत्रलाई विकासका एउटा महत्वौपूर्ण क्षेत्रका रूपमा उच्चह प्राथमिकता दिन्छ। राज्यरमा सक्रिय जन शक्ति र गुणवत्तापूर्ण कार्य बल छन् जो यस्ता उद्योगहरूका लागि अनुकूल छन्।
राज्यंमा इलेक्ट्रनिकी र सूचना प्रविधिमा आधारित उद्योगहरूका विकासका लागि र खाली पदहरूलाई भरनका लागि मणिपुर इंडस्ट्रियल कर्पोरेशनको गठन गरिएको हो। यस्ता आईटी क्षेत्र जहां निवेशका अवसर छन् यस प्रकार छन् -
* आईटी पार्क स्थािपित गर्न से, आईटी आधारित सर्विस सेन्टर अनि सूचना कियोस्कं स्थारपित गर्न मा
* वायस, डाटा अनि वीडियो प्रसारण र प्रचारका लागि मणिपुर, स्टे ट वाइड एरिया नेटवर्क (एमएएनएनटी)का बैकबोन नेटवर्कको स्थािपना गरिएको छ
* नागरिकहरूलाई मल्टीा फंक्शहन इलेक्ट्र निक स्मा र्ट कार्ड उपलब्धर गराना
* स्कूिल अनि कलेजहरूमा आईटी साक्षरता कार्यक्रम
* आईटीका जरिए दूरस्थ शिक्षालाई राज्यामा बढ़ावा देनका लागि आईटी साक्षरता कार्यक्रम
== जिल्लाहरू ==
{{seealso|मणिपुरका जिल्लाहरू}}
मणिपुरमा 9 जिल्लाहरू छन् -
{{•}}[[इम्फाल पूर्व जिल्ला]]{{•}}*[[इम्फाल पश्चिम जिल्ला]]{{•}}[[उखरुल जिल्ला]]{{•}}[[चन्डेल जिल्ला]][[चुराचांदपुर जिल्ला]]{{•}}[[तमागलन्ग जिल्ला]]{{•}}[[थौबल जिल्ला]]{{•}}[[बिष्णुपुर जिल्ला]]{{•}}[[सेनापति जिल्ला]]{{•}}
== वाह्य सूत्र ==
* [http://hmar। net मणिपुरको म्हार जनजातिका बारेमा सूचना जालस्थल]
* [http://www। manipurpage। com मणिपुर पेज: मणिपुरी गीत संगीतको जालस्थल]
* [http://www। e-pao। net ई-पाओ! मणिपुरिहरुको मणिपुरिहरूको संपूर्ण ई-मंच]
* [http://manipur। nic। in/ मणिपुर सरकारको आधिकारिक जालस्थल]
* [http://www। umrodelhi। org युनाइटेड मणिपुर रिसर्चर्स आर्गेनाइजेशन, दिल्ली]
* [http://manipurinfo। tripod। com/ मणिपुर - गहनहरुको गहनहरूको देश]
* [http://www। kanglaonline। com/ कांग्ला आनलाइन]
* [http://www। mapzones। com/maps/india/manipur। php मणिपुरका नक्शे]
* [http://www। thokchom। com/ मणिपुरका थोकचोम]
* [http://manipurfreedom। org/ मणिपुर फ्रीडम: आइरोन शर्मीला चानुको भू हड़ताल]
* [http://themanipurpage। tripod। com/history/puwarimeitei। html मणिपुरको इतिहास]
* [http://www। discoverne। com/manipur। html मणिपुर - संस्कृति एवं विरासत]
* [http://www। thesangaiexpress। com द सांगाई एक्सप्रेस - मणिपुरबाट प्रकाशित अंग्रेजी समाचारपत्रको जालस्थल]
* [http://chaupalaa। blogspot। com/2010/02/blog-post_26। html सांस्कृतिक संवादमा जुटी भाषाहरुभाषाहरू: हिंदी - मणिपुरी]
*[http://bharatparytan। blogspot। com/2009/08/blog-post_13। html श्री गोविंदा जी मंदिर ]
{{भारत}}{{भारतका राज्य र केन्द्र शासित प्रदेश}}
| 