"प्राणवायु" का संशोधनहरू बिचको अन्तर

'''अक्सिजन''' (Oxygen) रंगहीन, स्वादहीन तथा गन्धरहित [[ग्यास]] हो। यसको खोज, प्राप्ति अथवा प्रारम्भिक अध्ययनमा जे. प्रीस्टले र सी.डब्ल्यू. शेलेले महत्वपूर्ण कार्य गरेकोछ। यो एक भौतिक [[तत्त्व]] हो। सन् १७७२ ई.मा कार्ल शीलेले [[पोटैशियम नाइट्रेट]]लाई गरम गरेर अक्सिजन ग्यास तैयार गरे, तर तिनको यो कार्य सन् १७७७ ई.मा प्रकाशित भयो। सन् १७७४ ई.मा जोसेफ प्रिस्टलेले मर्क्युरिक-अक्साइडलाई गरम गरेर अक्सिजन ग्यास तैयार गरे। एन्टोनी लैवोइजियरले यस ग्यासका गुणहरूको वर्णन गरे तथा यसको नाम अक्सिजन राखे जसको अर्थ छ - 'अम्ल उत्पादक'।

अक्सिजन पृथ्वीका अनेक पदार्थहरूमा रहन्छ र वास्तवमा अन्य तत्वहरूको तुलनामा यसको मात्रा सबैभन्दा अधिक छ। अक्सिजन वायुमण्डलमा स्वतंत्र रूपमा मिल्दछ र आयतनका अनुसार त्यसका लगभग पाँचवाँ भाग हो। यौगिक रूपमा पानी, खनिज तथा चट्टानहरूको यो महत्वपूर्ण अंश हो। वनस्पति तथा प्राणीहरूका प्राय: सब शारीरिक पदार्थहरूको अक्सिजन एक आवश्यक तत्व हो।

धेरै प्रकारका अक्साइडहरू (जस्तै पारा, चाँदी इत्यादि का) अथवा डाइअक्साइडहरू (लेड, मगनीज, बेरियम के) तथा अक्सिजनभएका धेरै लवणहरू (जस्तै पोटैशियम नाइट्रेट, क्लोरेट, परमगनेट तथा डाइक्रोमेट)लाई गरम गर्नको लागि अक्सिजन प्राप्त हुन सक्छ। जब केही पराक्साइड पानीका साथ प्रक्रिया गर्दछन् तब पनि अक्सिजन उत्पन्न हुन्छ। अत: सोडियम पराक्साइड तथा मगनीज डाइअक्साइड वा चूनेका क्लोराइडको चूर्णित मिश्रण (अथवा यसै प्रकारका अन्य मिश्रण भी) अक्सिजन उत्पादनका लागि प्रयुक्त हुन्छन्। हाइपोक्लोराइड अथवा हाइपोब्रोमाइट (जस्तै ब्लीचिंग पाउडर)का विघटनदेखि वा गन्धकका अम्ल तथा मगनीज डाइअक्साइड वा पोटैशियम परमगनेटको क्रियादेखि पनि अक्सिजन मिल्दछ। गैले गरिंदै थोड़ी मात्रा तैयार गर्नका लागि हाइड्रोजन पराक्साइड एक्लै अथवा उत्प्रेरकका साथ अधिक उपयुक्त हो।

जब बेरियम अक्साइडलाई तप्त गरिन्छ (लगभग 500 डिग्रीसे सम्म) तब त्यो हावादेखि अक्सिजन लिएर पराक्साइड बनाउँछ। अधिक तापक्रम (लगभग 800 डिग्रीसे )मा यसका विघटनदेखि अक्सिजन प्राप्त हुन्छ तथा पुन: उपयोगका लागि बेरियम अक्साइड बच रहन्छ। औद्योगिक उत्पादनका लागि ब्रिन विधि यसै क्रियामा आधारित थियो। अक्सिजन प्राप्त गर्नका विचारदेखि केही अन्य अक्साइड पनि (जस्तै ताँबो, पारा आदिका अक्साइड) यसै प्रकार उपयोगी छन्। हावादेखि अक्सिजन अलग गर्नका लागि अब द्रव हावाको अत्यधिक उपयोग हुन्छ, जसका प्रभाजित आसवनदेखि अक्सिजन प्राप्त गरिन्छ, पानीका विद्युत्श्लेषण (इलेक्ट्रोलिसिस)देखि हाइड्रोजनका उत्पादनमा अक्सिजन पनि उपजात (बाइप्रडक्ट)का रूपमा मिल्दछ।

अक्सिजनको घनत्व 1.4290 ग्राम प्रति लीटर छ (0 डिग्रीसे , 750 मिलीमीटर दाब पर) र वायुको अपेक्षा यो ग्यास 1.10527 गुना भारी हो। यसको विशिष्टताप (स्थिर दाब पर) 0.2178 कैलोरी प्रति ग्राम, 15 डिग्रीसे पर, छ तथा स्थिर आयतनका विशिष्ट तापदेखि यसको अनुपात (15 डिग्रीसे पर) 1.401 हो। अक्सिजनका द्रवीकरणमा विशेषज्ञहरूलाई विशेष कठिनाई भएको थियो, किनभनें यसको क्रान्तिक (क्रिटिकल) ताप-118.8 डिग्रीसे , दाब 49.7 वायुमण्डल तथा घनत्व 0.430 ग्राम/सेण्टीमीटर 3 हो। द्रव अक्सिजन हल्के निला रंगको हुन्छ। यसको क्वथनांक-183 डिग्रीसे तथा ठोस अक्सिजनको द्रवणांक-218.4 डिग्रीसे हो। 15 डिग्रीसेमा संगलन तथा वाष्पायन उष्माहरू क्रमानुसार 3.30 तथा 50.9 कैलोरी प्रति ग्राम हो।

अक्सिजन पानीमा थोरै घुलनशील छ, जो जलीय प्राणीहरूका श्वसनका लागि उपयोगी हो। केही धातुहरू (जस्तै पिघली भएको चाँदी) अथवा अर्को वस्तुहरू (जस्तै कोइला) अक्सिजनको शोषण ठूलो मात्रामा गर्न लिन्छन्।

धेरै तत्व अक्सिजनदेखि सीधा संयोग गर्दछन्। यिनमा केही (जस्तै फासफोरस, सोडियम इत्यादि) त साधारण तापमा नैं बिस्तारै क्रिया गर्दछन्, परन्तु अधिकतर, जस्तै कार्बन, गन्धक, लोहा, मैग्नीशियम इत्यादि, गरम गर्न पर। अक्सिजनदेखि भरे भाँड़ाकुँड़ामा यी वस्तुहरू दहकती भएको अवस्थामा हाल्दै नैं जल उठ्दछन् र बल्नाले अक्साइड बन्दछ। अक्सिजनमा हाइड्रोजन ग्यास बल्दछ तथा पानी बन्दछ। यो क्रिया यी दुइटैका ग्यासीय मिश्रणमा विद्युत् आगोको झिल्कादेखि अथवा उत्प्रेरकको उपस्थितिमा पनि हुन्छ।

अक्सिजन धेरै यौगिकहरूदेखि पनि क्रिया गर्दछ। नाइट्रिक अक्साइड, फेरस तथा मगनस हाइड्राक्साइडको आक्सीकरण साधारण तापमा नैं हुन्छ। हाइड्रोजन फास्फाइड, सिलिकन हाइड्राइड तथा जिंक इथाइलदेखि त क्रियामा यति ताप उत्पन्न हुन्छ कि संपूर्ण वस्तुहरू नैं प्रज्वलित हो उठ्दछन्। लोहा, निकल इत्यादि महीन रूपमा रहनमा र लेड सल्फाइड तथा कार्बन क्लोराइड सूर्यका प्रकाशमा क्रिया गर्दछन्। यी क्रियाहरूमा पानीको उपस्थिति, चाहे यो सूक्ष्म मात्रामा नैं किन न रहोस्, धेरै महत्वपूर्ण हो।

जीवित प्राणीहरूका लागि अक्सिजन अति आवश्यक हुन्छ। यसलाई ती [[श्वसन]] द्वारा ग्रहण गर्दछन्। द्रव अक्सिजन तथा कार्बन, [[पेट्रोलियम]], इत्यादिको मिश्रण अति [[विस्फोटक]] हो। यस लागि यिनको उपयोग कडी वस्तुहरू (चट्टान इत्यादि)का तोड़नमा हुन्छ। फलामको मोटी चद्दर काटने अथवा मशीनका टूटे भागहरूलाई जोडनका लागि अक्सिजन तथा दहनशील ग्यासलाई ब्लो पाइपमा जल्याइन्छ। यस प्रकार उत्पन्न ज्वालाको ताप धेरै अधिक हुन्छ। साधारण अक्सिजनका साथ [[हाइड्रोजन]] वा [[एसिटिलीन]] जलाई जान्छ। यसका लागि यी ग्यासहरू [[इस्पात]]का बेलनहरू (सिलिंडर्स)मा अति संपीडित अवस्थामा बिगर्छन्। अक्सिजन [[सिरका]], [[वार्निश]] इत्यादि बनाउने तथा असाध्य रोगिहरूका साँस लिनको लागि पनि उपयोगी हो।

{{ज्ञानबाकस तत्व |