"उत्परिवर्तन" का संशोधनहरू बिचको अन्तर
Content deleted Content added
सा r2.7.2+) (रोबोट ले थप्दै: war:Mutasyon |
सा हिज्जे मिलाउँदै |
||
पङ्क्ति ३:
कार्य संपन्न हुनेगर्छ। यो अनुवांशिकताको बुनियादी र कार्यक्षम घटक हुन्छ। यो यूनानी भाषाको शब्द जीनसबाट बनिएको हो। [[क्रोमोसोम]]मा रहेको [[डी.एन.ए.]] (D.N.A.)ले बनिएको अति सूक्ष्म रचनाहरू जुन अनुवांशिक लक्षणको धारण एंव एउटा पीढीदेखि अर्को पीढीमा स्थानान्तरण गर्दछ, यसलाई जीन (gene) भनिन्छ।
जीन आनुवांशिकताको मूलभूत शारीरिक एकाई हो. अथवा यसैमा हाम्रो आनुवांशिक विशेषताहरूको जानकारी हुन्छ जस्तै हाम्रो कपालको रंग कस्तो हुन्छ, आंखाको रंग के हुन्छ अथवा हामीलाई कुन-कुन बिमार हुन सक्छ, र यो जानकारी, कोशिकाहरूको केन्द्रमा स्थित जुन तत्वमा रहन्छ त्यसैलाई डी एन ए भनिन्छ. जब कुनै जीनको डी एन एमा कुनै स्थाई परिवर्तन हुन्छ भनें त्यसलाई
==परिचय==
जीन जीवनको एकाई कोशिका हो र कोशिकाहरूको समुच्चय जीवित शरीरी वा प्राणी भनिन्छ। कल्पना गरि हेरौं, यस सृष्टिमा यदि एउटै आकारका जीव हुन्थे, एउटै ऋतु हुन्थ्यो र रात अथवा दिनमा कुनै एउटा मात्र हुन्थ्यो भनें कस्तो हुन्थ्यो होला? एउटै प्रकारको भोजन, एउटै प्रकारको कार्य, एउटै प्रकारको परिवेशको निवास विरक्त लाग्दो हुन्थ्यो र हामी यसमा केही परिवर्तन गर्न अवश्य चाहन्थ्यौं। प्रकृतिले पनि एकरसताबाट विरक्तिएर
यस विविधताको मूल कारणको ज्ञान सबैलाई छैन, र सबभन्दा ठूलो कुरा यो छ कि कौतूहलवश पनि कोही पनि यो कुरा जान्न चाँहदैन। हामीलाई यो विभिन्नता यति सहज र सामान्य प्रतीत हुन्छ कि हाम्रो ध्यान यतापटि कहिल्यै जाँदैन। तर, यदि हामीले यस विभिन्नताका कारणको छानबिन गर्यौं भनें हामी साँच्चै नैं छक्क पर्नेछौं। यो विभिन्नताको मूल कारण नैं उत्परिवर्तन हो।
उत्परिवर्तनको परिभाषा अनेक प्रकारले दिइएकोछ, तर सबैको निष्कर्ष यही छ कि यो एक प्रकारकहरू आनुवंशिक परिवर्तन (hereditary change) हो। [[कोशिकाविज्ञान]] (cytology)को विद्धार्थी यो जान्दछन् कि कोशिकाहरूको केंद्रकमा
[[डीआक्सीरिबोन्यूक्लिक एसिड]] (DNA)को वाट्सन-क्रिक माडेलहरूको अध्ययन गर्दा यो ज्ञात हुन्छ कि जब जब डी-एन-ए-को दोहरो कुंडलिनी (double helix) प्रतिलिपित हुन्छ तब तब मूल संरचनाको जस्ताको तस्तै अनुकृति (replica) तयार हुने गर्छ। यस प्रक्रियामा थोरै अन्तर पर्छ। भूल
गोल्डस्मिट्ले उत्परिवर्तनको परिभाषा दिंदै भनेका छनः उत्परिवर्तन त्यो साधन (means) हो, जसद्धारा नयाँ आनुवंशिक टाइप (hereditary types) उत्पन्न हुन्छन्। डा.जान्स्की र उनको सहयोगीहरूको मतानुसार उत्परिवर्तन नयाँ किसिम अथवा प्रजातिहरूको उत्पत्ति गर्ने पथभ्रष्ट बिन्दु (point of departure) हो।
पङ्क्ति २८:
४. उत्परिवर्तन बीच बीचमा धेरै पल्ट हुनसक्छ।
यस प्रकारका प्रयोग बीडिल एवं टैटम नामक दुइजना अमरीकन जीव वैज्ञानिकहरूले न्यूरोस्पोरा (neurospora) नामक फफूँदी (mold)माथि गरेका थिए। उनीहरूले यस रोगका बीजाणु (spores)लाई एक्स अथवा अल्ट्रावायलेट किरणहरूद्धारा अभिकर्मित (treatment) गरेर तिनको बढन
सजीव प्राण्णीहरूका सबै प्रकारका आकार, आकृति, रासायनिक संरचना, रोग आदि गुणहरू (characters)को उत्परिवर्तन हुनसक्छ। यसै आधारमा उत्परिवर्तनहरूका धेरै कोटिहरू बनाइएकाछन्, जस्तै जीन उत्परिवर्तन, गुणसूत्र उत्परिवर्तन आदि। उत्परिवर्तनलाई तात्कालिक अथवा आकस्मिक आनुवंशिक परिवर्तन भनिएकोछ। यो परिवर्तन दोषयुक्त नैं होस्, यो कुनै आवश्यक छैन। सबै उत्परिवर्तन दूषित अथवा हानिकारक हुदैनन्। यिनबाट लाभ पनि हुन्छ र यस प्राकृतिक दोषको लाभ उठाउन पनि सकिन्छ। यसको हामी यथास्थानमा पुन: विचार गर्नेछौं।
पङ्क्ति ६६:
===अलिंगसूत्री अप्रभावी उत्परिवर्तन (autosomal recessive mutation)===
उभययलिंगाश्रयी पादपों (monoecious plans)मा फरक दृष्टिगोचर हुन्छन्। अप्रभावी उत्परिवर्तन यदि जननकोशिकाहरूमा उत्पन्न हुन्छन् त भावी संततियाँ अवश्य नै विषमयुग्मजी (heterozygous) हुन् गी। अलिंगसूत्री अप्रभावी उत्परिवर्तन एक पल्ट जब उत्पन्न हो जान्छन्, त धेरै पीढिहरू
'''प्राणघातक उत्परिवर्तनहरू''' (lethal mutations)को अधिकतर अप्रभावी या प्रसुप्त मानिन्छ। प्राणघातक उत्परिवर्तन यदि जननकोशिका (germ cell)मा नै जान्छन्, त भावी संतति विषमयुग्मी होगी। यदि यस्तो उत्परिवर्तन अण्डा देनेवाला जन्तुहरूमा हो जाएँ त विषमयुग्मजी जनकोंको लगभग 1।4 अण्डों देखि बच्चाहरू नै हैन उत्पन्न हुन् गे। लगभग यति नै संततियाँ भ्रौणिक परिवर्धन (embryonic)को विविध दशाहरूमा, जन्मको समय अथवा जन्म लेनेको तत्काल पछि मर जाएँगी। घातक उत्परिवर्तनि अलिंगसूत्रहरूमा साधारण तरिकामा दिखलाई देते हैं र यो कुनै यो गुणसूत्रमा हुन सक्छन्। समयुग्मजी (homoygous) कुखुराको भ्रुणको गुणसूत्रहरूमा यदि घातक जीन हुन्
===प्रतिलोम उत्परिवर्तन===
विरल उदाहरणहरूमा प्रतिलोमित उत्परिवर्तन पनि हो जान्छन्। कहिले काँही
'''कायिक उत्परिवर्तन''' साधारणतया शरीरको ऊतकहरूमा नै दृष्टिगोचर हुन्छन्। कायिक उत्परिवर्तनहरूको प्रभाव दीर्घकालिक हुँदैन। भ्रौणिक अवस्थाको प्राथमिक दशाहरूमा हुनेवाला उत्परिवर्तनहरूको कारण शरीरमा चकत्ते बन जान्छन्। वैज्ञानिकहरूको मत छ कि कैन्सर पनि एक प्रकारको कायिक उत्परिवर्तन नै छ। ड्रोसोफिला मक्खीको आँखे सामान्यतया रातो हुन्छं, तर श्वेत धब्बे या एक आँखामा पूरी तरिकाको सफेदी पनि दिखलाई पर्न सक्छ। यस्तो मक्खियहरूलाई मोजेक भनिन्छ। यस प्रकारको उत्परिवर्तनहरूको अनेक उदाहरण दिए जान सकिन्छं।
पङ्क्ति ७८:
वैज्ञानिकोंले प्रयोगहरू द्धारा ठेगाना लगाएको छ कि उत्परिवर्तनहरूमा परिवेशको प्रभाव तीन प्रकार देखि पर्दछ, तापक्रम द्धारा, कतिपय रसायनहरू द्धारा र किरणन द्धारा।
'''तापक्रम'''- उत्परिवर्तनमा तापक्रमको के प्रभाव पर्दछ, इसपर अधिकतर प्रयोग कदली मक्खी, ड्रोसोफिला,को नै लेकर गरियो छन्। एक यस्तो नै प्रयोगमा जब लिंगसहलग्न अप्रभावी घातक जीनहरूको अध्ययन गरियो त थाहा भएको कि 14 डिग्री सें.ग्रे.मा 0.087 प्रतिशत, 22 डिग्री सें.ग्रे.मा 0.188 प्रतिशत र 28 डिग्री सें.ग्रे.मा 0.325 प्रतिशत घातक जीन उत्पन्न भए।
उत्परिवर्तनमा रासायनिक प्रभावको फलहरूको अध्ययन अनेक प्रकार देखि गरिएको छ। रासायनिक अभिकर्महरू द्धारा उत्परिवर्तन दरमा वृद्धिको प्रयास अनेक विधिहरू द्धारा गरिएको छ। यस प्रसंगमा ओवरबैश र राबसन (Auerbach and Robson) द्धारा अझै हालमा नै (1949 ¨Éå) गरियो प्रयोगहरू द्धारा ज्ञात भयो छ कि तोरीको धुआँ अत्यधिक प्रभावकारी उत्परिवर्तक माध्यम हो। वयस्क ड्रोसोफिलामा उचित मात्रामा दिए गए धुएँको प्रभावको देखनेमा ज्ञात भयो कि यसले उत्परिवर्तन दरमा 10 प्रतिशत भन्दा पनि अधिकको वृद्धि हुन्छ। तोरीको धुएँको अतिरिक्त अनेक पराक्साइडें (peroxides), फारमहरूलीन, पर्मेन्गनेट, यूरीथेन, कैफीन आदि पनि उत्परिवर्तन दरमा वृद्धि गर्न वाला प्रमाणित भएका छन्। तोरी तथा पराक्साइडोंको अतिरिक्त दोस्रो रसायनहरूको प्रभाव अपेक्षाकृत कम नै देखे गए। दोस्रो कमी यिनीहरूमा यो पनि पाई गई कि यिनीहरूका प्रभाव सूत्रहरूविभाजन (mitosis)को विशेष चरणहरूमा या परिवर्तनको विशेष दिशाहरूमा नै दृष्टिगोचर हुन्छ। त्यहि प्रकार केही रसायन केवल नरको हरेक प्रभावित गरेर पाते छन्, पोथीको हैन। यसको कारण यो बतलाया गएको छ कि जब सम्म कुनै रसायन कोशिकाको केंद्रक आवरणको भेदकर भित्र सम्म हैन पहुँच जाता, तब सम्म उनको प्रभाव संदिग्ध नै हुनेछ; दोस्रो, बाहिरी रसायनको कोशिकाद्रव्य नै यदि निष्प्रभावित गरेर देगा, त उनको प्रभाव त हुनेछ नै हैन।
पङ्क्ति ८४:
'''किरणन''' या '''विकिरण''' (Irradiation)- द्धारा उत्परिवर्तनको सम्भावनामा एच. जे. मुलरले सन् 1927मा केही प्रयोग गरेका थिए। उनले ड्रोसोफिलामा एक्स-किरणहरूको प्रक्षेपण गरेर अनेक प्रकारको उत्परिवर्तन उत्पन्न गर्नमा सफलता प्राप्त गर्यो। तब देखि अब सम्म मक्का, जौ, कनजीकै, चुहिया आदिमा पनि किरणनको प्रभावहरूको अध्ययन गर्नलाई जस विधिको निकाले, उनी सी.एल.बी (C.L.B.) विधि भन्छन्ं। यस विधि द्धारा ड्रोसोफिलाको एक्स-गुणसूत्रहरूमा नयाँ घातक (lethal) जोनोंको खोज गरिन्छ।
सी.एल.बी.को तात्पर्य छ : '''सी''' = cross-over suppressor. '''एल''' = recessive lethal
[[एक्स-किरण]]को प्रभाव उनको मात्रामा निर्भर गर्दछ। मुलरले मात्रामा वृद्धि गरेर उत्परिवर्तन दरमा वृद्धिको प्रभाव देख्यो थियो। अगाडी चलकर उनको शिष्य ओलिवरले र पनि प्रयोग गरे र अनेक प्रकारको तथ्य उपस्थित गरे। एक्स-किरणहरूको प्रभाव यति अधिक यसैले पर्दछ कि उनी गुणसूत्रहरूको भंग गरेर दिन्छ, जिनसे भाँति भाँतिको प्रभाव दृष्टिगोचर हुन्छन्। यिनको अतंर्गत् स्थानांतरण प्रतिलोमन (inversion), डिलीशन (delition) द्विगुणन आदि समाविष्ट छन्। सच पूछिए त किरणन, चाहे त्यो कुनै पनि प्रकारको हो, त्यतिखेर उत्परिवर्तन गर्दछ, जब उनमा आयन उत्पन्न गर्नको क्षमता हो। उदाहरणको लागि, रेडियममा तीन प्रकारको [[विकिरण]] (अल्फा, बीटा, गामा) उत्पन्न हुन्छन्। लैन्सनले [[गामा विकिरण]]मा धेरै सफल प्रयोग गरे छन्।
पङ्क्ति ९३:
उत्परिवर्तनहरूको महत्वको निम्नलिखित पक्ष हुन सक्छन्-
'''उद्विकासीय महत्व''' - आरंभमा नै हामीले देखेको छ कि सृष्टिको जीवजगत्मा विविधता दृष्टिगोचर हुन्छ। उद्विकास सिद्धांत (evolution theory)को मान्यता छ कि यो सारा दृश्यजगत् अणु देखि नै महान् भयो छ। अर्थात् प्रत्येक महान्को एकाइ कुनै न कुनै अणु छ। यही अणु एक भन्दा दुई, दुई भन्दा चार, आठ, सोह्र र अनंत तथा अकथ्य र अकल्पनीय गुणनोंको दौर देखि गुजरता गुजरता दैत्याकार रूप धारण गरेर लिन्छ। जीवजगत्को विविधताको सम्बन्धमा कुनै व्यवस्थित व्याख्या उपलब्ध छैन, तथापि यस सम्बन्धमा अब सम्म जुन केही भन्यो सुना गएको छ, उनको सारांश यस प्रकार
जीवहरूत्पत्तिको आदिम अवस्थाहरूमा पृथ्वीको वातावरण अनिश्चित र भौगोलिक परिवेश आज जस्तो थिएन। भौतिक र रासायनिक दृष्टिले तत्कालीन धरती विशेष प्रकारको संक्रमण काल देखि भएर गुजर रही थियो। वायुमंडलीय प्रभावों देखि जीव जन्तुहरूको आकृति, आकार, वर्ण, आदि पूर्णरूपहरूण प्रभावित थिए। प्रकृति जीवहरूलाई संरक्षण प्रदान गर्नको स्थितिमा थिएन। केवल उनी नै जीव जीवित रह पाते थिए, जुन सबल थिए। वायुमंडलीय प्रभाव शक्तिशाली होनेको कारण लाइमल जीवहरूको गुणसूत्रहरूमा परिवर्तन हो जाना सामान्य कुरा रही होगी। यसले नयाँ नए प्रकारको जीव जन्तुहरूको विकास जोड देखि भयो हुनेछ। यही कारण हो कि जस जोड देखि उनी फैले त्यसै गतिले समाप्त होते गए। उनको चिह्न, उनिलाई सत्ताको प्रमाण, जीवाश्मों (fossils)मा सिमटकर रहए।
पङ्क्ति १०५:
[[नकारात्मक सुजनन विज्ञान]] त्यहि योजनाको दोस्रो पक्ष हो। यसको अतंर्गत यस्तो आनुवंशिक रोगहरू देखि ग्रस्त मनुष्यहरूको चुनाव गरिनेछ, जुन सामाजिक दृष्टिले अवांछनीय समझे जाएँगे। उनको दोषहरूलाई जीन उत्परिवर्तनको कृत्रिम विधिहरू द्धारा नष्ट गर्नको प्रयास गरिनेछ। अझै सम्म वैज्ञानिक यिनी योजनाहरूको सैद्धांतिक पक्षमा नै ध्यान देनेमा लगे छन्, यिनीहरूका व्यावहारिक प्रयोग अझै भविष्यको गर्भमा छन्। दोस्रो र औद्धोगिक र प्राविधीक आविष्कारोंको प्रसारको कारण वातावरण नम एवं जलदूषित होता चला जा रहेको छ। अणु बमोंको परीक्षणहरू, अनावश्यक युद्धहरूमा घातक बमोंको प्रयोगहरूको कारण विकिरण प्रभाव विस्तारै विस्तारै फैलदै जाँदैछन्। यदि यिनीमा नियन्त्रण राखाइएन त त्यो दिन टाढा हैन जब जीव यस धरती देखि लुप्त हो जाएँगे र पृथ्वी पनि चंद्रमाको भति निर्जन हो जाएगी। चिकित्साको क्षेत्रमा एक्स-किरणों तथा अन्य किरणों र प्रकाशोंको प्रयोगको पनि घातक एवं मंद प्रभावों तिर मान्छेहरूको ध्यान जाने लागएको छ। चिकित्सकहरूको मनमा यो आशंका घर करती जा रही छ कि तात्कालिक लाभ गर्नवाली चिकित्साविधिहरू कहीं भयानक र घातक न हो जाएँ।
[[जनसंख्या आनुवंशिकी]]को नामले विज्ञानको एक नयाँ शाखा जोड देखि विकसित हो रही छ। यसको अन्तर्गत मानवकल्याणको अनेक समस्याहरूमा गंभीरतापूर्वक विचार गरे जा रहेको छ। आजको विश्व धेरै सीमित एवं संकुचित होता जा रहेको छ। एक महाद्धीपले दोस्रो महाद्धीप सम्म पहूँचनेमा अब केही घन्टाको नै समय लागइन्छ।
मनुष्यको कल्याणको लागि जनसंख्या आनुवंशिकी के केही गरेर पाएगी, यो अझै भन्दा केही भन्न सकिन्न। विश्वको जनसंख्या जस द्रुत गतिले बढती जा रही छ र भोजन तथा आवासको समस्याहरू जितनी गंभीर बनती जा रही छ, उनसे आशंका उत्पन्न हुन्छ कि कहीं डाइनोसोरों, उडनदैत्हरू
==बाहिरी सूत्र==
| |||