|
[[चित्र:NGC 4414 (NASA-med).jpg|right|300px|thumb|जहाँसम्म ज्ञात हो, तारापुञ्ज (गैलेक्सी) अथवा (ग्यालेक्सी) ब्रह्माण्डको सबभन्दा ठूलो [[खगोलीय वस्तुहरु]] हुन्छन् - एन॰जी॰सी॰ ४४१४ हाम्रो [[सौर मण्डल]]देखि ६ करोड [[प्रकाश-वर्ष]] टाडा एक ५५,००० प्रकाश-वर्षका व्यासको तारापुञ्ज (गैलेक्सी) अथवा (ग्यालेक्सी) छ]]
'''तारापुञ्ज (गैलेक्सी) अथवा (ग्यालेक्सी) ''' असंख्य [[तारा|ताराहरु]]को समूह हो जो स्वच्छ र अँधेरी रातमा, [[आकाश]]का बीचमा अर्धचक्रका रूपमा र झिलमिलाउँदो मेखलाका समान देखा पर्छ। यो मेखला वस्तुत: एक पूर्ण चक्रको अंग छन् जसको क्षितिजका तलको भाग देखिंदैन। [[भारत]]मा यसलाई मंदाकिनी, स्वर्णगंगा, स्वर्नदी, सुरनदी, आकाशनदी, देवनदी, नागवीथी, हरिताली आदि पनि भन्दछन्।
हाम्रो [[पृथ्वी]] र [[सूर्य]] जस गैलेक्सीमातारापुञ्ज (गैलेक्सी) अथवा (ग्यालेक्सी) मा अवस्थित छन्, रात्रिमा हामी नाङ्गो आँखाले यसै गैलेक्सीकातारापुञ्ज (गैलेक्सी) अथवा (ग्यालेक्सी) का ताराहरुलाई देक्न पाउँछन्। आजसम्म ब्रह्माण्डका जति भागको पता लागेकोछ त्यसमा लगभग यस्ता 19 अरब गैलेक्सीहरुतारापुञ्ज (गैलेक्सी) अथवा (ग्यालेक्सी) हरु हुने अनुमान छ। ब्रह्माण्डका विस्फोट सिद्धान्त (बिग बंग थ्योरी आफ युनिवर्स)का अनुसार सबै गैलेक्सीहरुतारापुञ्ज (गैलेक्सी) अथवा (ग्यालेक्सी) हरु एक अर्कादेखि तेजीसित टाडा हट्तै जाँदै छन्।
[[ब्रह्माण्ड]]मा सय अरब '''तारापुञ्ज (गैलेक्सी) अथवा (ग्यालेक्सी) ''' अस्तित्वमा छन्। जसले ठूलो मात्रामा ताराहरु, [[ग्यास]] र [[खगोलीय धूलो]]लाई समेटेको छ। गैलेक्सीहरुलेतारापुञ्ज (गैलेक्सी) अथवा (ग्यालेक्सी) हरुले आफ्नो जीवन लाखो वर्ष पूर्व प्रारम्भ गरे र बिस्तारै आफ्नो वर्तमान स्वरूपलाई प्राप्त गरे। प्रत्येक गैलेक्सीहरुलेतारापुञ्ज (गैलेक्सी) अथवा (ग्यालेक्सी) हरुले अरबौं ताराहरुलाई को समेटेका छन्। गुरुत्वाकर्षणले ताराहरुलाई एक साथ बाँधेर राख्दछ र यसै प्रकार अनेक तारापुञ्ज (गैलेक्सी) अथवा (ग्यालेक्सी) एक साथ मिलेर तारा गुच्छ (clustre)मा रहन्छ ।
प्रारम्भमा खगोलशास्त्रीहरुको धारणा थियो कि ब्रह्माण्डमा नयाँ गैलेक्सीहरुतारापुञ्ज (गैलेक्सी) अथवा (ग्यालेक्सी) हरु र क्वासरहरुको जन्म सम्भवत: पुरानो गैलेक्सीहरुकातारापुञ्ज (गैलेक्सी) अथवा (ग्यालेक्सी) हरुका विस्फोटका फलस्वरूप हुन्छ। तर यार्क विश्वविद्यालयका खगोलशास्त्रीहरु-डा.सी.आर। प्यूटर्न र डा.ए.ई राइटले गैलेक्सीहरुकातारापुञ्ज (गैलेक्सी) अथवा (ग्यालेक्सी) हरुका चार समूहहरुको अन्तरक्रियाहरुको अध्ययन गरेर यस धारणाको खंडन गरेकाछन्। उनले यो बताएका छन् गैलेक्सीहरुकातारापुञ्ज (गैलेक्सी) अथवा (ग्यालेक्सी) हरुका बीचमा यस्तो विस्फोटक अन्तर क्रियाहरु हुँदैनं जो नयाँ गैलेक्सीहरुलाईतारापुञ्ज (गैलेक्सी) अथवा (ग्यालेक्सी) हरुलाई जन्म दिन सकुन्।
== तारापुञ्ज (गैलेक्सी) अथवा (ग्यालेक्सी) का प्रकार ==
== गैलेक्सीका प्रकार ==
अधिकांश गैलेक्सीहरुकोतारापुञ्ज (गैलेक्सी) अथवा (ग्यालेक्सी) हरुको केन्द्र ताराहरुदेखि भरेको गोलाकार भाग हुन्छ, जसलाई [[नाभिक]] भनिन्छ र यो नाभिक आफ्नो चारतर्फ एक तलीय गोलाकार डिस्कसित जोडिएको हुन्छ | [[खगोलविज्ञान|खगोलविज्ञानी]] गैलेक्सीहरुलाईतारापुञ्ज (गैलेक्सी) अथवा (ग्यालेक्सी) हरुलाई तिनको आकारका आधारमा मुख्य रुपले तीन भागहरुमा विभाजित गर्दछन्। यो कसैला थाह छैन कि किन गैलेक्सीहरुतारापुञ्ज (गैलेक्सी) अथवा (ग्यालेक्सी) हरु एक निश्चित रूप धारण गर्दछ । शायद यो गैलेक्सीहरुकातारापुञ्ज (गैलेक्सी) अथवा (ग्यालेक्सी) हरुका घूर्णनका वेग र त्यसमा स्थित ताराहरुको बन्ने गतिमा निर्भर गर्दछ।
== हाम्रो तारापुञ्ज (गैलेक्सी) अथवा (ग्यालेक्सी) ==
हाम्रो तारापुञ्ज (गैलेक्सी) अथवा (ग्यालेक्सी) (जिसमा हाम्रो पृथ्वी छ)को चौड़ाई र चमक सर्वत्रसमान छैन। धनु (सैजिटेरियस) तारामण्डलमा यो सबैभन्दा अधिक चौड़ी र चमकीलो छ। दूरदर्शीद्वारा हेर्नमा गैलेक्सीमातारापुञ्ज (गैलेक्सी) अथवा (ग्यालेक्सी) मा असंख्य ताराहरु देखा पर्छन्। विभिन्न चमकका ताराहरुको सङ्ख्या गिनेर, तिनको दूरीको गणना गर्न र तिनको गति नापकर ज्योतिषिहरुले गैलेक्सीकातारापुञ्ज (गैलेक्सी) अथवा (ग्यालेक्सी) का वास्तविक रूपको धेरै राम्रो अनुमान लागेको लिया छ। यदि आकाशमा देखा पड़ने रूपका बदलामा त्रिविमतीय अवकाश (स्पेस)मा गैलेक्सीकातारापुञ्ज (गैलेक्सी) अथवा (ग्यालेक्सी) का रूपमा विचार गरियोस् त थाह लाग्छ कि तारापुञ्ज (गैलेक्सी) अथवा (ग्यालेक्सी) लगभग समतल वृत्ताकार पहिएका समान छ जसको धुरीका नजिकको भाग केही फूला भएको छ। चित्रमा गैलेक्सीकोतारापुञ्ज (गैलेक्सी) अथवा (ग्यालेक्सी) को बगलदेखि चित्र देखिाइएको छ (माथिदेखि हेर्नमा तारापुञ्ज (गैलेक्सी) अथवा (ग्यालेक्सी) पूर्ण वृत्ताकार देखा पर्नेछछ)। यस पहिएको व्यास लगभग एक लाख [[प्रकाश वर्ष|प्रकाशवर्ष]] छ (1 प्रकाशवर्ष=5.9´1012) मील वा पृथ्वीदेखि सूर्यको दूरीको 63 हजार गुना) र मोटोई 3,000 देखि 6,000 प्रकाशवर्षका बीच छ। केन्द्रका नजिकको मोटोई लगभग 15,000 प्रकाशवर्ष हो। हाम्रो गैलेक्सीमातारापुञ्ज (गैलेक्सी) अथवा (ग्यालेक्सी) मा ताराहरु समान रुपले वितरित छैनन्। बीच बीचमा अनेक तारागुच्छ छन् र यसको पनि संभावना छ कि देवअथवा (ऐंड्रोमीडा) नीहारिकाका समान हाम्रो गैलेक्सीमातारापुञ्ज (गैलेक्सी) अथवा (ग्यालेक्सी) मा पनि सर्पिल कुंडलीहरु (स्पाइरल आर्म्स) होउन् । ताराहरुका बीचमा सूक्ष्म धूलि र ग्यास फैली छन्, जो टाडाका ताराहरुको प्रकाश क्षीण गर्न दिन्छन्। धूलि र ग्यासको घनत्व संस्थाका मध्यतलमा अधिक छ। कहीं कहीं धूलिका बाक्लो बादल हो जानाले कालो नीहारिकाहरु बनेकाछन्। कहीं ग्यासका बादल नजिकका ताराहरुका प्रकाशदेखि उद्दीप्त भएर चमकती नीहारिकाका रूपमा देखा पर्छन्। हाम्रो गैलेक्सीकोतारापुञ्ज (गैलेक्सी) अथवा (ग्यालेक्सी) को द्रव्यमान सूर्यका द्रव्यमानको लगभग एक खरब (1011) गुछैन। यसबाट प्राय: आधा त ताराहरुको द्रव्यमान छ र आधा धूलि र ग्यासको ।
=== गैलेक्सीकोतारापुञ्ज (गैलेक्सी) अथवा (ग्यालेक्सी) को वातावरण ===
हाम्रो तारापुञ्ज (गैलेक्सी) अथवा (ग्यालेक्सी) बीचमा फूली भएको वृत्ताकार पूड़ीका समान छ। यसमा एक वृत्तका भीतर नैं ती सब ताराहरु छन् जो हामीलाई आकाशमा पृथक्-पृथक् देखा पर्छन्। हाम्रो गैलेक्सीकातारापुञ्ज (गैलेक्सी) अथवा (ग्यालेक्सी) का चारतर्फ धेरै टाडासम्म ताराहरु र तारगुच्छ विरलतादेखि फैले भए छन्।
हाम्रो गैलेक्सीकातारापुञ्ज (गैलेक्सी) अथवा (ग्यालेक्सी) का केन्द्रका नजिक ताराहरु सङ्ख्यामा अधिक बाक्लो छन् र किनारतर्फ अपेक्षाकृत बिखरे भए छन्। सबै ताराहरु केन्द्रको परिक्रमा गर्न रहेका हुन्, केन्द्रका निकटभएका ताराहरु अधिक गतिदेखि र दूरभएका कम गतिबाट। हमारा सूर्य केन्द्रदेखि लगभग 30-35 हजार प्रकाशवर्ष टाडा छ र गैलेक्सीकातारापुञ्ज (गैलेक्सी) अथवा (ग्यालेक्सी) का मध्य तलमा छन्। यसै कारण आफ्नो तारापुञ्ज (गैलेक्सी) अथवा (ग्यालेक्सी) हामीलाई वैसी मेखलाको प्रकार देखा पडु्दछन् जसको माथि वर्णन गरिएको छ। पृथ्वीदेखि गैलेक्सीकोतारापुञ्ज (गैलेक्सी) अथवा (ग्यालेक्सी) को केन्द्र धनु तारामण्डलतर्फ छ। यसै कारण गैलेक्सीकातारापुञ्ज (गैलेक्सी) अथवा (ग्यालेक्सी) का केन्द्रको परिक्रमा गर्दछ। यस परिक्रमामा त्यसका वेग 150 मील प्रति सेकड छन्। यस वेगदेखि पनि पूर्ण परिक्रमामा सूर्यलाई 20 करोड वर्ष लाग्छन्।
केही भनें ीव्रतीव्र गतिभएका ताराहरु र गोलीय तारगुच्छ (ग्लोब्यूलर क्लस्टर) हाम्रो गैलेक्सीकोतारापुञ्ज (गैलेक्सी) अथवा (ग्यालेक्सी) को सीमाका बाहिर छन्, परन्तु यी पनि हाम्रो गैलेक्सीदेखितारापुञ्ज (गैलेक्सी) अथवा (ग्यालेक्सी) देखि सम्बद्ध छन् र त्यसैका अंग मानिन्छन् (द्र। चित्र) लगभग 100 गोलीय तारागुच्छ ज्ञात छन्। यिनको वितरण गोलाकार छ। यी तारागुच्छहरुका वितरणदेखि गैलेक्सीकोतारापुञ्ज (गैलेक्सी) अथवा (ग्यालेक्सी) को केन्द्र ज्ञात गर्न सकिन्छ। ताराहरुको गति नापनाले पनि केन्द्रको गणनामा सहायता मिल्दछ। रूप र विस्तारमा तारापुञ्ज (गैलेक्सी) अथवा (ग्यालेक्सी) धेरै सी अगांग (एक्स्ट्रा गैलक्टिक) नीहारिकाहरुदेखि (अर्थात ती गैलेक्सीहरुदेखितारापुञ्ज (गैलेक्सी) अथवा (ग्यालेक्सी) हरुदेखि जो हाम्रो गैलेक्सीदेखितारापुञ्ज (गैलेक्सी) अथवा (ग्यालेक्सी) देखि पूर्णतया बाहिर छन्) मिलती जुल्दछन्।
*गोरखप्रसाद : नीहारिकाहरु (बिहार राष्ट्रभाषा परिषद);
[[mzn:کهکشون]]
[[nds:Galaxie]]
[[ne:तारापुञ्ज]]
[[nl:Sterrenstelsel]]
[[nn:Galakse]]
[[scn:Galassia]]
[[sh:Galaksija]]
[[si:චක්රාවාටචක්රාaවාට]]
[[simple:Galaxy]]
[[sk:Galaxia]]
| 