विकिपिडिया

"समाजशास्त्र" का संशोधनहरू बिचको अन्तर

अन्तरक्रियात्मक रूपमा इतिहास हेर्नुहोस्
← अघिल्लो भिन्नतापछिल्लो भिन्नता →
Content deleted Content added
दृश्यात्मकविकिपाठ
सा स्वचालित हिज्जे सम्पादन, replaced: को → को (2), किस → कुन (4), संबंधी → सम्बन्धि (2), ले → ले (11)
सा spelling check, replaced: → (76)
पङ्क्ति १:
'''समाजशास्त्र''' [[मानव]] [[समाज]]को अध्ययन हो। यो [[सामाजिक विज्ञान]] (सामान्य रूपमा जसको यो [[पर्यायवाची]] हो)को एक शाखा हो, जो मानवीय [[सामाजिक संरचना]] र [[सामाजिक गतिविधि|गतिविधि]] सँग संबंधित जानकारीको परिष्कृत गर्ने र त्यसले विकास गर्नको लागी, [[प्रत्यक्षवाद|अनुभवजन्य विवेचन]]<ref name="Giddens Intro">गिडेंस, एंथोनी, डनेर, मिशेल, एप्पल बाम, रिचर्ड. 2007''इंट्रोडक्शन टू सोशिऑलोजी. '' ''छठा संस्करण.'' न्यू यर्क: डबल्यू. डबल्यू. नोर्टन र कंपनी</ref><ref name="Classical Statements8">{{cite book |author=Ashley D, Orenstein DM |title=Sociological theory: Classical statements (6th ed.) |publisher=Pearson Education |location=Boston, MA, USA |year=2005 |pages=3-5, 32-36 |isbn=}}</ref> र [[महत्वपूर्ण सिद्धांत|विवेचनात्मक विश्लेषण]]<ref name="Classical Statements4">{{cite book |author=Ashley D, Orenstein DM |title=Sociological theory: Classical statements (6th ed.) |publisher=Pearson Education |location=Boston, MA, USA |year=2005 |pages=3-5, 38-40 |isbn=}}</ref> को विभिन्न पद्धतिहरू लाई उपयोग गर्दछ, प्रायजसो जसको ध्येय सामाजिक कल्याणको अनुसरणमा यस्तो ज्ञानलाई लागू गर्नु हुदछ। यसलाई विषय वस्तुको विस्तार, आमने-सामने हुने वाला संपर्कको [[सूक्ष्मसमाजशास्त्र|सूक्ष्म]] स्तर देखि लिएर व्यापक रुमा समाजको [[स्थूल समाजशास्त्र|बृहद]] स्तर सम्म।
 
समाजशास्त्र, पद्धति र विषय वस्तु, दुबैको मामलामा एक विस्तृत विषय हो। परम्परागत रूपबाट यसलाई केन्द्रीयता [[सामाजिक स्तरीकरण|सामाजिक स्तर-विन्यास]] (वा "[[सामाजिक वर्ग|वर्ग]]"), [[सामाजिक सम्बन्ध]], [[सामाजिक संपर्क]], [[धार्मिक समाजशास्त्र|धर्म]], [[सांस्कृतिक समाजशास्त्र|संस्कृति]] र [[विचलन (समाजशास्त्र)|विचलन]]मा रही है, तथा यसको दृष्टिकोणमा [[गुणात्मक शोध|गुणात्मक]] र [[मात्रात्मक अनुसन्धान]] प्रबिधी, दुबै समावेश छ। चूंकि अधिकांशतः मनुष्य जो केही पनि गर्दछ त्यो सामाजिक संरचना वा सामाजिक गतिविधिको श्रेणीको अर्न्तगत सटीक बस्छ, समाजशास्त्रले अपना ध्यान धीरे-धीरे अन्य विषयों जस्तो, [[चिकित्सा समाजशास्त्र|चिकित्सा]], [[सैन्य समाजशास्त्र|सैन्य]] र [[दंड प्रणाली|दंड]] संगठन, [[मीडिया अध्ययन|जन-संपर्क]], र यहाँ सम्म कि [[वैज्ञानिक ज्ञानको समाजशास्त्र|वैज्ञानिक ज्ञान]]को निर्माणमा सामाजिक गतिविधिहरू लाई भूमिकामा केन्द्रित गरेको छ। सामाजिक वैज्ञानिक पद्धतिहरू लाई सीमाको पनि व्यापक रूपबाट विस्तार भएको छ। २० औं शताब्दीको मध्यको [[भाषाई परिवर्तन|भाषाई]] र [[सांस्कृतिक बदलाव|सांस्कृतिक परिवर्तनों]]ले तिब्रता साथ सामाजको अध्ययनमा [[व्याख्यात्मक सिद्धान्त का अध्ययन|भाष्य विषयक]] र [[फसटेहेन|व्याख्यात्मक]] दृष्टिकोण उत्पन्न गरे। यसको विपरीत, हालको दशकोंले नये गणितीय रूपबाट कठोर पद्धतिहरू लाई उदय देखिएको छ, जैस्तो [[सामाजिक नेटवर्क]] विश्लेषण।
पङ्क्ति ८:
[[File:Auguste Comte.jpg|thumb|upright|right|ऑगुस्ट कम्ट
]]
समाजशास्त्रीय तर्क यस शब्दको उत्पत्तिको तिथि उचित समय देखि अघिको बताउदछ। आर्थिक, राजनैतिक र सांस्कृतिक प्रणालीयों सहित समाजशास्त्रको उत्पत्ति, [[पश्चिमी सभ्यता|पश्चिमी ज्ञान]] र [[दर्शन]]को संयुक्त भण्डारमा आद्य-समाजशास्त्रीय हुन।[[प्लेटो]]को समय देखि नै [[सामाजिक विश्लेषण]] गरिन शुरू भयो। यो भन्न सकिन्छ कि पहलो समाजशास्त्री १४ औं शताब्दीको उत्तर अफ्रीकी अरब विद्वान, [[इब्न खलदून|इब्न खल्दून]] थिए, उनको ''[[मुक़द्दीमा]]'' , [[संरचनात्मक सामंजस्य|सामाजिक एकता]] र [[सामाजिक संघर्ष]]मा सामाजिक-वैज्ञानिक विवेकशक्ती उन्नत गर्ने पहिलो कृति थियो।<ref name="Mowlana">एच.मोलाना (२००१) "अरब विश्वमा सूचना", ''कोओपरेशन साउथ जर्नल'' '''१''' .</ref><ref name="Akhtar">डा.एस. डबल्यू . अख्तर (१९९७). "इस्लामिक ज्ञानको संकल्पना", ''अल तौहिद : इस्लामी विचार एवं संस्कृतिको एक त्रैमासिक पत्रिका'' '''१२''' (३).</ref><ref>एम्बर हक़ (2004)m, "इस्लामी नजरिए बाट मनोविज्ञान : समकालीन मुस्लिम मनोवैज्ञानिकको लागि आरंभिक मुस्लिम विद्वानों का योगदान और चुनौती", ''धर्म और स्वास्थ्य
को समाचार पत्र'' '''43''' (4):357-377[375].</ref><ref name="Enan">{{citation|title=Ibn Khaldun: His Life and Works|first=Muhammed Abdullah|last=Enan|publisher=[[The Other Press]]|year=2007|isbn=9839541536|page=v}}</ref><ref>{{citation|last=Alatas|first=S. H.|title=The Autonomous, the Universal and the Future of Sociology|journal=Current Sociology|year=2006|volume=54|pages=7–23 [15]|doi=10.1177/0011392106058831}}</ref>
 
शब्द "''sociologie'' " पहिलो पटक १७८०मा [[फ्रान्स|फ्रान्सेली]] [[निबंधकार]] [[इम्मानुएल यूसुफ सियेज|इमेनुअल जोसफ सीयस]] (१७४८-१८३६) द्वारा एक अप्रकाशित पांडुलिपिमा लेखीएको थियो।<ref>''Des Manuscrits de Sieyès'' ''1773-1799'' , खंड I और II, क्रिस्टीन फुर द्वारा प्रकाशित, जैक्स गिलहाउमो, Jacques Vallier et Françoise Weil, Paris, Champion>, 1999 और 2007.क्रिस्टीन फुरे और जैक्स गिलहाउमो, ''Sieyès et le non-dit de la sociologie: du mot à la chose'' , in ''Revue d’histoire des sciences humaines'' , Numéro 15, novembre 2006: Naissances de la science sociale पनि देखें.फ्रेंच- भाषाको विकिपीडियामा पनि लेख 'सोशियोलोजी' देखें.</ref> यो पछि [[ऑगुस्ट कम्ट|ऑगस्ट कम्ट]](१७९८-१८५७) द्वारा १८३८मा स्थापित गरियो।<ref>''समाजशास्त्र का एक शब्दकोष'' ,अनुच्छेद: कम्ट, अगस्टे</ref> यसभन्दा पहले कम्टले "सामाजिक भौतिकी" शब्दको प्रयोग गरेका थिए, तर पछि त्यो अरु द्वारा अपनाईयो, विशेष रूपमा बेल्जियमको तथ्याङ्ग शास्त्री [[एडोल्फ क्योंटेल्ट|एडाल्फ क्योटेलेट]]। कम्टले सामाजिक क्षेत्रको वैज्ञानिक समझको माध्यमबाट इतिहास, मनोविज्ञान, र अर्थशास्त्रलाई एकजुट गर्ने प्रयास गरे। [[फ्रान्सेली क्रान्ति]]को व्याकुलताको शीघ्र पछि नै लेख्दै, उनले प्रस्थापित गरियो कि सामाजिक [[प्रत्यक्षवाद|निश्चयात्मकता]]को माध्यमबाट सामाजिक खराबीहरूलाई हटाउन सकिन्छ, यो ''द कोर्स इन पोसिटिव फिलोसफी'' (१८३०-१८४२) र ''ए जनरल व्यू अफ पसिटिविस्म'' (१८४४)मा उल्लिखित एक दर्शनशास्त्रीय दृष्टिकोण हो। कम्टलाई विश्वास थियो कि एक 'प्रत्यक्षवादी स्तर' मानवीय समझको क्रम मा, [[धार्मिक]] अडकल र [[आध्यात्मिक]] चरण पछि अंतिम चरणलाई चिह्नित गर्नेछ। यद्यपि कम्टको प्रायजसो "समाजशास्त्रको पिता" मानिन्छ,<ref name="comte"/> तथापि यो विषय औपचारिक रूपमा एक अन्य [[संरचनात्मक कार्यवादी|संरचनात्मक व्यावहारिक]] विचारक [[एमिल दुर्खीम]]( १८५८-१९१७) द्वारा स्थापित गरिएको थिएको, जसले प्रथम यूरोपीय प्रा विभागको स्थापना गरे र आगे चलकर प्रत्यक्षवादको विकास गरे। त्यसबेला देखि, सामाजिक ज्ञानवाद, कार्य पद्धति, र पूछताछको दायरा, महत्त्वपूर्ण रूपमा विस्तृत र अपसारित भएकोछ।
 
=== महत्वपूर्ण व्यक्ति ===
पङ्क्ति २०:
२० औं शताब्दीको उत्तरार्धको र समकालीन व्यक्तिहरूमा [[पियरे बौर्डी|पियरे बौर्डिए]] [[सी. राइट मिल्स|सी.राइट मिल्स]] , [[उलरिश बैक|उल्रीश बैक,]] [[हावर्ड एस बेकर|हावर्ड एस. बेकर,]] [[जर्गेन हैबरमास|जरगेन हैबरमास]] [[डैनियल बेल]], [[पिटीरिम सोरोकिन|पितिरिम सोरोकिन]] [[सेमौर मार्टिन लिप्सेट|सेमोर मार्टिन लिप्सेट]] [[मोइसे ओस्ट्रोगोर्स्की|मइसे ओस्ट्रोगोर्स्की]] [[लुई अलतूसर]], [[निकोस पौलान्त्जस]], [[राल्फ मिलिबैंड]], [[सिमोन दे बउवा|सिमोन डे बौवार]], [[पीटर एल बेर्गेर|पीटर बर्गर]], [[हरबर्ट मरक्यूस|हर्बर्ट मार्कुस]], [[मिशेल फूको|मिशेल फूकाल्ट]], [[अल्फ्रेड शुट्ज]], [[मार्सेल मस|मार्सेल मौस]], [[जर्ज रित्जर]], [[गाए देबोर्ड|गाइ देबोर्ड]] , [[जीन बौड्रीलार्ड|जीन बौद्रिलार्ड]], [[बार्नी ग्लेसर|बार्नी ग्लासेर]], [[ऐन्सेम स्ट्रस|एनसेल्म स्ट्रस]], [[डोरोथी स्मिथ]], [[इरविंग गोफमैन]], [[गिलबर्टो फ्रेयर|गिल्बर्टो फ्रेयर]], [[जूलिया क्रिस्तेवा]], [[राल्फ द्रेंदोर्फ|राल्फ डहरेनडोर्फ]], [[हरबर्ट गन्स|हर्बर्ट गन्स]], [[माइकल ब्रावो|माइकल बुरावय]], [[निकलस लूमन|निकलस लुह्मन]], [[लूसी इरिगरे]], [[अर्नेस्ट गेल्नर|अर्नेस्ट गेलनेर]], [[रिचर्ड होग्गार्ट|रिचर्ड होगार्ट]], [[स्टुअर्ट हल (सांस्कृतिक सिद्घांतकार)|स्टुअर्ट हल]], [[रेमंड विलियम्स]], [[फ्रेडरिक जेम्सन|फ्रेडरिक जेमसन]], [[एंटोनियो नेगरी|एंटोनियो नेग्री]], [[अर्नेस्ट बर्गेस]], [[गेरहर्ड लेंस्की|गेर्हार्ड लेंस्की]], [[रबर्ट बेल्लाह|रबर्ट बेलाह]], [[पल गिलरय]], [[जन रेक्स]], [[जिग्मंट बाऊमन|जिग्मंट बमन]], [[जुडिथ बटलर]], [[टेरी ईगलट्न|टेरी ईगलटन]], [[स्टीव फुलर (समाजशास्त्री)|स्टीव फुलर]], [[ब्रूनो लतोर|ब्रूनो लेटर]] , [[बैरी वेलमैन]], [[जन थम्पसन (समाजशास्त्री)|जन थम्पसन]], [[एडवर्ड सईद|एडवर्ड सेड]], [[हरबर्ट ब्लूमर|हर्बर्ट ब्लुमेर]], [[बेल हुक्स]], [[मैनुअल कैसटेल्स|मैनुअल कैसल्स]], र [[एंथनी गिडेंस|एंथोनी गिडन्स]]।
 
प्रत्येक महत्त्वपूर्ण व्यक्ति एक विशेष सैद्धांतिक दृष्टिकोण र अनुस्थापनसँग सम्बद्ध छन्। [[दुर्खीम]], [[मार्क्स]] र [[वेबर]] लाई सामान्यतया समाजशास्त्रको तीन प्रमुख संस्थापकोंको रूपमा उद्धृत गरिन्छ; उनहरूको कार्यलाई क्रमशः [[संरचनात्मक कार्यात्मकता|प्रकार्यवाद]], [[द्वंद सिद्धान्त]] र [[गैर-प्रत्यक्षवाद]]को उपदेशोंमा आरोपित गर्न सकिन्छ। [[जर्ज सिमेंल|सिमेल]]और [[टेल्कोट पार्सन्स|पार्सन्स]] लाई चौथो "प्रमुख व्यक्ति"को रूपमा शिक्षा पाठ्यक्रममा शामिल गरीन्छ।
 
{{Quotation|Marx and Engels associated the emergence of modern society above all with the develo
पङ्क्ति २७:
=== एक प्राज्ञिक विषयको रूपमा समाजशास्त्रको संस्थानिकरण ===
[[चित्र:Ferdinand Toennies Bueste Husum-Ausschnitt.jpg|thumbnail|right|हसममा फर्डिनेंड टोंनीको आवक्ष मूर्ति]]
१८९०मा पहिलो पटक यस विषयलाई यसको आफ्नो नाम अन्तर्गत अमेरिकाको [[कंसास विश्वविद्यालय|कन्सास विश्वविद्यालय]], [[लरेंस, कैन्सस|लरेंस]]मा पढाईयो। यस पाठ्यक्रमलाई जसको शीर्षक ''समाजशास्त्रको तत्व'' थियो, पहिलो पटक [[फ्रैंक ब्लैकमर]] द्वारा पढ़ाईयो। अमेरिकामा जारी रहेको यो सबभन्दा पुरानो समाजशास्त्र पाठ्यक्रम हो। अमेरिकाको प्रथम विकसित स्वतन्त्र विश्वविद्यालय, कन्सास [[नेपालका विश्वविद्यालयहरूको सूची|विश्वविद्यालय]]मा १८९१मा इतिहास र समाजशास्त्र विभागको स्थापना गरियो।<ref>{{cite web|url=http://www.ku.edu/%7Esocdept/about/ |title=University of Kansas Sociology Department Webpage |publisher=Ku.edu |date= |accessdate=2009-04-20}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.news.ku.edu/2005/June/June15/sociology.shtml |title=University of Kansas News Story |publisher=News.ku.edu |date=2005-06-15 |accessdate=2009-04-20}}</ref>[[शिकागो विश्वविद्यालय]]मा समाजशास्त्र विभागको स्थापना १८९२मा [[ऐल्बिनो डब्ल्यू.स्माल|एल्बिओन डबल्यू. स्माल]] द्वारा गरियो, जसले १८९५मा ''[[समाजशास्त्रको अमेरिकी जर्नल|अमेरिकन जर्नल अफ सोशिऑलजी]]''को स्थापना गरे।<ref>{{cite web|url=http://www.journals.uchicago.edu/AJS/home.html |title=American Journal of Sociology Website |publisher=Journals.uchicago.edu |date=1970-01-01 |accessdate=2009-04-20}}</ref>
 
प्रथम यूरोपीय समाजशास्त्र विभागको स्थापना १८९५ मा, L'Année Sociologique(1896)को संस्थापक [[एमिल दुर्खीम]] द्वारा [[बोर्डोक्स विश्वविद्यालय|बोर्डिऑक्स विश्वविद्यालय]]मा गरियो। १९०४मा [[यूनाइटेड किंगडम]]मा स्थापित भएको प्रथम समाजशास्त्र विभाग, [[लन्डन स्कूल अफ इकनमिक्स|लंदन स्कूल अफ इकोनोमिक्स एंड पोलिटिकल साइन्स]] (''ब्रिटिश जर्नल अफ सोशिऑलजी''को जन्मभूमि)मा भयो।<ref>{{cite web|url=http://www.lse.ac.uk/serials/Bjs/ |title=British Journal of Sociology Website |publisher=Lse.ac.uk |date=2009-04-02 |accessdate=2009-04-20}}</ref> १९१९ मा, जर्मनीमा एक समाजशास्त्र विभागको स्थापना [[लुडविग मैक्समिलिंस म्यूनिख विश्वविद्यालय|लुडविग मैक्सीमीलियन्स यूनिभर्सिटी अफ म्यूनिख]]मा [[मैक्स वेबर]] द्वारा र १९२०मा [[पोलैंड]]मा [[फ्लोरियन नैनिकी|फ्लोरियन जेनेक]] द्वारा गरियो।
 
समाजशास्त्रमा अंतर्राष्ट्रीय सहयोग १८९३मा शुरू भयो, जब [[रेने वर्म्स|रेने वोर्म्स]]ले स्थापना गरे '','' जसलाई १९४९मा स्थापित अपेक्षाकृत धेरै विशाल [[अंतर्राष्ट्रीय सामाजिक संघ]](ISA) द्वारा प्रभावहीन गरियो।<ref>http://www.isa-sociology.org/ International Sociological Association वेबसाइट</ref> १९०५ मा, विश्वको सबभन्दा विशाल पेशेवर समाजशास्त्रीहरूकोको [[स्वैच्छिक संघ|संगठन]], [[अमेरिकन सोसियोलोजिकल असोसिएशन|अमेरिकी सामाजिक संगठन]]को स्थापना भयो, र १९०९मा [[फर्डिनेंड टोंनीस|फर्डिनेंड टोनीज]], [[जर्ज सिमेल]] र [[मैक्स वेबर]] सहित अन्य मानिसहरू द्वारा [[German Society for Sociology|Deutsche Gesellschaft für Soziologie]] ([[समाजशास्त्रको लागि जर्मन समिति]] )को स्थापना भयो।
 
=== प्रत्यक्षवाद र गैर-प्रत्यक्षवाद ===
पङ्क्ति ३७:
आरंभिक सिद्धान्तकारहरू लाई समाजशास्त्रको ओर [[पद्धति|क्रमबद्ध]] दृष्टिकोण, यस विषयको साथ [[प्राकृतिक विज्ञान|प्रकृति विज्ञान]]को समान नै व्यापक तौरमा व्यवहार गर्नु थियो। किसी पनि सामाजिक दावा वा निष्कर्षको एक निर्विवाद आधार प्रदान गर्न हेतु, र अपेक्षाकृत कम अनुभवजन्य क्षेत्रों बाट जस्तो [[दर्शन]] बाट समाजशास्त्रको पृथक गर्नको लागि [[अनुभववाद]] र [[वैज्ञानिक विधि]]को महत्व दिने खोजी गरियो। [[सामाजिक वस्तुनिष्ठवाद|प्रत्यक्षवाद]] भन्यो जाने वाला यो दृष्टिकोण यस धारणामा आधारित छ कि केवल प्रामाणिक ज्ञानै वैज्ञानिक ज्ञान हो, र यो कि यस तरहको ज्ञान केवल कठोर वैज्ञानिक र [[मात्रात्मक]] पद्धतिहरू लाई माध्यम बाट, सिद्धान्तहरू लाई सकारात्मक पुष्टिबाट आउन सक्छ। [[एमिल दुर्खीम]] सैद्धांतिक रूपबाटा आधारित अनुभवजन्य अनुसंधान<ref name="Classical Statements10">{{cite book |author=Ashley D, Orenstein DM |title=Sociological theory: Classical statements (6th ed.) |publisher=Pearson Education |location=Boston, MA, USA |year=2005 |page=94|isbn=}}</ref> को एक बड़े समर्थक थे, जो संरचनात्मक नियमहरू लाई दर्शानेको लागि [[सामाजिक तथ्य|"सामाजिक तथ्यों"]]को बीच सम्बन्ध खोजी रहेका थिए। उनको स्थिति "[[अनोमी|एनोमी]]"को खारिज गर्न र सामाजिक सुधारको लागि सामाजिक निष्कर्षोंमा उनको रूचिबाट अनुप्राणित हुदथ्यो। आज, दुर्खीमको विद्वता भरा प्रत्यक्षवादको विवरण, अतिशयोक्ति र अति सरलीकरणको प्रति असुरक्षित हुन सक्छ: कम्ट नै एकमात्र ऐसा प्रमुख सामाजिक विचारक था जसले दावा गर्‍यो कि सामाजिक विभाग पनि कुलीन विज्ञानको समान वैज्ञानिक विश्लेषणको अन्तर्गत आउन सक्छ, जबकि दुर्खीमले अधिक विस्तारबाट मौलिक [[प्रकृतिको दर्शनशास्त्र|ज्ञानशास्त्रीय]] सीमाओंको स्वीकृति दिए।<ref name="Classical Statements11">{{cite book |author=Ashley D, Orenstein DM |title=Sociological theory: Classical statements (6th ed.) |publisher=Pearson Education |location=Boston, MA, USA |year=2005 |pages=94-98, 100-104|isbn=}}</ref><ref>फिश, जोनाथन एस. 2005. 'दुर्खीमियन परम्परा का बचाव करते हुए. धर्म, जज्बात और 'नैतिकता एल्डरशट : एशगेट प्रकाशन.</ref>
[[चित्र:Karl Marx.jpg|thumbnail|upright|right|कार्ल मार्क्स]]
प्रत्यक्षवादको विरोधमा प्रतिक्रियाएं तब शुरू हुईं जब जर्मन दार्शनिक [[जोर्ज फ्रेडरिक विल्हेम हेगेल|जर्ज फ्रेडरिक विल्हेम हेगेल]]ले दुबै अनुभववादको खिलाफ आवाज उठाई, जसबाट उसले गैर-विवेचनात्मक, र नियतिवादको रूपमा खारिज कर दिया, र जसलाई उसले अति यन्त्रवतको रूपमा देखा.<ref name="Classical Statements">{{cite book |author=Ashley D, Orenstein DM |title=Sociological theory: Classical statements (6th ed.) |publisher=Pearson Education |location=Boston, MA, USA |year=2005 |page=169 |isbn=}}</ref> [[कार्ल मार्क्स]]को पद्धति, न केवल हेगेलको [[बोली|प्रांतीय भाषावाद]] बाट ली गयी थियो, बल्कि, भ्रमोंको मिटाते हुए "तथ्यों"को अनुभवजन्य अधिग्रहणको पूर्ण गर्ने तलाश मा, विवेचनात्मक विश्लेषणको पक्षमा प्रत्यक्षवादको बहिष्कार पनि हो.<ref name="Classical Statements2">{{cite book |author=Ashley D, Orenstein DM |title=Sociological theory: Classical statements (6th ed.) |publisher=Pearson Education |location=Boston, MA, USA |year=2005 |pages=202-203 |isbn=}}</ref> उसको मानना रहा कि अनुमानोंको सिर्फ लेख्नेको बजाय उनको समीक्षा हुनु पर्दछ। यसको बावजूद मार्क्सले [[ऐतिहासिक भौतिकवाद]]को [[आर्थिक नियतिवाद]]मा आधारित ''साइंस अफ सोसाइटी'' प्रकाशित गर्ने प्रयास गरे।<ref name="Classical Statements2"/>[[हेनरिक रिकेर्ट]] र [[विल्हेम दिल्थे|विल्हेम डिल्थे]] सहित अन्य दार्शनिकहरूले तर्क दिया कि प्राकृतिक दुनिया, मानव समाजको उन विशिष्ट पहलुहरू (अर्थ, संकेत, र अन्य)को कारण सामाजिक संसार[[सामाजिक वास्तविकता]] बाट भिन्न छ, जो मानव [[संस्कृति]]को अनुप्राणित गर्दछ।
 
२० औं शताब्दीको अन्तमा जर्मन समाजशा स्त्रिहरू लाई पहिलो पीढ़ीले औपचारिक रूपमा प्रक्रियात्मक [[गैरप्रत्यक्षवाद|गैर-प्रत्यक्षवाद]]को पेश गरे, यस प्रस्तावको साथ कि अनुसंधानको मानव संस्कृतिको [[आदर्श (समाजशास्त्र)|मानकों]], [[मूल्य (व्यक्तिगत र सांस्कृतिक)|मूल्यों]], [[प्रतीक|प्रतीकों]], र सामाजिक प्रक्रियाहरूमा [[विषय (दर्शन)|व्यक्तिपरक]] दृष्टिकोणसँग केन्द्रित हुनु पर्दछ। [[मैक्स वेबर]]ले तर्क दिया कि समाजशास्त्रको व्याख्या हल्का रूपमा एक 'विज्ञान'को रूपमा गर्न सक्दछ, क्योंकि यो खास कर जटिल सामाजिक घटनाको [[आदर्श प्रकार|आदर्श वर्ग]] अथवा काल्पनिक सरलीकरणको बीच - कारण-संबंधोंको पहचाननेमा सक्षम छ.<ref name="Classical Statements5">{{cite book |author=Ashley D, Orenstein DM |title=Sociological theory: Classical statements (6th ed.) |publisher=Pearson Education |location=Boston, MA, USA |year=2005 |pages=239-240 |isbn=}}</ref> बहरहाल, प्राकृतिक वैज्ञानिकों द्वारा खोजे जाने वाले संबंधोंको विपरीत एक गैर प्रत्यक्षवादीको रूप मा, एक व्यक्ति सम्बन्धहरू लाई तलाश गर्दछ जो "अनैतिहासिक, अपरिवर्तनीय, अथवा सामान्य हो".<ref name="Classical Statements6">{{cite book |author=Ashley D, Orenstein DM |title=Sociological theory: Classical statements (6th ed.) |publisher=Pearson Education |location=Boston, MA, USA |year=2005 |page=241 |isbn=}}</ref>[[फर्डिनेंड टोंनीज|फर्डिनेंड टोनीज]]ले मानवीय संगठनहरू लाई दुई [[सामान्य प्रकार|सामान्य प्रकारों]]को रूपमा [[गेमाइनशाफ्ट र गेसेलशाफ्ट|गेमाइनशाफ्ट र गेसेल्शाफ्ट]](साहित्य, ''समुदाय'' र ''समाज'' )को प्रस्तुत गरे।टोंनीजले अवधारणा र [[सामाजिक कार्य|सामाजिक क्रिया]]को वास्तविकताको क्षेत्रोंको बीच एक स्पष्ट रेखा खींची: पहले वालेको साथ हमें स्वतःसिद्ध र निगमनात्मक तरीकेबाट व्यवहार गर्नु पर्दछ ('सैद्धान्तिक' समाजशास्त्र), जबकि दोस्रोबाट प्रयोगसिद्ध र एक आगमनात्‍मक तरीके बाट ('व्यावहारिक' समाजशास्त्र).
[[चित्र:Max Weber 1894.jpg|left|120px|upright]]
{{Quotation|''[Sociology is ]'' ... the science whose object is to interpret ''the meaning of social action'' and thereby give a ''causal explanation'' of the way in which the ''action proceeds'' and the ''effects which it produces''. By 'action' in this definition is meant the human behaviour when and to the extent that the agent or agents see it as ''subjectively meaningful'' ... the meaning to which we refer may be either (a) the meaning actually intended either by an individual agent on a particular historical occasion or by a number of agents on an approximate average in a given set of cases, or (b) the meaning attributed to the agent or agents, as types, in a pure type constructed in the abstract. In neither case is the 'meaning' to be thought of as somehow objectively 'correct' or 'true' by some metaphysical criterion. This is the difference between the empirical sciences of action, such as sociology and history, and any kind of ''priori'' discipline, such as jurisprudence, logic, ethics, or aesthetics whose aim is to extract from their subject-matter 'correct' or 'valid' meaning.|[[Max Weber]] ''The Nature of Social Action'' 1922|<ref>Weber, Max ''The Nature of Social Action'' in Runciman, W.G. 'Weber: Selections in Translation' Cambridge University Press, 1991. p7.</ref>}}
 
वेबर र [[जर्ज सिमेल]], दुबै, समाज विज्ञानको क्षेत्रमा [[फरस्टेहेन|फस्टेहेन]] अभिगम (अथवा 'व्याख्यात्मक')को अगुवा रहे; एक व्यवस्थित प्रक्रिया, जसमा एक बाहरी पर्यवेक्षक एक विशेष सांकृतिक समूह, अथवा स्वदेशी लोगोको साथ उनको शर्तहरूमा र उनको अफ्नो दृष्टिकोणको हिसाबबाट जोडिने कोशिश गर्दछ। विशेष रूपबाट, सिमेलको कार्‍योंको माध्यमबाट, समाजशास्त्र ने प्रत्यक्ष डाटा संग्रह वा भव्य, संरचनात्मक कानूनको नियतिवाद प्रणालीबाट पर, प्रत्यक्ष स्वरूप प्राप्त गर्‍यो। जीवन भर सामाजिक अकादमीबाट अपेक्षाकृत पृथक रहे, सिमेल ने कम्ट वा दुर्खीमको अपेक्षा [[दृग्विषय विज्ञान|घटना-क्रिया-विज्ञान]] र [[अस्तित्ववादी]] लेखकों का स्मरण दिलाते हुए आधुनिकता का स्वभावगत विश्लेषण प्रस्तुत गरे, जिन्होंने सामाजिक वैयक्तिकताको लागि सम्भावनाहरू र स्वरूपहरूमा विशेष रूपमा ध्यान केन्द्रित गरे।<ref>लेविन, डोनाल्ड (संस्करण)'सिमेल : व्यक्तित्व र सामाजिक' रूपमा शिकागो यूनिभर्सिटी प्रेस, 1971. pxix.</ref> उसका समाजशास्त्र अनुभूतिको सीमाको [[नियो-कांटियन|नियो-कांटीयन]] आलोचनामा व्यस्त रहा, जिसमा सोधिन्छ 'समाज के हो?'जो कांटको प्रश्न 'प्रकृति के हो?', का सीधा संकेत हो।<ref>लेविन, डोनाल्ड (संस्करण) 'सिमेल : व्यक्तित्व और सामाजिक' रूपमा शिकागो यूनिभर्सिटी प्रेस, 1971 पर. p6.</ref>
[[चित्र:Simmel 01.JPG|120px|upright|left]]
{{Quotation|The deepest problems of modern life flow from the attempt of the individual to maintain the independence and individuality of his existence against the soverign powers of society, against the weight of the historical heritage and the external culture and technique of life. The antagonism represents the most modern form of the conflict which primitive man must carry on with nature for his own bodily existence. The eighteenth century may have called for liberation from all the ties which grew up historically in politics, in religion, in morality and in economics in order to permit the original natural virtue of man, which is equal in everyone, to develop without inhibition; the nineteenth century may have sought to promote, in addition to man's freedom, his individuality (which is connected with the division of labor) and his achievements which make him unique and indispensable but which at the same time make him so much the more dependent on the complementary activity of others; Nietzsche may have seen the relentless struggle of the individual as the prerequisite for his full development, while socialism found the same thing in the suppression of all competition - but in each of these the same fundamental motive was at work, namely the resistance of the individual to being levelled, swallowed up in the social-technological mechanism.|[[Georg Simmel]] ''The Metropolis of Modern Life'' 1903|<ref>Simmel, Georg ''The Metropolis of Modern Life'' in Levine, Donald (ed) 'Simmel: On individuality and social forms' Chicago University Press, 1971. p324.</ref>}}
पङ्क्ति ४९:
== बीस औं शताब्दीको विकास ==
 
२० औं शताब्दीको प्रारम्भिक वर्षमा समाजशास्त्र का विस्तार [[U.S|अमेरिका]]मा हुआ जसको तहत [[समाज का विकास|समाजको विकास]] सँग संबंधित [[स्थूलसमाजशास्त्र|स्थूल समाजशास्त्र]], र मानवको दैनन्दिन सामाजिक संपर्कोंसँग संबंधित, [[सूक्ष्मसमाजशास्त्र|सूक्ष्म समाजशास्त्र]], दुबैको विकास शामिल छ। [[जार्ज हर्बर्ट मीड]], [[हरबर्ट ब्लूमर|हर्बर्ट ब्लूमर]] र पछि [[शिकागो स्कूल (समाजशास्त्र)|शिकागो स्कूल]]को [[व्यावहारिकता|व्यावहारिक]] सामाजिक मनोविज्ञानको आधारमा समाजशास्त्रियों ने [[प्रतीकात्मक पारस्पारिकता|प्रतीकात्मक परस्पारिकता]] विकसित गरे।<ref>[http://www.brocku.ca/MeadProject/The%20Mead%20Project मीड परियोजना]</ref> 1930को दशक मा, [[टेल्कोत्त पार्सन्स|टेल्कोट पार्सन्स]] ने, चर्चाको [[प्रणाली सिद्धांत|व्यवस्था सिद्धान्त]] र [[साइबरवाद]]को एक उच्च व्याख्यात्मक सन्दर्भलाई अन्दर राख्दै, [[सामाजिक व्यवस्था]]को अध्ययनको स्थूल र सूक्ष्म घटकों संरचनात्मक र स्वैच्छिक पक्षको साथ एकीकृत गर्दै [[कार्रवाई सिद्धान्त (समाजशास्त्र)|क्रिया सिद्धान्त]] विकसित गर्‍यो। ऑस्ट्रिया र तदनंतर अमेरिका मा, [[अल्फ्रेड शुट्ज]] ने सामाजिक [[दृग्विषय विज्ञान (दर्शन)|घटना-क्रिया-विज्ञान]] का विकास गरे, जसको पछि [[सामाजिक निर्माणवाद]]को बारेमा जानकारी दिए। त्यस अवधिको समयमा [[फ्रैंकफर्ट स्कूल]]को सदस्यहरूले, सिद्धातमा - [[मैक्स वेबर|वेबर]], [[सिग्मुंड फ्रायड|फ्रायड]] र [[ग्राम्स्की|ग्रैम्स्की]]को अंतर्दृष्टि सहित [[मार्क्सवाद]]को ऐतिहासिक भौतिकवादी तत्वहरू लाई एकीकृत कर [[विवेचनात्मक सिद्धान्त (फ्रैंकफर्ट स्कूल)|विवेचनात्मक सिद्धान्त]] का विकास गरे, यदि हमेशा नाममा ना रहा हो, तब पनि प्रायजसो [[ज्ञानोदय (अवधारणा)|ज्ञान]]को केन्द्रीय सिद्धांतोंबाट दूर हुने क्रममा पूंजीवादी आधुनिकताको विशेषता अताउदछ.
 
यूरोप मा, विशेष रूपबाट आतंरिक युद्धको अवधिको समयमा, अधिनायकवादी सरकारों द्वारा र पश्चिममा रूढ़िवादी विश्वविद्यालयों द्वारा पनि प्रत्यक्ष राजनैतिक नियन्त्रणको कारणों बाट समाजशास्त्रलाई कमजोर गर्‍यो। आंशिक रूपबाट, यसका कारण था, [[सामाजिक उदारवाद|उदार]] वा [[वामपंथी]] विचारहरूको आफ्नो स्वयंको लक्ष्य र परिहारको माध्यमबाट यस विषयमा प्रतीत होने वाली अंतर्निहित प्रवृत्ति। यो देखते हुए कि यो विषय [[संरचनात्मक क्रियावाद|संरचनात्मक क्रियावादियों]] द्वारा गठित गरेको थियो: जैविक [[सामाजिक सामंजस्य|सम्बद्धता]] र [[सामाजिक एकता]] सँग संबंधित यो अवलोकन कही न कहीं निराधार थियो (हालांकि यो पार्सन्स नै थिए जसले दुर्खीमियन सिद्धांतलाई अमेरिकी दर्शकहरूसँग परिचय गराए, र अव्यक्त रूढ़िवादिताको लागि उसको विवेचनाको आलोचना, इरादाबाट कहीं ज्यादा गरियो)।<ref>फिश, जोनाथन एस. 2005. 'दुर्खीमियन परम्परा का बचाव करते हुए. धर्म, जज्बात र 'नैतिकता एल्डरशट : ऐश्गेट प्रकाशन.</ref> उस समयमा क्रिया सिद्धान्त र अन्य व्यवस्था सिद्धान्त अभिगमोंको प्रभावको कारण २० औं शताब्दीको मध्यमा U.S-अमेरिकी समाजशास्त्रलाई, धेरै वैज्ञानिक भएको एक सामान्य तर असार्वभौमिक प्रवृति थियो।
पङ्क्ति ५५:
२० औं शताब्दीको उत्तरार्ध मा, सामाजिक अनुसंधान तिब्रता साथ सरकारों र उद्यमों द्वारा उपकरणको रूपमा अपनाया जाने लगा.समाजशास्त्रीहरूले नया प्रकारको [[मात्रात्मक शोध|मात्रात्मक]] र [[गुणात्मक अनुसन्धान]] विधियों का विकास गरे। १९६०को दशकमा विभिन्न [[सामाजिक आंदोलन|सामाजिक आंदोलनों]]को उदयको समानान्तर, विशेष रूपबाट ब्रिटेन मा, [[सांस्कृतिक बदलाव|सांस्कृतिक परिवर्तन]] ने सामाजिक संघर्ष (जस्तो [[नव-मार्क्सवाद]], [[नारीवादको दोस्रो लहर]] र [[जातीय संबंध|जातीय सम्बन्ध]])मा जोर देते [[द्वंद सिद्धांत|विरोधी सिद्धान्त]] का उदय देखे, जसले क्रियावादी दृष्टिकोणको सामना गरे। [[धार्मिक समाजशास्त्र|धर्मको समाजशास्त्र]] ने उस दशक मा, [[धर्मनिरपेक्षता|धर्मनिरपेक्षीकरण लेखों]], भूमंडलीकरणको साथ धर्मको अन्योन्य-क्रिया, र धार्मिक अभ्यासको परिभाषामा नया बहसको साथ पुनर्जागरण देखियो।[[गेर्हार्ड लेंसकी|लेंस्की]] र [[जन मिल्टन यिन्गेर|यिन्गेर]] जस्तो सिद्धान्तकारों ने धर्मको 'वृत्तिमूलक' परिभाषाको रचना गरे; यस बातको पड़ताल करते हुए कि धर्म के ''गर्द'' छ, बजाय आम परिप्रेक्ष्यमा कि, ''यो के हो''। यस प्रकार, विभिन्न नए सामाजिक संस्थानों र आंदोलनोंको उनको धार्मिक भूमिकाको लागि निरीक्षित गर्न सकिन्छ। [[ल्युकास|ल्युकस]] र [[ग्राम्स्की]]को परम्परामा मार्क्सवादी सिद्धांतकारहरूले [[वस्तु आसक्ति|उपभोक्तावाद]] का परीक्षण समरूपी शर्तहरूमा गर्न जारी राखे।
 
१९६० र १९७०को दशकमा तथाकथित [[उत्तर-संरचनावादी|उत्तर-सरंचनावादी]] र [[उत्तर आधुनिकतावादी|उत्तर-आधुनिकतावादी]] सिद्धान्त ने, [[नीत्शे]] र [[दृग्विषय विज्ञान|घटना-क्रिया विज्ञानियों]]को साथ-साथ शास्त्रीय सामाजिक वैज्ञानिहरूलाई आधारित गर्दै, सामाजिक जांचको साचोमा धेरै प्रभाव पारे। प्रायजसो, [[अंतरपाठसम्बन्ध|अंतरपाठ-सम्बन्ध]], [[पैस्टीश|मिश्रण]] र [[व्यंग्य]], द्वारा चिह्नित र सामान्य रूपमा सांस्कृतिक शैली 'उत्तर [[आधुनिकतावाद|आधुनिकता]]'को रूपमा समझे जाने वाले उत्तरआधुनिकताको सामाजिक विश्लेषण ने एक पृथक ''युग'' पेश गर्‍यो जो सबंधित छ (1) [[मेटा नरेटिव्स|मेटानरेटिव्स[अधिवर्णन]]]को विघटन बाट (विशेष रूप बाट [[ल्योटार्ड]]को कार्यहरूमा), र (2) [[वस्तु आसक्ति|वस्तु पूजा]] र पूंजीवादी समाजको उत्तरार्धमा खपतको साथ प्रतिबिंबित होती पहचानबाटा [[गाई डेबोर्ड|(डेबोर्ड;]] [[बौड्रीलार्ड|बौड्रीलार्ड;]] [[फ्रेडरिक जेमसन|जेम्सन]]).<ref>सांस्कृतिक अध्ययन : सिद्धान्त र अभ्यास. द्वारा: बार्कर, क्रिस. सेज प्रकाशन, 2005. p446.</ref> उत्तर आधुनिकता का सम्बन्ध मानव इकाईको ज्ञानोदय धारणाको केही विचारकद्वारा अस्वीकृतिसँग पनि जोडिएको छ, जस्तो [[मिशेल फूको]], [[क्लाड लेवी-स्ट्रस]] र कुछ हद सम्म [[लुई अल्तूसर|लुईस आल्तुसेर]] द्वारा मार्क्सवादको [[गैर-मानवतावाद]]को साथ मिलाने का प्रयास. इन आन्दोलनसँग जोडिएको अधिकांश कतार सिद्धांतकारों ने उत्तर आधुनिकतालाई कुनै तरहको विवेचनात्मक पद्धतिको सट्टा एक ऐतिहासिक घटनाको रूपमा स्वीकार गर्न महत्ता दिदै, सक्रिय रूपबाट यस लेबललाई नकार दिए। तर पनि, सचेत उत्तर आधुनिकताको अंश सामान्य रूपमा सामाजिक र राजनैतिक विज्ञानमा उभरते रहे.एंग्लो-सैक्सन दुनियामा काम कर रहे समाजशास्त्री, जस्तो [[एंथनी गिडेंस|एन्थोनी गिडेंस]] र [[जिग्मंट बाऊमन]], ने एक विशिष्ट "नए" ''स्वाभाविक'' युग का प्रस्ताव रखनेको बजाय [[सञ्चार]], [[वैश्वीकरण|वैश्विकरण]], र आधुनिकताको 'उच्च चरण'को मामलामा [[पूर्व सम्बन्धिता (सामाजिक सिद्धांत)|अड़तिया पुनरावृति]]को सिद्धातमा ध्यान दिए।
 
[[प्रत्यक्षवादी]] परम्परा समाजशास्त्रमा सर्वत्र छ, विशेष रूपबाट संयुक्त राज्य अमेरिका मा.<ref name="pos_bjs">सामाजिक अनुसंधानमा प्रत्यक्षवाद : USA और UK(1966-1990).द्वारा: गारत्रेल, सी. डेविड, गारत्रेल, जन डब्ल्यू., समाजशास्त्रको ब्रिटिश समाचार पत्र, 00071315, डिसेम्बर 2002, वल्यूम.53, भाग 4</ref> यस विषयको दुई सबभन्दा [[प्रभावी कारक|व्यापक रूपमा उद्धृत]] अमेरिकी पत्रिकाएं, ''[[अमेरिकी समाजशास्त्र का जर्नल|अमेरिकन जर्नल अफ सोशिऑलोजी]]'' र ''[[अमेरिकी समाजशास्त्रीय समीक्षा|अमेरिकन सोशिऑलोजिकल रिव्यू]]'' , मुख्य रूपमा प्रत्यक्षवादी परम्परामा अनुसंधान प्रकाशित गर्दछ, जिसमा ASR अधिक विविधताको दर्शाउदछ (दूसरी ओर ''ब्रिटिश जर्नल अफ सोशिऑलोजी'' मुख्यतया गैर-प्रत्यक्षवादी लेख प्रकाशित गर्दछ).<ref name="pos_bjs"/> बीस औं शताब्दी ने समाजशास्त्रमा मात्रात्मक पद्धतियको प्रयोगमा सुधार देखियो। [[अनुदैर्ध्य अध्ययन|अनुदैर्घ्य अध्ययन]]को विकास ने, जो धेरै वर्ष अथवा दशकहरू लाई समयमा एकै जनसंख्या का अनुसरण गर्दछ, अनुसन्धानकर्तालाई लामो अवधिको घटनाको अध्ययनमा सक्षम बनायो र [[कारण-कार्य-सिद्धान्त]] का निष्कर्ष निकालनेको लागि अनुसन्धानकर्ताहरूको क्षमतामा वृद्धि की.नए सर्वेक्षण तरीकों द्वारा उत्पन्न समुच्चय डाटाको आकारमा वृद्धि का अनुगमन यस डाटाको विश्लेषणको लागि नई सांख्यिकीय प्रविधीहरूको आविष्कारबाट भयो। यस प्रकारको विश्लेषण सामान्यतया तथ्याङ्क [[सफ्टवेयर]] संकुल जस्तो [[SAS प्रणाली|SAS]], [[Stata]], वा [[SPSS]]को सहायताबाट गरिन्छ। [[सामाजिक नेटवर्क|सामाजिक नेटवर्क विश्लेषण]], प्रत्यक्षवाद परम्परामा एक नया [[प्रतिमान]]को उदाहरण छ। सामाजिक नेटवर्क विश्लेषण का प्रभाव धेरै सामाजिक उपभागोंमा व्याप्त छ जस्तो [[आर्थिक समाजशास्त्र]] (उदाहरणको लागी, [[जे क्लाइड मिशेल|जे. क्लाइड मिशेल]], [[हैरिसन व्हाइट]] वा [[मार्क ग्रानोवेटर]] का कार्य देखें), [[संगठनात्मक व्यवहार]], [[ऐतिहासिक समाजशास्त्र]], [[राजनैतिक समाजशास्त्र]], अथवा [[शिक्षा का समाजशास्त्र]]। [[स्टेनली ऐरोनोविट्ज|स्टेनली अरोनोवित्ज]]को अनुसार, संयुक्त राज्य अमेरिकामा [[सी. राइट मिल्स|सी.राइट मिल्स]]को प्रवृत्ति र उनको [[पवर एलीट]]को अध्ययनमा उनको मुताबिक अधिक स्वतन्त्र अनुभवजन्य समाजशास्त्र का एक सूक्ष्म पुनुरुत्थान देखाउदछ.<ref>{{cite web|url=http://www.logosjournal.com/aronowitz.htm |title=Stanley Aronowitz |publisher=Logosjournal.com |date= |accessdate=2009-04-20}}</ref>
 
== ज्ञान मीमांसा र प्रकृति दर्शनशास्त्र ==
{{Main|Philosophy of social science|Structure and agency}}
विषय का कुन हद सम्म [[विज्ञान]]को रूपमा चित्रण गर्न सकिन्छ यो बुनियादी [[प्रकृति का दर्शनशास्त्र|प्रकृति दर्शनशास्त्र]] र [[ज्ञान का सिद्धांत|ज्ञान मीमांसा]]को प्रश्नहरू लाई सन्दर्भमा एक प्रमुख मुद्दा रहेको छ.सिद्धांत र अनुसंधानको आचरणमामा कुन प्रकार [[व्यक्तिनिष्ठता|आत्मीयता]], [[intersubjectivity|निष्पक्षता]], [[अंतर व्यक्तिनिष्ठता|अंतर-आत्मीयता]] र व्यावहारिकताको एकीकृत करें र महत्व दें, यस कुरामा विवाद उठि रहन्छ.हालांकि अनिवार्य रूपमा १९ औं शताब्दीको पछिबाट सबै प्रमुख सिद्धांतकारों ने स्वीकार गरिएकोछ कि समाजशास्त्र, शब्दको पारंपरिक अर्थमा एक विज्ञान होईन, [[कारण-कार्य-सिद्धान्त|करणीय संबंधों]]को मजबूत गर्ने क्षमता नै विज्ञान [[मेटा-सिद्धांत|परा-सिद्धांत]]मा गरिएको(थियो) सामान मौलिक दार्शनिक विचार विमर्श का
आह्वान गर्दछ.कहिलेकही नए अनुभववादको एक नस्लको रूपमा प्रत्यक्षवाद का हास्य चित्रण भएको छ, यस शब्द का कम्तेको समय देखि [[वियना सर्किल|वियना सर्कल]] र त्यसभन्दा अगाडीको [[तार्किक प्रत्यक्षवाद|तार्किक वस्तुनिष्ठवाद]]को लागि अनुप्रयोगों का एक समृद्ध इतिहास छ। एकै तरीकाबाट, प्रत्यक्षवाद [[कार्ल पोपर|कार्ल पपर]] द्वारा प्रस्तुत [[विवेचनात्मक बुद्धिवाद|महत्वपूर्ण बुद्धिवादी]] गैर-[[औचित्व|न्यायवाद]]को अगाडि आएको छ, जो स्वयं [[थमस कुन|थमस कुह्न]]को ज्ञान मीमांसाको [[प्रतिमान विस्थापन|प्रतिमान विचलन]]को अवधारणाको जरिए विवादित छ। मध्य २० औं शताब्दीको [[भाषाई परिवर्तन|भाषाई]] र [[सांस्कृतिक बदलाव|सांस्कृतिक]] परिवर्तनले समाजशास्त्रमा तेजीसँग अमूर्त दार्शनिक र व्याख्यात्मक सामग्रीमा वृद्धि, र साथै तथाकथित ज्ञानको सामाजिक अधिग्रहणमा "[[उत्तरकालीन आधुनिकता|उत्तरआधुनिक]]" दृष्टिकोणको अङ्कित गर्दछ। ''सामाजिक विज्ञानको दर्शन''मा साहित्यको सिद्धान्तमा उल्लेखनीय आलोचना [[पीटर विंच]]को ''द आइडिया अफ सोशल साइन्स एंड इट्स रिलेशन टू फिलासफी'' (१९५८)मा पाइन्छ। हालको वर्षमा [[विटजेनस्टीन|विट्टजेनस्टीन]] र [[रिचर्ड रोटरी|रिचर्ड रोर्टी]] जस्ता हस्तिहरूको साथ प्रायजसो समाजशास्त्री भिडेका छन, जस्तो कि [[सामाजिक दर्शन]] प्रायजसो [[सामाजिक सिद्धान्त]] का खंडन गर्दछ।
[[चित्र:Anthony Giddens at the Progressive Governance Converence, Budapest, Hungary, 2004 October.jpg|thumbnail|upright|left|एंथनी गिडेंस]]
[[संरचना एवं साधन]] सामाजिक सिद्धांतमा एक स्थायी बहस का मुद्दा हो: "के सामाजिक संरचनाएं अथवा मानव साधन किसी व्यक्तिको व्यवहार का निर्धारण गर्दछ?" यस सन्दर्भमा [[एजेंसी (समाजशास्त्र)|'साधन']], व्यक्तियोंको स्वतन्त्र रूपबाटा कार्य गर्ने र मुक्त चुनाव गर्ने क्षमता इंगित गर्दछ, जबकि '[[सामाजिक संरचना|संरचना]]' व्यक्तिहरू लाई पसंद र कार्‍योंको सीमित अथवा प्रभावित गर्ने वाले कारकहरू लाई निर्दिष्ट गर्दछ (जस्तो सामाजिक वर्ग, धर्म, लिंग, जातीयता इत्यादि)। संरचना अथवा साधनको प्रधानतामा चर्चा, सामाजिक सत्ता-मीमांसाको मूल मर्मसँग संबंधित छ ("सामाजिक दुनिया के बाट बनेको हो?", "सामाजिक दुनियामा कारक के हो, र प्रभाव के हो?")। उत्तर आधुनिक कालीन आलोचकों का सामाजिक विज्ञानको व्यापक परियोजनाको साथ मेल-मिलाप का एक प्रयास, खास कर ब्रिटेन मा, [[विवेचनात्मक यथार्थवाद]] का विकास रहेकोछ। [[राय भास्कर]] जस्तो विवेचनात्मक यथार्थवादियोंको लागी, पारंपरिक प्रत्यक्षवाद, विज्ञानको यानि कि खुद संरचना र साधनको नै संभव गर्ने वाले, सत्तामूलक हालातहरूको समाधानमा नाकामीको कारणबाट 'ज्ञान तर्कदोष' गर्दछ। अत्यधिक संरचनात्मक वा साधनपरक विचारको प्रति अविश्वासको एक र सामान्य परिणाम बहुआयामी सिद्धान्त, विशेष रूपबाट [[टेल्कोट पार्सन्स|टैलकट पार्सन्स]]को [[क्रिया सिद्धान्त (समाजशास्त्र)|क्रिया सिद्धान्त]] र [[एंथनी गिडेंस|एंथोनी गिड्डेन्स]]को [[सरंचना का सिद्धांत|संरचनात्मकता का सिद्धान्त]]को विकास रहा छ। अन्य साकल्यवादी सिद्धांतोंमा शामिल छ, [[पियरे बौर्दिई|पियरे बौर्डियो]]को [[हेबिटस (समाजशास्त्र)|गठन]]को अवधारणा र [[अल्फ्रेड शुट्ज]]को काममा पनि [[लाइफवर्ल्ड|जीवन-प्रपञ्च]] का [[घटनात्मक|दृश्यप्रपञ्चवाद]] का विचार.
 
सामाजिक प्रत्यक्षवादको परा-सैद्धांतिक आलोचनाहरूको बावजूद, तथ्याङ्क मात्रात्मक तरीका धेरै ज्यादा ''व्यवहार मा'' रहन्छ। [[माइकल ब्रावो|माइकल बुरावय]] ने [[सार्वजनिक समाजशास्त्र]]को तुलना, कठोर आचार-व्यवहारमा जोर दिदै, ''शैक्षणिक'' वा ''व्यावसायिक'' समाजशास्त्रसँग गरेका छन, जो व्यापक रूपबाट अन्य सामाजिक/राजनैतिक वैज्ञानिकों र दार्शनिकोंको बीच संलापसँग सम्बन्ध राख्दछ.
 
== समाजशास्त्र का कार्य-क्षेत्र र विषय ==
पङ्क्ति ७४:
{{Main|Sociology of culture|Cultural Studies}}
[[चित्र:AdornoHorkheimerHabermasbyJeremyJShapiro2.png|thumbnail|right|१९६५मा हाईडेलबर्ग मा, मैक्स होर्खेमर (अगाडी बाया), थियोडोर एडोर्नो (अगाडी दाया), र युरगेन हैबरमास (पछाडी दाया)।]]
सांस्कृतिक समाजशास्त्रमा शब्दों, कलाकृतियों र प्रतीको का [[विवेचनात्मक सिद्धांत|विवेचनात्मक विश्लेषण]] शामिल छ, जो सामाजिक जीवनको रूपोंको साथ अन्योन्य क्रिया गर्दछ, चाहे [[उपसंस्कृतियां|उप संस्कृति]]को अंतर्गत हो अथवा ठूलो मात्रामा समाजोंको साथ। [[सिंमेल|सिमेल]]को लागी, संस्कृति का तात्पर्य हो "बाह्य साधनोंको माध्यमबाट व्यक्तियों का संवर्धन करना, जो इतिहासको क्रममा वस्तुनिष्ठ बनाईएको छ। <ref>लेविने, डोनाल्ड (संस्करण)'सिमेल : व्यक्तित्व र सामाजिक रूपों पर' शिकागो विश्वविद्यालय प्रेस, 1971. pxix.</ref>[[थियोडोर एडोर्नो]] र [[वाल्टर बेंजामिन]] जस्तो [[फ्रैंकफर्ट स्कूल]]को सिद्धांतकारोंको लागि स्वयं संस्कृति, एक [[ऐतिहासिक भौतिकवादी|ऐतिहासिक भौतिकतावादी]]विश्लेषण का प्रचलित विषय था। [[सांस्कृतिक अध्ययन|सांस्कृतिक शिक्षा]]को शिक्षणमा सामाजिक जांच-पड़तालको एक सामान्य विषयको रूप में, १९६४मा [[इङ्गल्याण्ड]]को [[बर्मिंघम विश्वविद्यालय|बर्मिन्घम विश्वविद्यालय]]मा स्थापित एक अनुसंधान केंद्र, [[समकालीन सांस्कृतिक अध्ययन केन्द्र|समकालीन सांस्कृतिक अध्ययन केंद्र]](CCCS)मा शुरू भयो।[[रिचर्ड होग्गार्ट|रिचर्ड होगार्ट]], [[स्टुअर्ट हल (सांस्कृतिक सिद्घांतकार)|स्टुअर्ट हल]] र [[रेमंड विलियम्स]] जस्तो बर्मिंघम स्कूलको विद्वानों ने विगत [[नव-मार्क्सवादी]] सिद्धांतमा परिलक्षित 'उत्पादक' र उपभोक्ताओं'को बीच निर्भीक विभाजनमा प्रश्न करते हुए, सांस्कृतिक ग्रन्थों र जनोत्पादित उत्पादों का कुन प्रकार प्रयोग हुदछ, यसको पारस्परिकतामा जोर दिया। सांस्कृतिक शिक्षा, अपनी विषय-वस्तुको सांस्कृतिक प्रथाओं र सत्ताको साथ उनको संबंधोंको सन्दर्भमा जांच गर्दछ। उदाहरणको लागी, उप-संस्कृति का एक अध्ययन (जस्तो लन्दनको कामकाजी वर्गको गोरे युवा), युवाको सामाजिक प्रथाहरूमा विचार करेगा, क्योंकि वे शासक वर्गसँग संबंधित छ।
 
=== अपराध र विचलन ===
{{Main|Criminology|Sociology of deviance}}
'विचलन' क्रिया वा व्यवहार का वर्णन गर्दछ, जो [[मानदंड(समाजशास्त्र)|सांस्कृतिक आदर्शों]] सहित औपचारिक रूपबाट लागू-नियमों (उदा.,[[अपराध|जुर्म]]) तथा सामाजिक मानदंडों का अनौपचारिक उल्लंघन गर्दछ.समाजशा स्त्रिहरू लाई यो अध्ययन गर्ने ढील दीईएको छ कि कस्तो यो मानदंड निर्मित हुए; कस्तो त्यो समयको साथ बदलिन्छ; र कसरी त्यो लागू हुदछ। विचलनको समाजशास्त्रमा अनेक प्रमेय शामिल छ, जो सामाजिक व्यवहारको उचित रूपबाट समझनेमा मदद दिनको लागी, सामाजिक विचलनको अंतर्गत निहित प्रवृत्तियों र स्वरूपको सटीक रूपमा वर्णित चाहदछन.विपथगामी व्यवहारको वर्णित गर्ने वाले तीन स्पष्ट सामाजिक श्रेणिहरू छ: [[क्रियावादी (समाजशास्त्र)|संरचनात्मक क्रियावाद]]; [[प्रतीकात्मक पारस्परिकता|प्रतीकात्मक अन्योन्यक्रियावाद]]; र [[द्वंद सिद्धांत|विरोधी सिद्धान्त]]
 
=== अर्थशास्त्र ===
[[चित्र:Die protestantische Ethik und der 'Geist' des Kapitalismus original cover.jpg|thumbnail|right|120px|मैक्स वेबर का द प्रोटेस्टेंट एथिक एंड द स्पिरिट अफ कैपिटलिस्म]]
{{Main|Economic sociology|Socioeconomics}}
आर्थिक समाजशास्त्र, आर्थिक दृश्य प्रपञ्च का समाजशास्त्रीय विश्लेषण छ; समाजमा आर्थिक संरचनाहरू तथा संस्थाहरूको भूमिका, तथा आर्थिक संरचनाहरू र संस्थाहरूको स्वरूपमा समाज का प्रभाव [[पूंजीवाद]] र [[आधुनिकता]]को बीच सम्बन्ध एक प्रमुख मुद्दा हो। [[मार्क्स]]को [[ऐतिहासिक भौतिकवाद]]ले यो दर्शाउने कोशिश गर्‍यो कि कसरी प्रकार आर्थिक बलको समाजको ढांचामा मौलिक प्रभाव छ। [[मैक्स वेबर]]ले पनि , हालांकि केही कम निर्धारक तौर पर, सामाजिक समझको लागि आर्थिक प्रक्रियाओँको महत्वपूर्ण माने। [[जर्ज सिमेल]], विशेष रूपबाट अपने ''फिलासफी अफ मनी'' में, आर्थिक समाजशास्त्रको प्रारम्भिक विकासमा महत्वपूर्ण रहे, जिस प्रकार [[एमिल दुर्खीम|एमिले दर्खिम]] अपनी [[समाजमा श्रम का विभाजन|द डिवीजन अफ लेबर इन सोसाइटी]] जैसी रचनाहरू से.आर्थिक समाजशास्त्र प्रायजसो सामाजिक-आर्थिकी का पर्याय हुदछ। तथापि, थुप्रै मामलामा, सामाजिक-अर्थशास्त्री, विशिष्ट आर्थिक परिवर्तनको सामाजिक प्रभावमा ध्यान केन्द्रित गर्दछ, जस्तो कि फैक्ट्री का बंद होना, बाजारमा हेराफेरी, अंतर्राष्ट्रीय व्यापार सन्धीहरूमा हस्ताक्षर, नए प्राकृतिक ग्याँस विनियमन इत्यादि.(यसलाई पनि हेर्नुहोस: [[औद्योगिक समाजशास्त्र|औद्योगिक समाजशास्त्र)]]
 
=== पर्यावरण ===
पङ्क्ति ९१:
=== शिक्षा ===
{{Main|Sociology of education}}
शिक्षा का समाजशास्त्र, शिक्षण संस्थानों द्वारा सामाजिक ढांचों, अनुभवों र अन्य परिणामहरू लाई निर्धारित गर्नेको तौर-तरीक़ों का अध्ययन हो। यो विशेष रूपबाट [[उच्च शिक्षा|उच्च]], [[अगाडीको शिक्षा|अग्रणी]], [[प्रौढ़ शिक्षा|वयस्क]], र [[नियमित शिक्षा|सतत शिक्षा]] सहित आधुनिक औद्योगिक समाजको स्कूली शिक्षा प्रणालीसँग संबंधित छ.<ref name="Dictionary">गर्डन मार्शल (संस्करण) ''समाजशास्त्र का एक शब्दकोश'' (अनुच्छेद: शिक्षा का समाजशास्त्र), ऑक्सफोर्ड यूनिभर्सिटी प्रेस, 1998</ref>
 
=== परिवार र बाल्यकाल ===
पङ्क्ति ९९:
=== लिंग र लिंग-भेद ===
{{Main|Feminist theory|Feminist sociology|Gender theory|Sociology of gender}}
लिंग र लिंग-भेद का समाजशास्त्रीय विश्लेषण, सानो मात्रामा पारस्परिक प्रतिक्रिया र व्यापक सामाजिक संरचना, दुबै स्तरों पर, विशिष्टतः सामर्थ्य र असमानताको सन्दर्भमा इन श्रेणियों का अवलोकन र आलोचना गर्दछ। यस प्रकारको कार्यको ऐतिहासिक मर्म, [[नारीवादी सिद्धांत|नारीवाद सिद्धान्त]] र [[पितृसत्ता]]को मामला सँग जोडिएको छ: जो अधिकांश समाजोंमा यथाक्रम महिलाहरूको दमनको स्पष्ट गर्दछ। यद्यपि नारीवादी विचारको तीन 'लहरों', यथा (1) १९ औं शताब्दीको उत्तरार्धमा प्रारम्भिक लोकतांत्रिक [[मताधिकार]] आंदोलन, (2)१९६०को [[नारीवादको दोस्रो लहर]] र जटिल शैक्षणिक सिद्धान्त का विकास, तथा (3) वर्तमान [[नारीवादको तेस्रो-लहर|'तीसरी लहर']], जो सेक्स र लिंगको विषयमा सबै सामान्यीकरणोंबाट दूर होती प्रतीत हुदछ, एवं [[उत्तर आधुनिकतावाद|उत्तरआधुनिकता]], [[गैर मानवतावादी|गैर-मानवतावादी]], [[उत्तर मानवतावाद|पश्चमानवतावादी]], [[समलैंगिक सिद्धान्त]] सँग नजदीकबाट जोडिएको छ। [[मार्क्सवादी नारीवाद]] र [[काला नारीवाद|स्याह नारीवाद]] पनि महत्वपूर्ण स्वरूप हो। लिंग र लिंग-भेदको अध्ययन, समाजशास्त्रको अंतर्गत हुनुको सट्टा, उसको साथ-साथ विकसित भएको छ। हालांकि अधिकांश विश्वविद्यालयोंको पास यस क्षेत्रमा अध्ययनको लागि पृथक प्रक्रिया होईन, तथापि यसलाई सामान्यतया सामाजिक विभागोंमा पढाईन्छ.
 
=== इन्टरनेट ===
पङ्क्ति १०७:
=== ज्ञान ===
{{Main|Sociology of knowledge}}
ज्ञान का समाजशास्त्र, मानवीय विचारों र सामाजिक सन्दर्भको बीच संबंधों का, जिसमा उसका उदय भएको छ, र समाजोंमा प्रचलित विचारोंको प्रभाव का अध्ययन गर्दछ। यो शब्द पहिलो पटक १९२०को दशकमा व्यापक रूपबाट प्रयुक्त हुआ, जब धेरै जर्मन-भाषी सिद्धांतकारों ने ठूलो मात्रामा यस बारेमा लिखा, इनमा सबभन्दा उल्लेखनीय [[मैक्स शेलर]], र [[कार्ल मैनहाइम|कार्ल मैन्हेम]] हुन। २० औं शताब्दीको मध्यको वर्षहरूमा [[कार्यात्मकता(समाजशास्त्र)|प्रकार्यवाद]]को प्रभुत्वको साथ, ज्ञान का समाजशास्त्र, समाजशास्त्रीय विचारहरूको मुख्यधाराको परिधिमा नै बनिरह्यो रहा। १९६०को दशकमा यसलाई व्यापक रूपबाट पुनः परिकल्पित गरिएको थियो तथा [[पीटर एल. बेर्गर|पीटर एल.बर्गर]] एवं [[थमस लकमन|थामस लकमैन]] द्वारा ''[[वास्तविकता का सामाजिक निर्माण|द सोशल कंस्ट्रक्शन अफ रियाल्टी]]'' (१९६६)मा विशेष रूपमा दैनिक जिंदगीमा र पनि निकटबाट लागू गरिएको थियो, तथा र यो अहिले मानव समाजमा गुणात्मक समझको साथ निपटने वाले तरीकोंको केंद्रमा छ (''[[सामाजिक रूपमा निर्मित यथार्थ]]'' सँग तुलना गर्नुहोस)।[[मिशेल फूको|मिशेल फोकाल्ट]]को "पुरातात्विक" र "वंशावली" अध्ययन धेरै समकालीन प्रभाव छ।
 
===कानून र दण्ड ===
{{Main|Sociology of law|Sociology of punishment}}
क़ानून का समाजशास्त्र, समाजशास्त्रको उप-शाखा र [[कानूनी अध्ययन|क़ानूनी शिक्षा]]को क्षेत्रांतर्गत अभिगम, दुबैलाई सन्दर्भित गर्दछ। क़ानून का समाजशास्त्रीय अध्ययन विविधतापूर्ण छ, जो समाजको अन्य पहलुहरू जस्तो कि क़ानूनी संस्थाएं, सिद्धान्त र अन्य सामाजिक घटनाएं र यसको विपरीत प्रभावों का क़ानूनको साथ पारस्परिक संपर्क का परीक्षण गर्दछ। उसको अनुसंधानको कतिपय क्षेत्रोंमा क़ानूनी [[संस्था|संस्थाओं]]को सामाजिक विकास, क़ानूनी मुद्दोंको [[सामाजिक निर्माण]] र सामाजिक परिवर्तनको साथ क़ानूनसँग सम्बन्ध शामिल छ। क़ानून का समाजशास्त्र [[न्यायशास्त्र]], [[कानून एवं अर्थशास्त्र|क़ानून का आर्थिक विश्लेषण]], [[अपराध|अपराध विज्ञान]] जस्तो अधिक विशिष्ट विषय क्षेत्रोंको आर-पार जान्छ.<ref>जेरी, ''समाजशास्त्र का कोलिन्स शब्दकोष'' ,636</ref> क़ानून औपचारिक हो र यसकारण [[मानक|'मानक']]को समान छैन। यसको विपरीत, विचलन का समाजशास्त्र, सामान्य देखि औपचारिक र अनौपचारिक दुबै विचलनों, यथा अपराध र विचलनको सांस्कृतिक रूपों, दुबैको परीक्षण गर्दछ.
 
=== मीडिया ===
{{Main|Media studies}}
[[सांस्कृतिक अध्ययन]]को समान ही, मीडिया अध्ययन एक अलग विषय हो, जो समाजशास्त्र र अन्य सामाजिक-विज्ञान तथा मानविकी, विशेष रूपबाट [[साहित्यिक आलोचना]] र [[विवेचनात्मक सिद्धान्त]] का सम्मिलन चाहन्छ.हालांकि उत्पादन प्रक्रिया वा सुरूचिपूर्ण स्वरूपहरूको आलोचनाको छूट समाजशास्त्रीहरूलाई छैन, अर्थात् [[समाजीकरण|सामाजिक]] घटकों का विश्लेषण, जस्तो कि [[विचारधारा|वैचारिक प्रभाव]] र [[दर्शकको स्वीकार्यता|दर्शकको प्रतिक्रिया]], सामाजिक सिद्धान्त र पद्धतिबाट नै उटेको हो। यस प्रकार 'मीडिया का समाजशास्त्र' ''स्वतः'' एक उप-विषय होईन, बरु मीडिया एक सामान्य र प्रायजसो अति-आवश्यक विषय हो.
 
=== सैन्य ===
पङ्क्ति १४९:
=== धर्म ===
{{Main|Sociology of religion}}
धर्म का समाजशास्त्र, धार्मिक प्रथाओं, सामाजिक ढांचों, ऐतिहासिक पृष्ठभूमि, विकास, सार्वभौमिक विषयों र समाजमा धर्मको भूमिकासँग संबंधित छ। सबै समाजों र पूरे अभिलिखित ऐतिहासिक काल में, धर्मको पुनरावर्ती भूमिकामा विशिष्ट जोड दिईरहेको छ.निर्णायक रूपमा धर्मको समाजशास्त्रमा किसी विशिष्ट धर्मसँग जुड़े सच्चाईको दावों का मूल्यांकन शामिल ''छैन'' , यद्यपि धेरै विरोधी सिद्धांतहरूको तुलनाको लागी, [[पीटर एल. बर्गर|पीटर एल.बर्गर]] द्वारा वर्णित, अन्तर्निहित 'विधिक नास्तिकता'को आवश्यकता हुन सक्क्दछ.धर्मको समाजशास्त्रियों ने धर्ममा समाजको प्रभाव र समाजमा धर्मको प्रभाव को, अर्को शब्दमा उनको ''द्वंदात्मक संबंध''को स्पष्ट गर्ने प्रयास गरेको छ। यो भन्न सकिन्छ कि समाजशास्त्र विषय दुर्खिमले १८८७मा गरियो [[क्याथोलिक]] र [[प्रोटेसटेंट|प्रोटेस्टेंट]] जनताको [[सुसाइड (पुस्तक)|आत्महत्या अध्ययन]] दरमा धर्म विश्लेषणबाट ''आरंभ'' भयो.
 
=== वैज्ञानिक ज्ञान एवं संस्थाएं ===
पङ्क्ति १६०:
|journal = Annual Review of Sociology
|volume = 1
|date = 1975
|pages = 203–222
|url = http://www.compilerpress.atfreeweb.com/Anno%20Ben%20David%20&%20Sullivan%20Sociology%20of%20Science%20ARS%201975.htm
पङ्क्ति १६९:
=== स्तर-विन्यास ===
{{Main|Social stratification}}
सामाजिक स्तर-विन्यास, समाजमा व्यक्तियोंको सामाजिक वर्ग, जाति र विभागको पदानुक्रमित व्यवस्था हो.आधुनिक [[पश्चिमी संस्कृति|पश्चिमी समाज]]मा स्तर-विन्यास, पारंपरिक रूपमा सांस्कृतिक र आर्थिक वर्गको तीन मुख्य स्तरहरूसँग संबंधित छ् : [[उच्च वर्ग]], [[मध्यम वर्ग]], र [[निम्न वर्ग]], तर हर एक वर्ग आगे गएर र छोटे वर्गहरूमा उप-विभाजित हो सक्दछ (उदाहरणार्थ, [[व्यावसायिक प्रतिष्ठा|व्यावसायिक]])<ref>
{{cite book
| last=Saunders | first=Peter
पङ्क्ति १७८:
| url=http://books.google.com/books?id=FK-004p0J_EC
}}
</ref>.सामाजिक स्तर-विन्यास समाजशास्त्रमा बिल्कुल भिन्न प्रकारबाट उल्लिखित छ। [[संरचनात्मक क्रियावाद]]को समर्थकों का सुझाव छ कि, सामाजिक स्तर-विन्यास अधिकांश राष्ट्र समाजमा मौजूद हुने कारणले, त्यसको अस्तित्वलाई स्थिर गर्ने हेतु मदद देनेमा पदानुक्रम लाभकारी हुनु पर्छ। यसको विपरीत, [[द्वंद सिद्धांत|विवादित सिद्धांतकारों]] ने विभजित समाजमा संसाधनोंको अभाव र [[सामाजिक गतिशीलता]]को अभावको आलोचना गरे। [[कार्ल मार्क्स]]ले पूंजीवादी व्यवस्थामा सामाजिक वर्गहरूलाई त्यसको [[उत्पादनको साधन|उत्पादकताको आधार]]मा विभाजित गरे: [[पूंजीपति वर्ग|पूंजीपति-वर्ग]]को नै दबदबा हो, तर यो स्वयं नै [[सर्वहारा|दरिद्रतम श्रमिक वर्ग]]को शामिल गर्दछ, चूंकि कार्यकर्ता केवल अपनी [[श्रम शक्ति]] लाई बेच्न सक्दछन (ठोस भवनको ढाचाको [[आधार र अधिरचना|नींव]] तयार गर्दै)। अन्य विचारक जस्तो कि [[मैक्स वेबर]] ने मार्क्सवादी [[आर्थिक नियतिवाद|आर्थिक नियतत्ववाद]]को आलोचना गरे, र यस कुरामा ध्यान दिया कि सामाजिक स्तर-विन्यास विशुद्ध रूपमा आर्थिक असमानताहरूमा निर्भर छैन, बल्कि स्थिति र शक्तिमा भिन्नतामा पनि निर्भर छ। (उदाहरणको लागि [[पितृसत्ता]] मा)। [[राल्फ डहरेनडोर्फ|राल्फ दह्रेंदोर्फ]] जस्तो सिद्धांतकारों ने आधुनिक पश्चिमी समाजमा विशेष रूपमा प्राबिधीक अथवा सेवा आधारित अर्थव्यवस्थाहरूमा एक शिक्षित कार्य बलको जरूरतको लागि एक विस्तृत मध्यम वर्ग तर्फ झुकावलाई उल्लेखित गरे। भूमंडलीकरणसँग जोडिएको दृष्टिकोण, जस्तो कि [[निर्भरता सिद्धान्त]] सुझाव दिन्छन् कि यो प्रभाव [[तीसरी दुनिया]]मा कामगारोंको बदलावको कारण हो.
 
=== शहरी र ग्रामीण स्थल ===
{{Main|Urban sociology|Rural sociology}}
शहरी समाजशास्त्रमा सामाजिक जीवन र महानगरीय क्षेत्रमा मानवीय संबंधों का विश्लेषण पनि शामिल छ। यो एक मानक का अध्ययन हो, जिसमा संरचनाओं, प्रक्रियायों, परिवर्तन र शहरी क्षेत्रको समस्याहरूको जानकारी देने का प्रयास गरिन्छ, र ऐसा कर आयोजना र नीति निर्माणको लागि शक्ति प्रदान गरिन्छ.समाजशास्त्रको अधिकांश क्षेत्रको सरह, शहरी समाजशास्त्री तथ्याङ्क विश्लेषण, निरीक्षण, सामाजिक सिद्धान्त, अन्तरवार्ता, र अन्य तरीकाको उपयोग, धेरै विषयों जस्तो पलायन, र तथ्याङ्क प्रवृत्तियों, अर्थशास्त्र, गरीबी, वंशानुगत सम्बन्ध, आर्थिक रुझान इत्यादिको अध्ययनको लागि गरिन्छ। औद्योगिक क्रांतिको बाद [[जर्ज सिमेल]] जस्तो सिद्धांतकारों ने ''द मेट्रोपोलिस एंड मेंटल लाइफ'' (१९०३)मा शहरीकरणको प्रक्रिया र प्रभावित सामाजिक अलगाव र गुमनामीमा ध्यान केन्द्रित गरे। १९२० र १९३०को दशकमा [[शिकागो स्कूल]] ने शहरी समाजशास्त्रमा [[प्रतीकात्मक अंतर्क्रियावाद|प्रतीकात्मक पारस्परिक सम्बद्धता]]को क्षेत्रमा अनुसंधानको एक विधिको रूपमा उपयोगमा ल्याएर एक विशेष काम गरेको छ। ग्रामीण समाजशास्त्र, यसको विपरीत, गैर सामाजिक जीवन महानगरीय क्षेत्रोंको अध्ययनसँग जुड़े समाजशास्त्र का एक क्षेत्र हो.
 
== अनुसन्धान विधि ==
पङ्क्ति १९४:
* [[गुणात्मक पद्धति|गुणात्मक डिजाइन]], मात्रात्मकताको सट्टा व्यक्तिगत अनुभव र विश्लेषणमा जोर दिन्छन् र [[सामाजिक क्रियाएं|सामाजिक घटनाको प्रयोजन]]को समझनेसँग जोडिएको छ र अपेक्षाकृत चंद मामलोंको मध्य धेरै लक्षणोंको बीच संम्बधमा केन्द्रित छ.
 
जबकि धेरै पहलुहरूमा काफी हद सम्म भिन्न होते हुए, गुणात्मक र मात्रात्मक, दुबै दृष्टिकोणोंमा [[सामाजिक सिद्धांत|सिद्धांत]] र [[डेटा|आंकडों]]को बीच व्यवस्थित अन्योन्य-क्रिया शामिल है.विधि का चुनाव काफी हद सम्म यस कुरामा निर्भर गर्दछ कि अनुसन्धानकर्ता के खोजी रहेको छ। उदाहरणको लागी, एक पूरी आबादीको सांख्यिकीय सामान्यीकरण का खाका खींचनेसँग जोडिएको अनुसन्धानकर्ता, एक प्रतिनिधि नमूना जनसंख्याको एक सर्वेक्षण प्रश्नावली वितरित गर्न सक्दछ। यसको विपरीत, एक अनुसन्धानकर्ता, जो कुनै व्यक्तिको [[सामाजिक क्रिया|सामाजिक कार्य]]को पूर्ण प्रसंगलाई समझना चाहान्छन, नृवंशविज्ञान आधारित [[प्रतिभागी अवलोकन]] वा स्वतन्त्र साक्षात्कार छान्न सक्दछन। सामान्यतया अध्ययन एक 'बहु-रणनीति' डिजाइनको हिस्साको रूपमा मात्रात्मक ''र'' गुणात्मक विधिहरू लाई मिलाउदछ। उदाहरणको लागी, एक तथ्याङ्क स्वरूप वा एक लक्षित नमूना हासिल गर्नको लागि मात्रात्मक अध्ययन गर्न सकिन्छ, र फेरी एक साधनलाई आफ्नो [[प्रतिबिम्बिता (सामाजिक सिद्धांत)|प्रतिक्रिया]] निर्धारित गर्नको लागि गुणात्मक साक्षात्कारको साथ संयुक्त गर्न सकिन्छ.
 
जस्तो कि अधिकांश विषयको मामलामा छ, प्रायजसो समाजशास्त्री विशेष अनुसंधान प्रविधीहरूको समर्थन शिविरोंमा विभाजित गरिएको छ। यो विवाद सामाजिक सिद्धान्तको ऐतिहासिक कोरसँग संबंधित छ ([[प्रत्यक्षवाद]] र [[गैरप्रत्यक्षवाद|गैर-प्रत्यक्षवाद]], तथा [[संरचना एवं साधन|संरचना र साधन)]].
पङ्क्ति २०८:
* [[जीवन इतिहास]]: यो [[व्यक्तिगत जीवन]] प्रक्षेप पथ का अध्ययन हो। अन्तर्वार्ताको एक श्रृंखलाको माध्यमबाट, अनुसन्धानकर्ता तिनको जीवनको निर्णायक पल वा विभिन्न प्रभावलाई जाच्न सक्दछ.
* [[अनुदैर्ध्य अध्ययन]]: यो एक विशिष्ट व्यक्ति वा समूह का एक लंबी अवधिमा गरिएको व्यापक विश्लेषण हो.
* [[निरीक्षण|अवलोकन]]: इन्द्रियजन्य डाटा का उपयोग करते हुए, कोई व्यक्ति सामाजिक घटना वा व्यवहारको बारेमा जानकारी रेकर्ड गर्दछ। अवलोकन प्रबिधी वा [[प्रतिभागी अवलोकन]] अथवा गैर-प्रतिभागी अवलोकन हुन सक्छ। प्रतिभागी अवलोकन में, अनुसन्धानकर्ता क्षेत्रमा जान्छन् (जस्तो एक समुदाय वा कामको ठाउमा), र त्यसबाट गहराईसँग समझने हेतु एक लम्बी अवधिको लागि क्षेत्रको गतिविधियोंमा भागीदारी गर्दछ। यि प्राबिधिको माध्यमबाट प्राप्त डाटा का मात्रात्मक वा गुणात्मक तरीकोंबाट विश्लेषण गर्न सकिन्छ.
 
=== व्यावहारिक अनुप्रयोग ===
[[सामाजिक अनुसंधान]], [[अर्थशास्त्री|अर्थशास्त्रियों]],[[राजनीतिज्ञ|राजनेतbalatkar|शिक्षाविदों]], [[शहरी योजनाकार|योजनाकारों]], [[कानून निर्माता|क़ानून निर्माताओं]], [[लोक प्रशासन|प्रशासकों]], [[स्थावर संपदा निर्माणकर्ता|विकासकों]], [[धनाढ्य व्यवसायी|धनाढ्य व्यवसायियों]], [[प्रबंध विज्ञान|प्रबंधकों]], [[ngo|गैर-सरकारी संगठनों]] र [[गैर-लाभ संगठन|लाभ निरपेक्ष संगठनों]], [[सामाजिक कार्य|सामाजिक कार्यकर्ताओं]], [[सार्वजनिक नीति|सार्वजनिक नीतियों]]को निर्माण तथा सामान्य रूपबाट [[सामाजिक मुद्दे|सामाजिक मुद्दों]]को हल गर्नमा रुचि रखने वाले मान्छेहरू लाई जानकारी दिन्छ.
 
[[माइकल ब्रावो]]ले [[सार्वजनिक समाजशास्त्र]], व्यावहारिक अनुप्रयोगोंबाट स्पष्ट रूपबाट जुड़े पहलू, र ''प्राज्ञिक समाजशास्त्र'' , जो पेशेवर र छात्रहरू लाई बीच सैद्धांतिक बहसको लागि सिधारूपमा संबंधित छ,को बीच अंतरको दर्शाएको छ.
 
== समाजशास्त्र र अन्य सामाजिक विज्ञान ==
पङ्क्ति २२०:
[[सामाजिक मनोविज्ञान]] का विशिष्ट क्षेत्र <ref>शेरिफ, एम., र CW शेरिफ.सामाजिक मनोविज्ञानको एक रूपरेखा (रिवर्स. संस्करण.). न्यू यर्क: हार्पर एंड ब्रदर्स, 1956</ref> सामाजिक र मनोवैज्ञानिक हितोंको थुप्रै बाटोबाट उठेर आएको छ; यो क्षेत्र आगे चल कर [[सामाजिक मनोविज्ञान (समाजशास्त्र)|सामाजिक]] वा [[सामाजिक मनोविज्ञान (मनोविज्ञान)|मनोवैज्ञानिक बल]]को आधारमा चिनिएको छ। [[विवेचनात्मक सिद्धान्त]], समाजशास्त्र र [[साहित्यिक सिद्धांत|साहित्यिक सिद्धांतों]]को संसृतिबाट प्रभावित छ।
 
[[सामाजिक जीव विज्ञान|सामाजिक जैविकी]], यस कुरा का अध्ययन हो कि कसरी [[सामाजिक व्यवहार]] र संगठन, [[विकास]] र अन्य [[जैविक प्रक्रिया|जैविक प्रक्रियाओं]] द्वारा प्रभावित भएको छ। यो क्षेत्र समाजशास्त्रको अन्य धेरै विज्ञानसँग मिश्रित हुदछ जस्तो [[नृविज्ञान]], [[जीव विज्ञान]], [[प्राणीशास्त्र|प्राणी शास्त्र]] वा अन्य सामाजिक जैविकीले, समाजीकरण र पर्यावरणीय कारकको सट्टा जीन अभिव्यक्तिमा बहुत अधिक ध्यान दिएको कारण, सामाजिक अकादमीको भित्र विवाद उत्पन्न गरेकोछ ('[[प्रकृति वा पोषण|प्रकृति अथवा पोषण]]' हेर्नुहोस).
 
== यो पनि हेर्नुहोस ==
पङ्क्ति २४१:
</div>
 
=== संबंधित सिद्धान्त, तरीका र जांचको क्षेत्र ===
<div>
 
पङ्क्ति २६६:
* एबी, स्टीफेन एच. ''सोशिऑलोजी: ए गाइड टू रेफरेन्स एंड इनफर्मेशन, 3सरा संस्करण'' .लिटिलटन, CO, पुस्तकालय असीमित संकलन, 2005, ISBN 1-56308-947-5{{cite book|title=|oclc=57475961}}
* केल्हन, क्रेग (संस्करण) ''डिक्शनरी अफ सोशल साइन्सस'' ,ऑक्सफोर्ड विश्वविद्यालय प्रेस, 2002, 1SBN 978-0195123715{{cite book|title=|oclc=45505995}}
* मैकिओनिस, जन जे. 2004.''सोशिऑलोजी (10 ौं संस्करण)'' .[[अप्रेंटिस हल|अप्रेंटिस हल,]] ISBN 0-13-184918-2{{cite book|title=|oclc=52846261}}
* नैश, केट. 2000.''कंटेम्पोररी पोलिटिकल सोशिऑलोजी: ग्लोबलाइजेशन, पलिटिक्स, एंड पवर'' . ब्लैकवेल प्रकाशक. ISBN 0-631-20660-4{{cite book|title=|oclc=41445647}}
* स्कट, जन & मार्शल, गर्डन (eds)''ए डिक्शनरी अफ सोशिऑलोजी'' (3रा संस्करण).ऑक्सफोर्ड यूनिभर्सिटी प्रेस, 2005, ISBN 0-19-860986-8,{{cite book|title=|oclc=60370982}}
पङ्क्ति २७३:
* [http://en.wikibooks.org/wiki/Introduction_to_Sociology विकिबुक्स : समाजशास्त्र का परिचय]
* [[अर्ल बाबी|बेबी, अर्ल आर..]] (2003).''द प्रैक्टिस अफ सोशल रिसर्च, 10 ौं संस्करण'' . वड्सवर्थ, [[थमसन लर्निंग]] इंक., ISBN 0-534-62029-9{{cite book|title=|oclc=51917727}}
* [[रान्डेल कलिन्स|कलिन्स, रैंडल]].1994.''फोर सोशिऑलोजिकल ट्रेडिशन्स.'' ऑक्सफोर्ड, [[ऑक्सफोर्ड विश्वविद्यालय प्रेस|ऑक्सफोर्ड यूनिभर्सिटी प्रेस]] ISBN 0-19-508208-7{{cite book|title=|oclc=28411490}}
* [[लुईस ए.कोसर|कोसर लुईस ए.]], ''मास्टर्स अफ सोशिऑलोजिकल थट: आइ़डियास इन हिस्टारिकल एंड सोशल कन्टेक्स्ट'' , न्यूयर्क, हरकोर्ट ब्रेस जोह्वंविक, 1971.ISBN 0-15-555128-0.
* [[एंथनी गिडेंस|गिडेंस, एंथोनी]]. 2006.''सोशिऑलोजी'' (5 ौं संस्करण), राजनीति, क्याम्ब्रिज. ISBN 0-7456-3378-1{{cite book|title=|oclc=63186308}}
* [[रबर्ट के. मर्टन|मेर्टों, रबर्ट के..]] 1959.''सोशल थिओरी एंड सोशल स्ट्रक्चर. '' ''सिद्धांत र अनुसंधानको संहिताकरण तर्फ'' , ग्लेन्को : Ill.(संशोधित र विस्तृत संस्करण){{cite book|title =| oclc=4536864}}
* [http://www.camden.rutgers.edu/~wood/207socimagination.htm मिल्स, सी. राइट, द सोशिऑलोजिकल इमाजिनेशन, 195] 9{{cite book | title =|oclc=165883}}
पङ्क्ति २८२:
|last=Mitchell |first=Geoffrey Duncan
|title=A Hundred Years of Sociology: A Concise History of the Major Figures, Ideas, and Schools of Sociological Thought
|year=2007, originally published in 1968
|publisher=Transaction Publishers
|location=New Brunswick, NJ
|isbn=9780202361680
|oclc=145146341}}
* [[रबर्ट ए.निस्बेट|निस्बेत, रबर्ट ए.]] 1967.''द सोशिऑलोजिकल ट्रेडिशन,'' लन्डन, हेंएमन शैक्षिक किताबें. ISBN 1-56000-667-6{{cite book|title=|oclc=26934810}}
* [[जर्ज रिटजर|रित्जेर, जर्ज]] र डगलस जे. गुड्मैन. 2004.''सोशिऑलोजिकल थिओरी, छठा संस्करण.'' [[McGraw-Hill|मैक्ग्रा हिल.]] ISBN 0-07-281718-6{{cite book|title=|oclc=52240022}}
* वैलेस, रूथ ए. एवं एलिसन वुल्फ. 1995.''कनटेम्पोररी सोशिऑलोजिकल थिओरी: कन्टिन्यूइंग द क्लासिकल ट्रेडिशन'' , 4था संस्करण., अप्रेंटिस-हल. ISBN 0-13-036245-X{{cite book|title=|oclc=31604842}}
* व्हाइट, हैरिसन सी.. 2008.''आइडेन्टिटी एंड कंट्रोल. '' ''हाउ सोशल फार्मेशन्स इमर्ज'' .(2रा संस्करण., पूर्णतया संशोधित संस्करण)) [[प्रिंसटन विश्वविद्यालय प्रेस.|प्रिंसटन, प्रिंसटन यूनिभर्सिटी प्रेस]].ISBN 978-0-691-13714-8{{cite book|title=|oclc=174138884}}
पङ्क्ति ३१५:
=== अन्य संसाधन ===
 
* [[नोट्रे डेम विश्वविद्यालय|नोट्रे डैम विश्वविद्यालय]] बाट [http://ocw.nd.edu/sociology समाजशास्त्र] ओपनकोर्सवेअर
* [http://www.vts.intute.ac.uk/he/tutorial/sociologist इन्टरनेट समाजशास्त्री], समाजशास्त्रको छात्रहरू लाई इन्टरनेट अनुसन्धान कौशल सिखाने के लागि एक शुल्क मुक्त अनलाईन शिक्षण
* [http://www.sociolog.com/ सोशियोलग] समाजशास्त्र संसाधनको एक निर्देशिका
"https://ne.wikipedia.org/wiki/समाजशास्त्र" बाट अनुप्रेषित