"व्यास (महाभारत)" का संशोधनहरू बिचको अन्तर

| Image = Vyasa.jpg|150px

| Caption = योग मुद्रामा आसीन ऋषि वेदव्यास

| नाम = वेदव्यास

| संस्कृत वर्तनी = कृष्णद्वैपायन

'''ऋषि वेदव्यास''' [[महाभारत]] ग्रन्थका रचयिता थिए। वेदव्यास महाभारतका रचयिता नैं छैन, तर ती घटनाहरूका साक्षी पनि रहेका हुन्, जोजुन क्रमानुसार घटित भएका हुन्। आफ्नो आश्रमदेखि हस्तिनापुरको समस्त गतिविधिहरूको सूचना उनसम्म त पहुंचती थियो। ती ती घटनाहरूमा आफ्नो परामर्श पनि देन्थे। जब-जब अन्तर्द्वंद्व र संकटको स्थिति आउने थियो, माता सत्यवती उनीसित विचार-विमर्शका लागि कहिले आश्रम पहुंचती, त कहिले हस्तिनापुरका राजभवनमा सामान्यन्त्रित गर्दथ्यो। प्रत्येक द्वापर युगमा विष्णु व्यासका रूपमा अवतरित भएर वेदहरूका विभाग प्रस्तुत गर्दछन्। पहिला द्वापरमा स्वयं ब्रह्मा वेदव्यास भए, अर्कामा प्रजापति, तेस्रो द्वापरमा [[शुक्राचार्य]] , चौथोमा [[बृहस्पति]] वेदव्यास भए। यसै प्रकार सूर्य, मृत्यु, इन्द्र, धनजंय, कृष्ण द्वैपायन अश्वत्थामा आदि अट्ठाईस वेदव्यास भए। यस प्रकार अट्ठाईस बारपल्ट वेदहरूको विभाजन गरिएको छ। उनले नैं अट्ठारह [[पुराण| पुराणहरू]]को पनि रचना गरे

पौराणिक कथाहरूका अनुसार प्राचीन कालमा सुधन्वा नामका एक राजा थिए। ती एक दिन आखेटका लागि वन गये। तिनको जानेका पछि नैं तिनकी पत्नी रजस्वला हो गई।भयो। त्यसले यस समाचारलाई आफ्नो शिकारी पक्षीका माध्यमदेखि राजाका नजीक भिजाए। समाचार पाएर महाराज सुधन्भएका एक दोनमा आफ्नो वीर्य निकाल गर्न पक्षीलाई दे दिए। पक्षी त्यस दोनेलाई राजाकी पत्नीका नजीक पुगाने आकाशमा उड़उड चल्यो मार्गमा त्यस शिकारी पक्षीलाई एक अर्को शिकारी पक्षी मिल गएमिले दुइटै पक्षिहरूमा युद्ध हुने लगा।लाग्यो। युद्धका बेला त्यो दोना पक्षीका पंजेदेखि छूट गर्न यमुनामा जा गिरा। [[यमुना]]मा [[ब्रह्मा]]का शापदेखि माछा बनी एक अप्सरा रहती थियो। माछा रूपी अप्सरा दोनमा बह्दै हुये वीर्यलाई निगल गई तथा त्यसको प्रभावदेखि त्यो गर्भवती हो गई।भयो। गर्भ पूर्ण भएमा एक निषादले त्यस माछालाई आफ्नो जालमा फँसा लिएलागि निषादले जब माछालाई चीरा त त्यसको भूँड़ीदेखिभूँडीदेखि एक बालक तथा एक बालिका निस्केको। निषाद ती शिशुहरूलाई लिएर महाराज सुधन्वाका नजीक गए महाराज सुधन्वाका पुत्र न हुनको कारण उनले बालकलाई आफ्नो नजीक रख लिया जसको नाम मत्स्यराज भयो। बालिका निषादका नजीक नैं रह गई र त्यसका नाम मत्स्यगन्धा राखिएको किनभनें त्यसको अंगहरूदेखि माछाको गन्ध निकलती थियो। त्यस कन्यालाई सत्यवतीका नामले पनि जानिन्छ। ठूलो भएमा त्यो नावनाउ खेने कार्य गर्न लाग्यो एक पल्ट पाराशर मुनिलाई त्यसको नावमा बैठ गर्न यमुना पार गर्नु पड़ा।पडा। [[पाराशर]] मुनि [[सत्यवती]] रूप-सौन्दर्यमा आसक्त हो गये र बोले, "देवि! म तिम्रो साथ सहवास गर्नु चाहता हूँ।" सत्यवतीले कहा, "मुनिवर! तपाईं ब्रह्मज्ञानी छन् र म निषाद कन्ए हमाराहाम्रो सहवास सम्भव छैन।" तब पाराशर मुनि बोले, "बालिके! तिमीचिन्ता मत गरो। प्रसूति भएमा पनि तिमीकुमारी नैं रहुनेछ।" यति भनेर उनले आफ्नो योगबलदेखि चारहरूतर्फ बाक्लो कुहरियाको जाल रच दिए र सत्यवतीका साथ भोग गरे। तत्पश्चात् त्यसलाई आशीर्वाद दे्दै हुये कहा, तिम्रो शरीरदेखि जोजुन माछाको गन्ध निस्कन्छ त्यो सुगन्धमा परिवर्तित हुनेछ।"<br><br>

समय आउनमा [[सत्यवती]] गर्भदेखि वेद वेदांगहरूमा पारंगत एक पुत्र भयो। जन्म हुँदै नैं त्यो बालक ठूलो भयो र आफ्नो मातादेखि बोला, "माता! तू जब कहिले पनि विपत्तिमा मलाई स्मरण गर्नेछ, म उपस्थित हुनेछु।" यति भनेर ती तपस्या गर्नका लागि द्वैपायन द्वीप चले गये। द्वैपायन द्वीपमा तपस्या गर्न तथा तिनको शरीरको रंग कालो हुनको कारण उन्हे कृष्ण द्वैपायन भने जाने लगा।लाग्यो। अघि चलहिड गर्न वेदहरूको भाष्य गर्नका कारण ती वेदव्यासका नामले विख्यात हुये।

==वेद व्यासको योगदान==

हिन्दू धर्म शास्त्रहरूका अनुसार महर्षि व्यास त्रिकालज्ञ थिए तथा उनले दिव्य दृष्टिले देख गर्न जान लिया कि कलियुगमा धर्म क्षीण हुनेछ। धर्मका क्षीण हुनको कारण मनुष्य नास्तिक, गर्तव्यहीन र अल्पायु हो जाव्नेछ्न्। एक विशाल वेदको सांगोपांग अध्ययन तिनको सामर्थदेखि बाहिर हुनेछ। यसैलिये महर्षि व्यासले वेदको चार भागहरूमा विभाजन गरिदिए जसदेखि कि कम बुद्धि एवं कम स्मरणशक्ति राख्ने भएका पनि वेदहरूको अध्ययन गर्न सकुन्। व्यास जीले तिनको नाम रखाराखयो - [[ऋग्वेद]], [[यजुर्वेद]], [[सामवेद]] र [[अथर्ववेद]]। वेदहरूको विभाजन गर्नका कारण नैं व्यास जी वेद व्यासका नामले विख्यात हुये। ऋग्वेद, यजुर्वेद, सामवेद र अथर्ववेदलाई क्रमशः आफ्नो शिष्य पैल, जैमिन, वैशम्पायन र सुमन्तुमुनिलाई पढाए। वेदमा निहित ज्ञानका अत्यन्त गूढ़गूढ तथा शुष्क हुनको कारण वेद व्यासले पाँचौं वेदका रूपमा पुराणहरूको रचनाको जसमा वेदका ज्ञानलाई रोचक कथाहरूका रूपमा बताइएको छ। पुराणहरूलाई उनले आफ्नो शिष्य रोम हर्षणलाई पढाए। व्यास जीका शिष्हरूने आफ्नो आफ्नो बुद्धिका अनुसार ती वेदहरूको अनेक शाखाहरू र उप शाखाहरू बनाएको दीं। व्यास जीले [[महाभारत]]को रचना गरे

पौराणिक-महाकाव्य युगको महान विभूति, महाभारत, अट्ठारह पुराण, श्रीमद्भागवत, ब्रह्मसूत्र, मीमांसा जस्तै अद्वितीय साहित्य-दर्शनका प्रणेता वेदव्यासको जन्म आषाढ़आषाढ पूर्णिमालाई लगभग ३००० ई. पूर्वमा भएको थियो। वेदाँत दर्शन, अद्वैतवादका संस्थापक वेदव्यास ऋषि पराशरका पुत्र थिए। पत्नी आरुणीदेखि उत्पन्न यिनको पुत्र थिए महान बाल योगी शुकदेव। श्रीमद्भागवत गीता विश्वका सबैभन्दा ठूला महाकाव्य 'महाभारत'को नैं अंश छ। रामनगरका किल्लामा र व्यास नगरमा वेदव्यासको मंदिरमन्दिर छ जहॉजहाँ माघमा प्रत्येक सोमवार मेला लाग्दछ। गुरु पूर्णिमाको प्रसिद्ध पर्व व्यास जीको जयन्तीका उपलक्ष्यमा मनाइन्छ।

पुराणहरू तथा महाभारतका रचयिता महर्षिको मन्दिर व्यासपुरीमा विद्यमान छ जोजुन काशीदेखि पाँच मीलको दूरीमा स्थित छ। महाराज काशी नरेशका रामनगर दुर्गमा पनि पश्चिम भागमा व्यासेश्वरको मूर्ति विराजमान् छ जसलाई साधारण जनता सानो वेदव्यासका नामले जान्दछ। वास्तवमा वेदव्यासको यो सबभन्दा प्राचीन मूर्ति छ।हो। व्यासजी द्वारा काशीलाई शाप दिनेका कारण विश्वेश्वरले व्यासजीलाई काशीदेखि निष्कासित गरिदिएको थियो। तब व्यासजी लोलार्क मंदिरकामन्दिरका आग्नेय कोणमा गंगाजीका पूर्वी तटमा स्थित भए।

इसयस घटनाको उल्लेख काशी खंडमा यस प्रकार छ-

व्यासजीले पुराणहरू तथा महाभारतको रचना गर्नका पश्चात् ब्रह्मसूत्रहरूको रचना पनि यहाँको थियो। वाल्मीकिको नैं प्रकार व्यास पनि संस्कृत कविहरूका लागि उपजीव्य छन्। महाभारतमा उपाख्यानहरूको अनुसरण गर्न अनेक संस्कृत कविहरूले काव्य, नाटक आदिको सृष्टिको छ। महाभारतका सम्बन्धमा स्वयं व्यासजीको नैं उक्ति अधिक सटीक छ- ''इसयस ग्रन्थमा जोजुन केही छ, त्यो अन्यत्र छ, पंरतु जोजुन यसमा छैन, त्यो अन्यत्र कहीं पनि छैन।''

यमुनाका कुनै द्वीपमा यिनको जन्म भएको थियो। व्यासजी कृष्ण द्वैपायन कहलाये किनभनें तिनको रंग श्याम थियो। ती पैदा हुँदै नैं सामान्याको आज्ञादेखि तपस्या गर्न चले गये थिए र कह गये थिए कि जब पनि तिमीस्मरण गरोगी, म आ जाऊंगा। ती धृतराष्ट्र, पाण्डु तथा विदुरका जन्मदाता नैं छैन, अपितु विपत्तिका समय ती छायाको प्रकार पाण्डवहरूको साथ पनि देन्थे। उनले तीन वर्षहरूका अथक परिश्रमदेखि महाभारत ग्रन्थको रचनाको थियो-

जब इन्होंनेयिनले धर्मको ह्रास हुँदै देखादेख्यो त इन्होंनेयिनले वेदको व्यास अर्थात विभाग गरिदिए र वेदव्यास कहलाये। वेदहरूको विभाग गर्न उनले आफ्नो शिष्य सुमन्तु, जैमिनी, पैल र वैशम्पायन तथा पुत्र शुकदेवलाई तिनको अध्ययन गराए तथा महाभारतको उपदेश दिए। तपाईंको यस अलौकिक प्रतिभाका कारण तपाईंलाई भगवान्को अवतार मानिन्छ।

संस्कृत साहित्यमा वाल्मीकिका पछि व्यास नैं सर्वश्रेष्ठ कवि भए छन्। यिनको लिखे काव्य 'आर्ष काव्य'का नामले विख्यात छन्। व्यास जीको उद्देश्य महाभारत लेखेर युद्धको वर्णन गर्नु छैन, तर यस भौतिक जीवनको नि:सारतालाई देखिाछैन। तिनको कथन छ कि चाहे कुनै पुरुष वेदांग तथा उपनिषदहरूलाई जान ले, तर त्यो कहिले विचक्षण हुन सक्तैन किनभनें यो महाभारत एक नैं साथ अर्थशास्त्र, धर्मशास्त्र तथा कामशास्त्र छ।

* [http://sukhsagarse.blogspot.com सुखसागर] काको सौजन्य सेबाट