"हरिवंश पर्व" का संशोधनहरू बिचको अन्तर

'''हरिवंश पर्व''' महाभारतको अन्तिम पर्व हो यसलाई हरिवंशपुराणका नामले पनि जानिन्छ हरिवंश पुराण भविष्य पर्वमा पुराण पंचलक्षणका सर्गप्रतिसर्गका अनुसार सृष्टिको उत्पत्ति, ब्रह्मका स्वरूप, अवतार गणना र सांख्य तथा योगमा विचार भएको छ। स्मृतिसामग्री तथा सांप्रदायिक विचारधाराहरुविचारधाराहरू पनि यस पर्वमा अधिकांश रूपमा मिल्दछन्। यसै कारण यो पर्व हरिवंश पर्व र विष्णु पर्वदेखि अर्वाचीन ज्ञात हुन्छ।

विष्णु पर्वमा नृत्य र अभिनयसम्बन्धी सामग्री आफ्नो मौलिक रूपमा मिल्दछ। यस पर्वका अन्तर्गत दुइ स्थलहरुमास्थलहरूमा छालिक्यको उल्लेख भएको छ। छालिक्य वाद्यसंगीतमय नृत्य ज्ञात हुन्छ। हाव भावहरुकोभावहरूको प्रदर्शन यस , नृत्यमा महत्वपूर्ण स्थान राख्दछ। छालिक्यका सम्बन्धमा अन्य पुराणमा कुनै प्रकाश पारिएको छैन।

विष्णु पर्व (91 26-35)मा वसुदेवका अश्वमेघ यज्ञका अवसरमा भद्र नामक नटको आफ्नो अभिनयद्वारा ऋषिहरुलाईऋषिहरूलाई तुष्ट गर्नु वर्णित छ। यसै नटका साथ प्रद्युम्न, सांब आदि वज्रनाभपुरमा गएर आफ्नो कुशल अभिनयद्वारा वहाँ दैत्यहरुकोदैत्यहरूको मनोरंजन गर्दछन्। यहाँमा "रामायण" नामक उद्देश्य र "कौबेर रम्भाभिसार" नामक प्रकरणका अभिनयको विशद वर्णन भएको छ।

हापकिंसले हरिवंशलाई महाभारतको अर्वाचीनतम पर्व मानेको छ। हाजराले रासका आधारमा हरिवंशलाई चतुर्थ शताब्दीको पुराण बताएकाछन्। विष्णु र भागवतको काल हाजराले क्रमश: पाँचौं शताब्दी तथा छैटौं शताब्दी निश्चित गरेकोछ। श्री दीक्षितका अनुसार मत्स्यपुराणको काल तृतीय शताब्दी हो। कृष्णचरित्र, रजिको वृत्तान्त तथा अन्य वृत्तान्तहरुसितवृत्तान्तहरूसित तुलना गर्दा हरिवंश यी पुराणहरुपुराणहरू भन्दा पूर्ववर्ती निश्चित हुन्छ। अतएव हरिवंशका विष्णुपर्व र भविष्यपर्वलाई तृतीय शताब्दीको मान्न सकिन्छ।

हरिवंशका अन्तर्गत हरिवंशपर्व शैली र वृत्तान्तहरुकोवृत्तान्तहरूको दृष्टिले विष्णुपर्व र भविष्यपर्व भन्दा प्राचीन ज्ञात हुन्छ। अश्वघोषकृत वज्रसूचीमा हरिवंशसित अक्षरश: समानता राख्ने केही श्लोक मिल्दछन्। पाश्चात्य विद्वान् वैबरले वज्रसूचीलाई हरिवंशको ऋणी मानेको छ र रे चौधरीले तिनको मतको समर्थन गरेका छन्। अश्वघोषको काल लगभग द्वितीय शताब्दी निश्चित छ। यदि अश्वघोषको काल द्वितीय शताब्दी हो भनें हरिवंशपर्वको काल प्रक्षिप्त स्थलहरुलाईस्थलहरूलाई छोड़ेर द्वितीय शताब्दी भन्दा केही पहिला बुझ्न सकिन्छ।

हरिवंशमा काव्यतत्व अन्य प्राचीन पुराणहरुकोपुराणहरूको भाँति आफ्नो विशेषता राख्दछ। रसपरिपाक र भावहरुकोभावहरूको समुचित अभिव्यक्तिमा यो पुराण कहिले कहिले उत्कृष्ट काव्यहरुसितकाव्यहरूसित समानता राख्दछ। व्यंजनापूर्ण प्रसंगप्रसँग पौराणिक कविको प्रतिभा र कल्पनाशक्तिको परिचय मिल्दछ।

काव्यतत्वको दृष्टिले हरिवंशमा प्रारम्भिकता र मौलिकता छ। हरिवंश, विष्ण, भागवत र पद्मका ऋतुवर्णनहरुकोऋतुवर्णनहरूको तुलना गर्नमा ज्ञात हुन्छ कि केही भाव हरिवंशमा आफ्नो मौलिक सुन्दर रूपमा चित्रित गरिएका छन् र ती नैं भाव उपर्युक्त पुराणहरुमापुराणहरूमा क्रमश: अथवा संश्लिष्ट हुँदै गएका छन्।

सामग्री र शैलीलाई हेर्दा पनि हरिवंश एक प्रारम्भिक पुराण हो। सम्भवत: यसै कारण हरिवंशको पाठ अन्य पुराणहरुकापुराणहरूका पाठ भन्दा शुद्ध मिल्दछ। कतिपय पाश्चात्य विद्वानहरुविद्वानहरू द्वारा हरिवंशलाई स्वतंत्र वैष्णव पुराण अथवा महापुराणको कोटिमा राख्नु समीचीन छ।

यस पुराणमा सबैभन्दा पहिला वैवस्तमनु र यमको उत्पत्तिका बारेमा बताइएको छ र साथै भगवान् विष्णुका अवताराहरुकाअवताराहरूका बारेमा बताइएको छ। अघि देवताहरुकोदेवताहरूको कालनेमिका साथ युद्धको वर्णन छ जसमा भगवान् विष्णुले देवताहरुलाईदेवताहरूलाई सान्त्वना दिए र आफ्नो अवतारहरुकोअवतारहरूको कुरा निश्चित गरि दिओस्वताहरुलाईदिओस्वताहरूलाई आफ्नो स्थानमा पठाई दिए। यसका पछि नारद र कंसका संवाद छन्।

यस पुराणमा भगवान् विष्णुको कृष्णका रूपमा जन्म बताइएको छ। जसमा कंसको देवकीका पुत्रहरुकोपुत्रहरूको वधदेखि लिएर कृष्णका जन्म लिने सम्मको कथा छ। फेरि भगवान् कृष्णको ब्रज-यात्राका बारेमा बताइएको छ जसमा कृष्णको बाल-लीलाहरुकोलीलाहरूको वर्णन छ। यसमा धेनकासुर वध, गोवर्धन उत्सवको वर्णन गरिएको छ। अघि कंसको मृत्युका साथ उग्रसेनका राज्यदानको वर्णन छ। अघि बाणसुर प्रसंगमा दुइटैका विषयमा बताइएको छ। भगवान् कृष्णका द्वारा शंकरको उपासनाको वर्णन छ। हंस-डिम्भक प्रसंगको वर्णन छ। अन्तमा श्रीकृष्ण र नन्द-यशोदा मिलनको वर्णन छ।

==बाह्य कडीहरुकडीहरू==

* [http://www.vedpuran.com/# '''वेद-पुराण'''] - यहाँ चार वेद एवं दस भन्दा अधिक पुराण हिन्दी अर्थ सहित उपलब्ध छन्।

*[http://www.aryasamajjamnagar.org/vedang.htm वेद एवं वेदांग]