"हिन्दु संस्कार" का संशोधनहरू बिचको अन्तर

[[हिन्दू धर्म]]को महान् आध्यात्मिक विरासत सफल र सार्थक यात्राका लागि जहाँ यात्राका काम आउने भएका उपकरण-अटैची, बिछाउँना, पानी पिउँनेका भाँड़ाकुँड़ा आदि आवश्यक हुन्छन्, त्यही यो जान्न पनि, कि यात्रा कुन उद्देश्य लेउद्देश्यले गरिंदै जाँदै छ? बाटो के छ? मार्गमा कहाँ-कुन प्रकारको भौगोलिक समस्याहरुसमस्याहरू आउँनेछ तथा कुन मानिसहरुलाईमानिसहरूलाई मार्गदर्शन उपयोग रह्नेछ? यी जानकारिहरुकाजानकारिहरूका अभावमा सुविधा-सम्पन्न यात्रा त टाड़ा अनेक अवरोध र संकट उठ खड़ा हुन सक्छन् ।सक्छन्। मनुष्यको जीवन पनि विराट यात्राको एक महत्वपूर्ण अध्याय छ ।छ। त्यसमा मात्र सुख-सुविधा संवर्धनसम्म नैं सीमित रहने मार्गमा भड़किंदै दुःख भोग्दै र पश्चात्तापको आगोमा जल्दै संसारबाट विदा हुन्छन् ।हुन्छन्।

ती पूर्वजहरुलेपूर्वजहरूले यस आध्यात्मिक सत्यलाई धेरै गहिराईसम्म चिने, र जीवनको गहन समीक्षा गरे।उनले पाए कि आमाका भूँड़ीमा आउनाले लिएर चितामा समर्पण हुनेसम्म त्यसको पनि पछि मरणोत्तर विरामसम्म अनेक महत्वपूर्ण मोड़ आउँछन्, यदि उनमा जीवात्मालाई सम्हाले र सजाइएन भनें, त मनुष्य आफ्नो अस्मिताको अर्थ बुझ्न त टाड़ा, पीड़ा र पतनकोतर्फ निरंतर अग्रसर होता हुने/भयो नरकीटक, नरवानर, नरपामर बन्दै जान्छ ।जान्छ। यी महत्वपूर्ण मोड़हरुमामोड़हरूमा सजग-सावधान गर्न र औंला पक्ड़ेर सही बाटो देखातिनको लागि लागि हाम्रो तत्वेत्ता, मनीषिहरुलेमनीषिहरूले षोडश संस्कारहरुकोसंस्कारहरूको प्रचलन गरेको थियो ।थियो। चिन्ह-पूजाका रूपमा प्रचलन त तिनको अहिले पनि छ तर वैज्ञानिक, मनोवैज्ञानिक तथा आध्यात्मिक बोध र प्रशिक्षणका अभाव ती मात्र कर्मकाण्ड र फिजूलखर्ची बनेर रहेकाछन् ।रहेकाछन्।

केही संस्कार त रसका कुपित हुनमा त्यसको विष बनिनु प्रकार उलटी कुत्सा भड़काने माध्यम बन गये छन् ।छन्। विशेष रूप स विवाहहरुमाविवाहहरूमा त आज यही हुँदैछहुँदैछ। । हरुहरू मनुष्य माटोको खेलाउने छ ।छ। पाश्चात्य सभ्यता त त्यसलाई 'सोशल एनीमल' अर्थात् 'सामाजिक पशु'सम्म स्वीकार गर्नमा संकोच गर्दैन,मा जस जीवनलाई जीन्स र क्रोमहरुजोमक्रोमहरूजोम समुच्चयका रूपमा वैज्ञानिकहरुलेवैज्ञानिकहरूले पनि अजर-अमर र विराट् यात्राका रूपमा स्वीकार गरिलिएकोछ, त्यसलाई उपेक्षा र उपहासमा टार्नु कुनै पनि प्रकारको समझदारी छैन ।छैन। कमभन्दा कम जीवन यस्तो त हो, जसलाई गरिमापूर्ण भन्न सकियोस् ।सकियोस्। जसबाट मानिस प्रसन्न होउन्, जसलाई मानिस याद गर्नुहोस्, जसबाट आउने पीढ़ीहरुपीढ़ीहरू प्रेरणा लहरुलहरू, यस्ता व्यक्तित्व जो जन्म-जात संस्कार र प्रतिभा-सम्पन्न होउन्, औंलाहरुमाऔंलाहरूमा गन्न लायक हुन्छन् ।हुन्छन्। अधिकांश त आफ्नो जन्मदाताहरुमाजन्मदाताहरूमा ती राम्रा वा नराम्रा जस्तै पनि होउन्, उनमा निर्भर गर्दछन्, ती चाहे तिनलाई शिक्षा दहरुदहरू, संस्कार दहरुदहरू, मार्गदर्शन दहरुदहरू, वा फेरि उपेक्षाका गर्तमा हालि दहरुदहरू, पीड़ा र पतनमा गराहने दिउन् ।

प्राचीनकालमा यो महान दायित्व कुटुम्बिहरुकाकुटुम्बिहरूका साथ-साथ संत, पुरोहित र परिव्राजकहरुलाईपरिव्राजकहरूलाई सुँम्प्िएको थियो ।थियो। ती आउने पीढ़िहरुलाईपीढ़िहरूलाई सोलह-सोलह अग्नि पुटहरुबाटपुटहरूबाट गुजारा गरेर खरे सोने जस्तै व्यक्तित्वमा ढाल्थे ।ढाल्थे। यस परम्पराको नाम नैं संस्कार परम्परा छ ।छ। जस प्रकार अभ्रक, लोहा, सोना, पारस जैसी सर्वथा विषैली धातुहरुधातुहरू शोधनेका पछि अमृत तुल्य औषधीहरुऔषधीहरू बन जान्छं, त्यसै प्रकार कुनै समय यस देशमा मानवेतर योनिहरुमायोनिहरूमा बाट घूमकर आई हेय स्तरको आत्माहरुलाईआत्माहरूलाई पनि संस्कारहरुकोसंस्कारहरूको भट्ठीमा तपाएर प्रतिभा-सम्पन्न व्यक्तित्वका रूपमा ढाल दिइन्थ्यो ।दिइन्थ्यो। यो क्रम लाखौं वर्ष चलता रहा त्यसैका फलस्वरूप यो देश 'स्वर्गादप गरीयसी' बना रहा, आज संस्कारहरुलाईसंस्कारहरूलाई प्रचलन समाप्त भयो, त पथ भूले बनजारेको प्रकार हाम्रो पीढ़ीहरुपीढ़ीहरू कितना भटक गयीं र भटकती जाँदै छन्, यो सबका सामने छ ।छ। आजका समयमा जो व्यावहारिक छैन वा छैन जसको उपयोगिता छैन रही, तिनलाई छोड़ दहरुदहरू, त शेष सबै संस्कार आफ्नो वैज्ञानिक महत्ताबाट सारे समाजलाई नयाँ दिशा दिन सक्नुहुन्छ ।सक्नुहुन्छ। यस दृष्टिबाट यी क्रांतिधर्मी अभियान बनाने आवश्यकता छ ।छ।

भारतलाई पुनः एक महान राष्ट्र बनना छ, विश्व गुरुको स्थान प्राप्त गर्नु छ ।छ। त्यसको लागि जिन श्रेष्ठ व्यक्तिहरुकोव्यक्तिहरूको आवश्यकता बड़ी संख्यामा पड़्दछ, तिनको विकसित गर्नका लागि यो संस्कार प्रक्रिया अत्यंत उपयोगी सिद्ध हो सक्दछ । ।सक्दछ।। प्रत्येक विचारशील एवं भावनाशीललाई यसबाट जुड़ना चाहिए ।चाहिए। शांतिकुंज, गायत्री तपोभूमि मथुरा सहित तमाम गायत्री शक्तिपीठहरुशक्तिपीठहरू , गायत्री चेतना केन्द्रहरुकेन्द्रहरू, प्रज्ञापीठहरुप्रज्ञापीठहरू, प्रज्ञा केन्द्रहरुमाकेन्द्रहरूमा यसको व्यवस्था बनाई गई छ ।छ। हर वर्गमा युग पुरोहित विकसित गरे जा रहे छन् ।छन्। आशा गरिन्छ कि विज्ञजन, श्रद्धालुजन यसको लाभ उठाउने एवं जन-जनसम्म पहुँचानेमा पूर्ण तत्परता बरत्नेछ्न् ।बरत्नेछ्न्।

युग ऋषि (वेदमूर्ति तपोनिष्ठ पं. श्रीराम शर्मा आचार्य)ले युगको तमाम समस्याहरुकोसमस्याहरूको अध्ययन गरे र तिनको समयोचित समाधान पनि निकाले ।निकाले। यसै क्रममा उनले संस्कार प्रक्रियाका पुनर्जीवनको पनि अभियान चलाया ।चलाया। उनले संस्कारहरुलाईसंस्कारहरूलाई विवेक एवं विज्ञान सम्मत स्वरूप दिया, तिनको साथ प्रखर लोक शिक्षण जोडा, कर्मकाण्डहरुलाईकर्मकाण्डहरूलाई सर्व सुलभ, प्रभावी र कम खर्चीला बनाए ।बनाए। युग निर्माणका अन्तर्गत तिनको सफल प्रयोग ठूला पैमानेमा गरे गए ।गए। यसका लागि उनले प्रचलित संस्कारहरुमासंस्कारहरूमा बाट वर्तमान समयका अनुकूल केवल बारह संस्कार ( पुंसवन , नामकरण , चूड़ाएर्म ( मुण्डन, शिखास्थापन )- अन्नप्राशन , विद्यारम्भ , यज्ञोपवीत ( दीक्षा ) , विवाह , वानप्रस्थ , अन्येष्टि , मरणोत्तर (श्राद्ध संस्कार) , जन्मदिवस एंव विवाहदिवस ) पर्याप्त माने छन् ।छन्। यी संस्कारहरुलाईसंस्कारहरूलाई उपयुक्त समयमा उपयुक्त वातावरणमा सम्पन्न गर्न-करानेका असाधारण लाभ मानिसहरुलेमानिसहरूले पाए छन् ।छन्। तिनको विवरण निम्नानुसार छं

# '''[[नामकरण संस्कार]]''': बालकको नाम त्यसको पहचानका लागि छैन रखा जाता ।जाता। मनोविज्ञान एवं अक्षर-विज्ञानका जानकारहरुकोजानकारहरूको मत छ कि नामको प्रभाव व्यक्तिका स्थूल-सूक्ष्म व्यक्तित्वमा गहिराईबाट पड़ता रहता �...

# '''[[चूड़ाएर्म संस्कार]]''' (मुण्डन, शिखा स्थापना):स्थूल दृष्टिबाट प्रसवका साथ सिरमा आए वालहरुलाईवालहरूलाई हटाएर खोपड़ीको सफाई गर्नु आवश्यक हुन्छ, सूक्ष्म दृष्टिबाट शिशुका व्यवस्थित बौद्धिक विकास, कुविचारहरुकाकुविचारहरूका उच्छेदन, श्रेष्ठ व�...

# '''[[अन्नप्राशसन संस्कार]]''':जब शिशुका दाँत उगने लागोस्, मानना चाहिए कि प्रकृतिले त्यसलाई ठोस आहार, अन्नाहार गर्ने स्वीकृति प्रदान गर दी छ ।छ। स्थूल (अन्नमयकोष)का विकासका लागि त अन्नका विज्ञान सम्मत उपयोग क...

# '''[[विद्यारंभ संस्कार]]''':जब बालक/ बालिकाको आयु शिक्षा ग्रहण गर्न योग्य हो जाय, तब त्यसका विद्यारंभ संस्कार गराइन्छ ।गराइन्छ। यसमा समारोहका माध्यमबाट जहाँ एकतर्फ बालकमा अध्ययनको उत्साह पैदा गरे जाता...

# '''[[यज्ञोपवीत संस्कार]]''':जब बालक/ बालिकाको शारीरिक-मानसिक विकास यस योग्य हो जाए कि उ आफ्नो विकासका लागि आत्मनिर्भर भएर संकल्प एवं प्रयास गर्न लागोस्, तब त्यसलाई श्रेष्ठ आध्यात्मिक एवं सामाजिक अनुशासनहरुअनुशासनहरू ...

# '''[[विवाह संस्कार]]''':सद्गृहस्थ की, परिवार निर्माणको जिम्मेदारी उठाउनेका योग्य शारीरिक, मानसिक परिपक्वता आ जानेमा युवक-युवतिहरुकोयुवतिहरूको विवाह संस्कार गराइन्छ ।गराइन्छ। भारतीय संस्कृतिका अनुसार विव...

# '''[[वानप्रस्थ संस्कार]]''':गृहस्थको जिम्मेदारीहरुजिम्मेदारीहरू यथा शीघ्र गरेर, उत्तराधिकारिहरुलाईउत्तराधिकारिहरूलाई आफ्नो कार्य सुँम्प्कर आफ्नो व्यक्तित्वलाई धीरे-धीरे सामाजिक, उत्तरदायित्व, पारमार्थिक कार्हरुमाकार्हरूमा पूर्ण प्रकार लगा देन...

# '''[[अन्त्येष्टि संस्कार]]''':'मृत्यु' जीवनको एक अटल सत्य छ ।छ। यसलाई जरा-जीर्णलाई नवीन-स्फूर्तिवान जीवनमा रूपान्तरित गर्न वाला महान देवता पनि कह सक्दछन् ।सक्दछन्। जीव चेतना एक यज्ञीय प्रक्रियाका अंतर्गत ...

# '''मरणोत्तर''' ([[श्राद्ध संस्कार]]):मरणोत्तर (श्राद्ध संस्कार) जीवनको एक अबाध प्रवाह छ ।छ। कायाको समाप्तिका पछि पनि जीव यात्रा रुकती छैन ।छैन। अघिको क्रम पनि भलीप्रकार सही दिशामा चलता रहे, यस हेतु मरणो...

# '''[[जन्मदिवस संस्कार]]''':मनुष्यलाई अन्यान्य प्राणिहरुमाप्राणिहरूमा सर्वश्रेष्ठ मानिएको छ ।छ। जन्मदिन उ पावन पर्व छ, जस दिन स्रष्टाले हमा श्रेष्ठतम जीवनमा पदोन्तन गरे ।गरे। श्रेष्ठ जीवन प्रदान गर्नका से...

# '''[[विवाह संस्कार]]''':जस्तै जीवनको प्रांरभ जन्मबाट हुन्छ, त्यस्तो नैं परिवारको प्रारंभ विवाहबाट हुन्छ ।हुन्छ। श्रेष्ठ परिवार र त्यस माध्यमबाट श्रेष्ठ समाज बनाने शुभ प्रयोग विवाह संस्कारबाट प्रारंभ छ...

== बाहरी कडीहरुकडीहरू ==