|
[[चित्र:Hindu calendar 1871-72.jpg|200px|thumb|पञ्चाङ्गको एक पृश्ठ 1871-72.]]
'''हिन्दू पञ्चाङ्ग''' [[हिन्दू धर्म|हिन्दू]] समाजद्वारा मानिने [[कालदर्शक|क्यालेण्डर]] हो। यसका भिन्न-भिन्न रूपमा यो लगभग पूरा [[भारत]]मा मानिन्छ। पञ्चाङ्ग नाम पाँच प्रमुख भागहरुदेखिभागहरूदेखि बनेका हुनको कारण छ, यो छ पक्ष, तिथी, वार, योग र गर्ण। एक सालमा १२ महिना हुन्छन्। प्रत्येक महिनमा १५ दिनका दुई पक्ष हुन्छन्, शुक्ल र कृष्ण।'''पञ्चाङ्ग''' (पंच + अङ्ग = पाँच अङ्ग) [[हिन्दू धर्म|हिन्दू]] काल-गणनाको रीतिदेखि निर्मित पारम्परिक [[कालदर्शक|क्यालेण्डर]] वा कालदर्शकलाई भन्दछन्। पञ्चाङ्ग नाम पाँच प्रमुख भागहरुदेखिभागहरूदेखि बनेका हुनको कारण छ, यो छ- तिथि, वार, नक्षत्र, योग र करण। यसको गणनाका आधारमा हिन्दू पञ्चाङ्गको तीन धाराहरुधाराहरू छन्- पहिलो चन्द्र आधारित, अर्को नक्षत्र आधारित र तेस्रो सूर्य आधारित क्यालेण्डर पद्धति। भिन्न-भिन्न रूपमा यो पूरा भारतमा मानिन्छ।
एक सालमा १२ महिना हुन्छन्। प्रत्येक महिनामा १५ दिनका दुई पक्ष हुन्छन्- शुक्ल र कृष्ण। प्रत्येक सालमा दुई अयन हुन्छन्। यी दुई अयनहरुकोअयनहरूको राशिहरुमाराशिहरूमा २७ नक्षत्र भ्रमण गर्दै रहन्छन्।१२ मासको एक वर्ष र ७ दिनको एक सप्ताह राख्ने प्रचलन [[विक्रम संवत]]देखि शुरू भयो। महिना हिसाब [[सूर्य]] अनि [[चन्द्रमा]]को गति पैर रखिन्छ। यो १२ [[राशिहरुराशिहरू]] बारह सौर मास छन्। जस दिन सूर्य जस राशिमा प्रवेश गर्दछ त्यसै दिनको संक्रान्ति हुन्छ। पूर्णिमाका दिन चन्द्रमा जस नक्षत्रमा हुन्छ त्यसै आधारमा महिनाहरुकोमहिनाहरूको नामकरण भएको हो। चन्द्र वर्ष, सौर वर्षदेखि ११ दिन ३ घड़ी ४८ पल सानो हो। यसैलिए प्रत्येक ३ वर्षमा यसमा एक महीना जोड़िन्छ जसलाई [[अधिक मास]] भन्दछन्।<!-- यसका अनुसार एक साललाई बारह महिनाहरुमा बाँड़िएको छ र प्रत्येक महिनामा तीस दिन हुन्छन्. महिनालाई चन्द्रमाको कलाहरुका घटने र बढ्नका आधारमा दुइ पक्षहरु अथवा शुक्ल पक्ष र कृष्ण पक्षमा विभाजित गरिएको छ. एक पक्षमा लगभग पन्ध्र दिन वा दुइ सप्ताह हुन्छन्. एक सप्ताहमा सात दिन हुन्छन्. एक दिनलाई तिथि भनिएको छ जो पञ्चाङ्गका आधारमा उन्नाइस घण्टादेखि लिएर चौबीस घण्टासम्म हुन्छ. दिनलाई चौबीस घंटहरुका साथ-साथ आठ पहरहरुमा पनि बाँड़िएको छ। एक प्रहर कुनै तीन घण्टाको हुन्छ. एक घण्टामा लगभग दुइ घड़ी हुन्छन्, एक पल लगभग आधा मिनटका बराबर हुन्छ र एक पलमा चौबीस क्षण हुन्छन्। पहरका अनुसार हेर्दा भनें चार पहरको दिन र चार पहरको रात हुन्छ. -->
== तिथि ==
एक दिनलाई तिथि भनिएको छ जो पञ्चाङ्गका आधारमा उन्नाइस घण्टादेखि लिएर चौबीस घण्टा सम्मको हुन्छ। चन्द्र मासमा ३० तिथिहरुतिथिहरू हुन्छन्, जो दुई पक्षहरुमापक्षहरूमा बाँड़िएका छन्। शुक्ल पक्षमा एकदेखि चौध र फेरि पूर्णिमा आउँछ। पूर्णिमा सहित कुल मिलाएर पन्ध्र तिथि। कृष्ण पक्षमा एकदेखि चौध र फेरि अमावस्या आउँछ। अमावस्या सहित पन्ध्र तिथि।
तिथिहरुकातिथिहरूका नाम निम्न छन्- पूर्णिमा (पूर्ण्या), प्रतिपदा (परेवा), द्वितीया (दूज), तृतीया (तीज), चतुर्थी (चौथी), पंचमी (पंचमी), षष्ठी , सप्तमी, अष्टमी, नवमी, दशमी, एकादशी , द्वादशी, त्रयोदशी, चतुर्दशी र अमावस्या (औंसी)।
== वार ==
== नक्षत्र ==
आकाशमा तारामण्डलका विभिन्न रूपहरुमारूपहरूमा देखिाई दिने भएका आकारलाई नक्षत्र भन्दछन्। मूलत: नक्षत्र 27 मानिएका छन्। ज्योतिषिहरुज्योतिषिहरू द्वारा एक अन्य अभिजित नक्षत्र पनि मानिन्छ। चन्द्रमा उक्त सत्ताईस नक्षत्रहरुमानक्षत्रहरूमा भ्रमण गर्दछ। नक्षत्रहरुकानक्षत्रहरूका नाम तल चन्द्रमासमा दिइयो छन्-
== योग ==
योग 27 प्रकारका हुन्छन्। सूर्य-चन्द्रको विशेष दूरिहरुकोदूरिहरूको स्थितिहरुलाईस्थितिहरूलाई योग भन्दछन्। दूरिहरुकादूरिहरूका आधारमा बन्ने भएका 27 योगहरुकायोगहरूका नाम क्रमश: यस प्रकार छन्:- विष्कुम्भ, प्रीति, आयुष्मान, सौभाग्य, शोभन, अतिगण्ड, सुकर्मा, धृति, शूल, गण्ड, वृद्धि, ध्रुव, व्याघात, हर्षण, वज्र, सिद्धि, व्यातीपात, वरीयान, परिघ, शिव, सिद्ध, साध्य, शुभ, शुक्ल, ब्रह्म, इन्द्र र वैधृति।
27 योगहरुमायोगहरूमा देखि कुल 9 योगहरुलाईयोगहरूलाई अशुभ मानिन्छ तथा सबै प्रकारका शुभ कामहरुमाकामहरूमा यीबाट बच्ने सलाह दिएको हो। यी अशुभ योग छन्: विष्कुम्भ, अतिगण्ड, शूल, गण्ड, व्याघात, वज्र, व्यतीपात, परिघ र वैधृति।
== करण ==
== पक्ष ==
प्रत्येक महिनामा तीस दिन हुन्छन्। तीस दिनहरुलाईदिनहरूलाई चन्द्रमाको कलाहरुकाकलाहरूका घटने र बढ्नका आधारमा दुई पक्षहरुपक्षहरू अथवा शुक्ल पक्ष र कृष्ण पक्षमा विभाजित गरिएको हो। एक पक्षमा लगभग पन्ध्र दिन वा दुई सप्ताह हुन्छन्। एक सप्ताहमा सात दिन हुन्छन्। शुक्ल पक्षमा चन्द्रको कलाहरुकलाहरू बढ़्दछन् र कृष्ण पक्षमा घट्दछन्।
== महिनाहरुकामहिनाहरूका नाम ==
इन बारह मासेका नाम आकाशमण्डलका नक्षत्रहरुमानक्षत्रहरूमा देखि १२ नक्षत्रहरुकानक्षत्रहरूका नामहरुमानामहरूमा राखिएका छन्। जस मास जो नक्षत्र आकाशमा प्राय: रात्रिका आरम्भदेखि अन्तसम्म देखिन्छ वा भन्न सक्छौं कि जस मासको [[पूर्णमासी]]लाई [[चन्द्रमा]] जस [[नक्षत्र]]मा हुन्छ, त्यसैका नाममा त्यस मासको नाम रखिएको हो। चित्रा नक्षत्रका नाममा चैत्र मास (मार्च-अप्रैल), विशाखा नक्षत्रका नाममा वैशाख मास (अप्रैल-मे ), ज्येष्ठा नक्षत्रका नाममा ज्येष्ठ मास (मे -जून), आषाढ़ा नक्षत्रका नाममा आषाढ़ मास (जून-जुलाई), श्रवण नक्षत्रका नाममा श्रावण मास (जुलाई-अगस्तअगस्ट), भाद्रपद (भाद्रा) नक्षत्रका नाममा भाद्रपद मास (अगस्तअगस्ट-सितम्बरसेप्टेम्बर), अश्विनीका नाममा आश्विन मास (सितम्बरसेप्टेम्बर-अक्तूबर), कृत्तिकाका नाममा कार्तिक मास (अक्तूबर-नवम्बर), मृगशीर्षका नाममा मार्गशीर्ष (नवम्बर-दिसम्बरडिसेम्बर), पुष्यका नाममा पौष (दिसम्बरडिसेम्बर-जनवरी), मघाका नाममा माघ (जनवरी-फरवरीफेब्रुअरी) तथा फाल्गुनी नक्षत्रका नाममा फाल्गुन मास (फरवरीफेब्रुअरी-मार्च)को नामकरण भएको हो।
{| class="wikitable"
|-
! महिनाहरुकामहिनाहरूका नाम
! पूर्णिमाका दिन चन्द्रमा यस नक्षत्र हुन्छ
|-
सौरमासको आरम्भ सूर्यको संक्रान्तिदेखि हुन्छ। सूर्यको एक संक्रान्तिदेखि अर्को संक्रान्तिको समय सौरमास कहलाउँछ। यो मास प्राय: तीस, एकतीस दिनको हुन्छ। कहिले-कहिले अट्ठाईस र उन्तीस दिनको पनि हुन्छ। मूलत: सौरमास (सौर-वर्ष) 365 दिनको हुन्छ।
12 राशिहरुलाईराशिहरूलाई बारह सौरमास मानिन्छ। जस दिन सूर्य जस राशिमा प्रवेश गर्दछ त्यसै दिनको संक्रान्ति हुन्छ। यस राशि प्रवेशदेखि नैं सौरमासको नया महीना शुरू मानिएको हो। सौर-वर्षका दुई भाग छन्- उत्तरायण छ माहको र दक्षिणायन पनि छ मास का। जब सूर्य उत्तरायण हुन्छ तब हिन्दू धर्म अनुसार यो तीर्थ यात्रा अनि उत्सवहरुकोउत्सवहरूको समय हुन्छ। पुराणहरुपुराणहरू अनुसार अश्विन, कार्तिक मासमा तीर्थको महत्व बताइएको हो। उत्तरायणका समय पौष-माघ मास चलिरहेको हुन्छ।
मकर संक्रान्तिका दिन सूर्य उत्तरायण हुन्छ जबकि सूर्य धनुदेखि मकर राशिमा प्रवेश गर्दछ। सूर्य गर्क राशिमा प्रवेश गर्दछ तब सूर्य दक्षिणायन हुन्छ। दक्षिणायन व्रतहरुकोव्रतहरूको र उपवासको समय हुन्छ जबकि चन्द्रमास अनुसार अषाढ़ वा श्रावण मास चलिरहेको हुन्छ। व्रतदेखि रोग र शोक मिट्दछन्।दक्षिणायनमा विवाह र उपनयन आदि संस्कार वर्जित छ,जब कि मङ्गसिर मासमा यी सब गर्न सकिन्छ यदि सूर्य वृश्चिक राशिमा हो।अनि उत्तरायण सौर मासहरुमामासहरूमा मीन मास मै विवाह वर्जित हो।
सौरमासका नाम : मेष, वृषभ, मिथुन, गर्क, सिंह, कन्या, तुला, वृश्चिक, धनु, कुंभ, मकर, मीन।
== चन्द्रमास ==
चन्द्रमाको कलाको घट-बढ़ भएका दुई पक्षहरुपक्षहरू (कृष्ण र शुक्ल)को जो एक मास हुन्छ त्यही चन्द्रमास कहलाउँछ। यो दुई प्रकारको शुक्ल प्रतिपदादेखि प्रारम्भ भएर अमावस्यालाई पूर्ण हुने 'अमान्त' मास मुख्य चन्द्रमास हो। कृष्ण प्रतिपदादेखि 'पूर्णिमात' पूरा हुने गौण चन्द्रमास हो। यो तिथिको घट-बढ़का अनुसार 29, 30 अनि 28 एवं 27 दिनहरुकोदिनहरूको पनि हुन्छ।
पूर्णिमाका दिन, चन्द्रमा जस नक्षत्रमा हुन्छ त्यसै आधारमा महिनाहरुकोमहिनाहरूको नामकरण भएको हो। सौर-वर्षदेखि 11 दिन 3 घटी 48 पल सानो छ चन्द्र-वर्ष यसैलिए प्रत्येक 3 वर्षमा यसमा 1 महीना जोड़िन्छ।
सौरमास 365 दिनको र चन्द्रमास 355 दिनको हुनाले प्रतिवर्ष 10 दिनको अन्तर आउँछ। यी दस दिनहरुलाईदिनहरूलाई चन्द्रमास नैं मानिन्छ। र पनि यस्ता ठूला भए दिनहरुलाईदिनहरूलाई 'मलमास' वा 'अधिमास' भन्दछन्।
चन्द्रमासका नाम : चैत्र, वैशाख, ज्येष्ठ, अषाढ़, श्रावण, भाद्रपद, अश्विन, कार्तिक, अगहन, पौष, माघ र फाल्गुन।
== नक्षत्रमास ==
आकाशमा स्थित तारा-समूहलाई नक्षत्र भन्दछन्। साधारणतः यो चन्द्रमाका पथदेखि जुडे छन्। ऋग्वेदमा एक स्थानमा सूर्यलाई पनि नक्षत्र भनिएको हो। अन्य नक्षत्रहरुमानक्षत्रहरूमा सप्तर्षि र अगस्त्यअगस्ट्य छन्। नक्षत्रदेखि ज्योतिषीय गणना गर्नु वेदांग ज्योतिषको अङ्ग हो। नक्षत्र हाम्रो आकाश मण्डलका मीलका पत्थरहरुकोपत्थरहरूको प्रकार छन् जसदेखि आकाशको व्यापकताको ठेगाना चल्दछ। त्यस्तो नक्षत्र त 88 छन् परन्तु चन्द्र पथमा 27 नैं मानिएका छन्।
चन्द्रमा अश्विनीदेखि लिएर रेवती तकका नक्षत्रमा विचरण गर्दछ त्यो काल नक्षत्रमास कहलाउँछ। यो लगभग 27 दिनहरुकोदिनहरूको हुन्छ यसैलिए 27 दिनहरुकोदिनहरूको एक नक्षत्रमास कहलाउँछ।
महिनाहरुकामहिनाहरूका नाम पूर्णिमाका दिन चन्द्रमा जस नक्षत्रमा रहन्छ:
# चैत्र : चित्रा, स्वाति।
# वैशाख : विशाखा, अनुराधा।
# फाल्गुन : पूर्वाफाल्गुन, उत्तराफाल्गुन, हस्त।
;नक्षत्रहरुकानक्षत्रहरूका गृह स्वामी :
# केतु : अश्विन, मघा, मूल।
# शुक्र : भरणी, पूर्वाफाल्गुनी, पूर्वाषाढ़।
# चन्द्र : रोहिणी, हस्त, श्रवण।
# मंगल : मॄगशिरा, चित्रा, श्रविष्ठा।
# राहु : आद्रा, स्वाति, शतभिषा ।शतभिषा।
# बृहस्पति : पुनर्वसु, विशाखा, पूर्वभाद्रपदा।
# शनि . पुष्य, अनुराधा, उत्तरभाद्रपदा।
| 