"कर्म" का संशोधनहरू बिचको अन्तर

साधारण बोलचालको भाषामा '''कर्म'''को अर्थ हुन्छ 'क्रिया' । [[व्याकरण]]मा क्रिया भन्नाले निष्पाद्यमान फलको आश्रयलाई कर्म भन्छन्। "राम घर जान्छ' यस उदाहरणमा "घर" गमन क्रियाको फलको आश्रय हुने नाताले "जानु क्रिया'लाई कर्म मानिन्छ।

[[दर्शन]]मा '''कर्म''' एक विशेष अर्थमा प्रयुक्त हुन्छ। जे पनि मनुष्यले गर्छ जसबाट कुनै फल उत्पन्न हुन्छ। यो फल शुभ, अशुभ अथवा दुवैभन्दा भिन्न हुन्छ। फलको यो रूप क्रिया द्वारा स्थिर हुन्छ। [[दान]] शुभ कर्म हो र हिंसा अशुभ कर्म हो। यहाँ कर्म शब्द क्रिया र फल दुवैको लागि प्रयुक्त हुन्छ्स्। यो कुरा यस भावनामा आधारित छ कि क्रिया सर्वदा फलसँग संलग्न हुन्छ। क्रियाबाट फल अवश्य उत्पन्न हुन्छ। यहाँ ध्यान राख्नु पर्छ कि शरीरका स्वाभाविक क्रियाहरुक्रियाहरू यसमा समावेश छैनन्। आँखाका पलकहरुपलकहरू उठ्नु, बन्द हुनु (आँखा झिम्क्याउनु) पनि क्रिया हो, तर यसले फल उत्पन्न हुँदैन। दर्शनको सीमामा यस प्रकारको क्रियाको कुनै महत्व यसैले छैन कि त्यो क्रिया मनद्वारा प्रेरित हुँदैन। उक्त सामान्य नियम मनद्वारा प्रेरित क्रियाहरुमाक्रियाहरूमा नै लागू हुन्छ। जानेर कसैलाई दान दिनु अथवा कुनैको वध गर्नु नै सार्थक हो। तर अनजानमा कसैलाई उपकार गर्न अथवा कसैलाई हानि पुर्‍याउनु के कर्मको उक्तपरिधिमा आउँदैन? कानूनमा भनिन्छ कि नियमको अज्ञानतामा मनुष्यलाई क्रियाको फलबाट बचाउन सकिंदैन। [[श्रीमद्भगवद्गीता|गीता]]मा पनि भनिएको कि कर्मका शुभ अशुभ फललाई अवश्य भोग्नु पर्दछ, त्यसबाट छुटकारा मिल्दैन। यस स्थितिमा जानी नजानी गरेका क्रियाका शुभ वा अशुभ फल हुन्छन् नैं। अनजानमा गरेका क्रियाहरुकोक्रियाहरूको बारेमा केवल यति नै भनिन्छ कि अज्ञान कर्ताको दोष हो र त्यस दोषको लागि कर्ता नै उत्तरदायी हुन्छ। कर्ताको क्रियामा प्रवृत्त हुन अघि पहिला क्रियासित सम्बन्धित सबै कुराहरुकोकुराहरूको ठेगाना लगाउनु पर्छ। स्वाभाविक क्रियाहरुसितक्रियाहरूसित अज्ञानमा गरेका क्रियाहरुमाक्रियाहरूमा भेद केवल यति हो कि स्वाभाविक क्रियाहरुक्रियाहरू बिना मनको सहायताले आफै हुन्छन् अनि अज्ञानप्रेरित क्रियाहरुक्रियाहरू आफै हुँदैनन् यसमा मनको हात हुन्छ। नचाहे पनि आँखा झिम्कन्छ, तर नचाही भएका अज्ञानमा कुनै क्रिया गर्न सकिन्न। क्रियाको परिणाम क्रियाको उद्देश्य भन्दा भिन्न हुन्छ, फेरि पनि यो आवश्यक हुँदैन कि क्रिया गरियोस्। अत: कर्मको परिधिमा ती क्रियाहरुक्रियाहरू र फल आउँछन् जुन स्वाभाविक क्रियाहरुक्रियाहरू भन्दा भिन्न हुन्छन्।

<includeonly>क्रिया र फलको सम्बन्ध [[कार्य-कारण-भाव]] को अटूट नियममा आधारित हो। यदि कारण विद्यमान हो त कार्य अवश्य हुनेछ। यो प्राकृतिक नियम आचरण कोआचरणको क्षेत्रमा पनि सत्य हो। अत: भनिन्छ कि क्रियाको कर्ता फलको अवश्य भोक्ता हुन्छ। बौद्धोंले कर्ता कोकर्ताको क्षणिक माना हो तर यस नियम कोनियमको चरितार्थ गर्नको लागि उनी क्षणसंतानमा एक प्रकार कोप्रकारको एकरूपता मानते भएका भन्छन्ं कि एक व्यक्ति कोव्यक्तिको संतान दोस्रो व्यक्ति कोव्यक्तिको संतान से भिन्न हो। क्षणभेद होने भन्दा पनि व्यक्तित्वमा भेद हुँदैन; अत: व्यक्ति पूर्वनिष्पादित क्रियाको उत्तर कालमा भोग करता नै हो। यिद हामी यो न मानें त भन्न पडेगा कि कुनै दोस्रोदोस्रोको को द्वारा कोद्वाराको गई क्रियाको फलको कुनै दोस्रो भोगता हो जुन तर्क विरुद्ध हो। यदि यस नियममा पूर्ण आस्था हो त तर्क हामीलाई यसको एक अन्य निष्कर्ष कोनिष्कर्षको पनि स्वीकार गर्नको लागि बाध्य गर्छ। यदि सबै क्रियाओंको फल भोगना पर्दछ त उनी क्रियाओंको के हुनेछ जसको फल भोगने कोभोगनेको पहिले नै कर्ता मरछ? या त हामीलाई कर्म कोकर्मको सिद्धांतलाई छोडन हुनेछ या फिर, मानना हुनेछ कि कर्ता हैन मरता, त्यो केवल शरीर कोशरीरको बदल दिइन्छ। भारतीय विचारकोंले एक स्वर से दोस्रो पक्ष नै स्वीकार गरेको छ। उनी भन्छन्ं कि मरन शरीरको स्वाभाविक कर्म हो, तर भोग कोभोगको लागि यो आवश्यक छैन कि त्यहि शरीर भोगे जसले क्रिया कोक्रियाको हो। भोक्ता अलग हो र त्यो कर्मफलको भोग गर्नको लागि दोस्रो शरीर धारण गर्छ। यसै कोयसैको पुनर्जन्मवाद भन्छन्ं। मृत्यु शरीर कोशरीरको आनुषंगिक स्वाभाविक क्रिया हो जसको कर्ममा कुनै प्रभाव हुँदैन। अत: कर्म कोकर्मको सिद्धांतलाई पुनर्जन्म से अलग गरेर हैन राखयो जा सकता।

इतना नै हैन, जब क्रियाको सम्बन्ध फलभोग संगसँग मानिन्छ तब यो पनि मानना पडेगा कि भोग-जो शुभ अशुभ कर्महरु कोकर्महरूको अनुसार सुखमय या दु:खमय हुन्छ-अवश्यंभावी हो। उससे बचा हैन जा सकता, न त उनलाई बदला जान सक्छ। फल कोफलको क्षयको एकमात्र उपाय हो उनलाई भोग लिन। यस जन्ममा प्राणी जस्तो हो उनको पूर्व जन्मों कोजन्मोंको क्रियाओंको फल मात्र हो। फल एक शक्ति हो जुन जीवनजीवनको को स्थिति कोस्थितिको नियन्त्रित गर्छ। यस शक्तिको पुंज पनि कर्म भनिन्छ र केही मान्छे यसलाई भाग्य या नियति पनि भन्छन्ं। नियतिवादमा मानिएको छ कि प्राणी नियति से नियन्त्रित अत: परवश हो। त्यो स्वयं केही हैन करता। तर पूर्वजन्मों कोपूर्वजन्मोंको क्रियाको फल भोगने कोभोगनेको वाहेक त्यो यस जन्ममा स्वतन्त्र कर्ता पनि हो, अत: पूर्व कर्महरुलाईकर्महरूलाई भोगने संगसँग नै त्यो भविष्य कोभविष्यको लागि कर्म गर्छ। इसीमा उनको स्वातंत््रय हो। आचार कोआचारको लागि स्वतन्त्रता परमावश्यक हो र प्राय: सबै भारतीय दार्शनिक यसलाई मानते छन्। क्रिया, क्रियाफल तथा क्रियाफलको समूह, जसलाई अदृष्ट पनि भन्छन्ं, भारतीय दर्शनमा कर्म शब्दबाट अभिहित हुन्छ।

पहिले भनाइएको छ कि मन:प्रेरणा कर्मको आवश्यक उपकरण हो। मन:-प्रेरणा कोप्रेरणाको शुभ या अशुभ हुन बाट नै कर्म शुभ या अशुभ हाता हो। डाक्टर रोगी को भलाईरोगीको कोभलाईको लागि उनको चीरफाड गर्छ। यदि यस चीरफाड से रोगी कोरोगीको कष्ट हुन्छ त डाक्टर उनको उत्तरदायी छैन। डाक्टर शुभ कर्म गरेर रहेको छ ।छ। अत: दु:ख, जुन अशुभ मन:प्ररेणा से कोसेको गई क्रियाको फल हो, त्यतिखेर टाढा हुन सक्छ जब मन कोमनको अशुभ प्रभावों से बचाया जाए। सर्वदा शुभ कर्म गर्न सर्वदा शुभ सोचने देखि नै हुन सक्छ। कष्ट कोकष्टको बचनेको यही एक उपाय हो। तर शुभ कर्म गर्नवालाहरुगर्नवालाहरू व्यक्तिव्यक्तिको को फलभोग कोफलभोगको लागि जन्म लिन नै हुनेछ, चाहे स्वर्गमा, चाहे पृथ्वी पर। जन्म लिन आफ्नो तपाईंमा महान्‌ कष्ट हो किन भनें जन्मको सम्बन्ध मृत्यु से हो। मृत्युको कष्ट दु:सह कष्ट मानिएको छ। अत: यदि यस कष्ट भन्दा पनि छुटकारा पान हो त जन्म को परम्पराजन्मको कोपरम्पराको पनि समाप्त गर्न हुनेछ। यसको लागि शुभ कर्महरुकोकर्महरूको पनि परित्याग आवश्यक हो किन भनें बिना उनको जन्म से मुक्ति छैन। अत: शुभाशुभ परित्यागी नै वास्तविक दु:खमुक्त हुन सक्छ।

क्या शुभाशुभ परित्याग संभव छ? शरीर रहते यो संभव हैन मालूम होता। माहोता।मा एक उपाय हो। मन कोमनको शोधन से यो सिद्ध हुन सक्छ। यदि मनमा कुनै फल को आकांक्षाफलको कोआकांक्षाको बिना, परेलि उठन गिरने जस्तै, सारी क्रियाएँ स्वाभाविक रूपबाट कोरूपबाटको जाएँ त उनसे शुभ अशुभ फल उत्पन्न हुनेछैनन् र जन्म मृत्यु भन्दा पनि छुटकारा मिल जाएगा। निष्काम कर्मको यही आदर्श हो। यसको विपरीत सारा कर्म-जो शुभ अशुभ हुन्छन्-सकाम कर्म हों र उनी बंधन कोबंधनको कारण हों।

कर्म कोकर्मको यस सिद्धान्त संगसँग [[स्वर्ग]]-[[नरक]] को कल्पनाएँ पनि जुडी छन्। शुभ कर्महरु कोकर्महरूको परिणामस्वरूप सकल सुखों से पूर्ण स्वर्ग कोस्वर्गको प्राप्ति हुन्छ। यसको विपरीत नरक कोनरकको प्राप्ति हुन्छ। स्वर्ग नरकमा पनि शुभ अशुभ कर्मकर्मको को मात्रा कोमात्राको अनुसार अनेक स्तर माने गए छन्, जस्तै पृथ्वी मापृथ्वीमा अनेक स्तर हों। कर्म कोकर्मको सिद्धांतलाई मानने मामाननेमा स्वर्ग नरकनरकको को कल्पना कोकल्पनाको पनि मानना आवश्यक हुन्छ।

जसलाई हामी शुभ कर्म भन्छन्ं उनी पुण्य तथ अशुर्भ कर्म पाप कहलाते छन्। पुण्य र पाप मुख्यत: क्रिया कोक्रियाको फलको बोध गराछन। यो कर्म तीन प्रकार कोप्रकारको हाते छन्। नित्यकर्म उनी हैं जुन न गरे पछि पाप उत्पन्न गर्छन्, तर गरे पछि केही पनि हैन उत्पन्न करते। नैमित्तिक कर्म गर्न से पुण्य तथा न गर्न से पाप हुन्छ। काम्य कर्म कामना से गरे जान्छन् अत: उनको गर्न से फल कोफलको सिद्धि हुन्छ। न गर्न भन्दा केही पनि हुँदैन। चूँकि तिनै कर्महरुमाकर्महरूमा यो उद्देश्य छिपा हो कि पुण्य अर्जित गरे जाए, पाप भन्दा टाढा रहयो जाए, अत: यो सबै कर्म मन:प्रेरित छन्। जन्म से छुटकारा पानको लागि नित्य, नैमित्तिक र काम्य कर्महरुकोकर्महरूको परित्याग अत्यन्त आवश्यक मानिएको छ।</includeonly>

==बाहिरी कडिहरुकडिहरू==