"ऊर्जा" का संशोधनहरू बिचको अन्तर

सा स्वचालित हिज्जे सम्पादन, replaced: को → को (286), मा → मा (69), लाइ → लाई (6), घंट → घण्ट, संग → सँग (3), हरु → हरू ...
सा स्वचालित हिज्जे सम्पादन, replaced: घंट → घण्ट, रुप → रूप (4), हरु → हरू (78), । → । (6)
पङ्क्ति १:
[[File:Lightning over Oradea Romania zoom.jpg|thumb|right|300px|'''चट्याङ्ग''' एउटा बादलको बिजुलीको टुटाई हो जसमा विद्युतको दह्रिलो क्षेत्र स्थापित भए पछि हुने गर्छ, जसले चार्ज उत्पन्न भएर शक्ति उत्पन्न गर्दछ। जब ती चार्जहरूले केही दूरी तय गर्दछन्, विद्युत प्रवाह हुन्छ, विद्युतको [[सम्भावना उर्जा]]ले थर्मल उर्जा, प्रकाश, ध्वनि आदिको रूप लिन्छ जो अन्य प्रकारका उर्जाहरू हुन्।]]
यो लेख [[कार्य]] गर्ने क्षमता उर्जाको बारेमा हो।
 
ऊर्जाको सरल परिभाषा दिनदिनु कठिन छ। ऊर्जा वस्तु होन।छैन। यसलाई हामी देख्न सक्दैनौंसक्तैनौं, योयसले कुनै ठाँउजग्गा घेर्दैन, न यसको कुनै छाया नैनैं पर्छ। संक्षेप मासंक्षेपमा, अन्य वस्तुहरूवस्तुहरूको जस्तैभाँति यो [[द्रव्य]] हैनछैन, यद्यापियद्यपि फरकबहुधा द्रव्यसँगद्रव्यदेखि यसको घनिष्ठ सम्बन्ध रहन्छ। फेरि पनि यसको अस्तित्व त्यतिउति नैनैं वास्तविक छ जति कुनै अन्य वस्तुको र यस कारण कि कुनै पिंडपिण्ड समुदाय मासमुदायमा, जसकोजसका माथि कुनै बाहिरीबाह्य बलको प्रभाव रहँदैन, यसको मात्रामा कमी बेशी हुदैन।हुँदैन। [[विज्ञान]]मा यसको महत्वपूर्ण स्थान हो।छ।
कुनै पनि कार्यकर्ताको [[कार्य]] गर्ने क्षमता लाई '''उर्जा''' (Energy) भन्छन्।
 
== उर्जाकोउर्जाका विभिन्न रूप ==
ऊर्जाको सरल परिभाषा दिन कठिन छ। ऊर्जा वस्तु होन। यसलाई हामी देख्न सक्दैनौं, यो कुनै ठाँउ घेर्दैन, न यसको कुनै छाया नै पर्छ। संक्षेप मा, अन्य वस्तुहरू जस्तै यो [[द्रव्य]] हैन, यद्यापि फरक द्रव्यसँग यसको घनिष्ठ सम्बन्ध रहन्छ। फेरि पनि यसको अस्तित्व त्यति नै वास्तविक छ जति कुनै अन्य वस्तुको र यस कारण कि कुनै पिंड समुदाय मा, जसको माथि कुनै बाहिरी बलको प्रभाव रहँदैन, यसको मात्रामा कमी बेशी हुदैन। [[विज्ञान]] यसको महत्वपूर्ण स्थान हो।
 
== उर्जाको विभिन्न रूप ==
[[चित्र:Energy-p-k-i.svg|right|thumb|300px|तीन रूपहरूमा उर्जा - स्थितिज, गतिज एवं आन्तरिक]]
साधारणत: कार्य गर्न सक्ने क्षमता लाईक्षमतालाई ऊर्जा भन्छन्।भन्दछन्। जब [[धनुष]]लेदेखि शिकार गर्नेवालागर्ने कुनै शिकारी धनुष लाईधनुषलाई झुकाउँछझुकाउँदछ त धनुषमा ऊर्जा आउँछ जसको उपयोग बाणकोबाणलाई शिकार सम्मशिकारसम्म चलाउनमा गरिन्छ। बगेकोबग्दोमा पानीमा ऊर्जा हुन्छ जसको उपयोग [[पनचक्कीपानी घट्टा]] चलाउनमा अथवा कुनै दोस्रोअर्का कामकोकामका लागि गरिनगर्न सक्छ।सकिन्छ। त्यहियसै तरिकाप्रकार [[बारूद]]मा ऊर्जा हुन्छ, जसको उपयोग पत्थरको शिलाहरू तोड्नतोड़ने अथवा [[बन्दुकतोप]]लेदेखि [[गोलिगोला]] हान्नमादागनमा हुन सक्छ। बिजुलीकोबिजलीको [[धारा]]मा ऊर्जा हुन्छ जसबाटजसदेखि [[विद्युत मोटर|बिजुलीकोबिजलीको मोटर]] चलाउन सकिन्छ। [[सूर्य]]कोका [[प्रकाश]]मा ऊर्जा हुन्छ जसको उपयोग [[प्रकाश सेल|प्रकाशसेलहरूप्रकाश सेलहरू]] द्वारा बिजुलीकोबिजलीको धारा उत्पन्न गर्नमा गरिन सक्छ।गर्न सकिन्छ। यस्तैयस्ता गरिनैं [[परमाणपरमाणु बम|अणुबम]]मा [[न्युक्लियरनाभिकीय ऊर्जा]] रहन्छ जसको उपयोग शत्रुशत्रुको लाई विध्वंस गर्न अथवा अन्य कार्यहरूमा गरिन्छ।
 
यसइस प्रकार हामी हेर्छौंदेख्छौं कि ऊर्जा धेरै रूपहरूमा पाइन्छ। झुकएकोझुके भए धनुषमा जुन जो ऊर्जा हुन्छ उसलाईत्यसलाई '''स्थितिज ऊर्जा''' भन्छन्भन्दछन्; बगेको पानीकोबग्दोको ऊर्जा '''गतिशिलगतिज ऊर्जा''' हो; बारूदको ऊर्जा '''रासायनिक ऊर्जा''' हो; बिजुलीकोबिजलीको धाराको ऊर्जा '''वैद्युत ऊर्जा हो'''; सूर्यकोसूर्यका प्रकाशको ऊर्जा लाईऊर्जालाई '''प्रकाश ऊर्जा''' भन्छन्।भन्दछन्। सूर्यमा जुन जो ऊर्जा हुन्छ त्यो उसकोत्यसको अग्लोऊँचे तापकोतापका कारण हो।हुन्छ। यसलाई '''उष्मा ऊर्जा''' भन्छन्।भन्दछन्।
 
== कार्य एवं उर्जा ==
विभिन्न उपायहरूउपाहरू द्वारा ऊर्जाकोऊर्जालाई एकएउटा रूपले दोस्रोअर्का रूपमा परिवर्तित गरिनगर्न सक्छ।सकिन्छ। यी यिनी परिवर्तनहरूमा ऊर्जाको मात्रा सर्वदा एकएउटा नैनैं रहन्छ। उनमात्यसमा कमी बेशी हुदैन।हुँदैन। यसलाई '''ऊर्जा-अविनाशिता-सिद्धांतसिद्धान्त''' भन्छन्।भन्दछन्।
 
माथि भनिएको छ कि कार्य गरेरगर्न सकनेकोसक्ने क्षमताकोक्षमतालाई ऊर्जा भन्छन्।भन्दछन्। तरपरन्तु सारा ऊर्जाकोऊर्जालाई कार्यमा परिणत गर्नगर्नु सर्वदा सम्भव हैनहुँदैन। होता।यस यसैलेलागि यो भन्नभन्नु अधिक उपयुक्त हुनेछ कि ऊर्जा त्यो वस्तु हो जुनजो उतनी नैनैं घट्छघट्दछ जति कार्य हुन्छ। यस कारण ऊर्जाकोऊर्जालाई नापनेकोनाप्नका उनिती नैनैं एकक हुन्छन्। जुनजो कार्यकोकार्यलाई नापने के। यदि हामी एकएउटा किलोग्रामकिलो भारकोग्राम एकभारलाई एउटा मीटर ऊँचाअग्लो उठाते होउठा्दछन्पृथ्वीकोपृथ्वीका गुरुत्वाकर्षणकोगुरुत्वाएर्षणका विरुद्ध एकएउटा विशेष मात्रामा कार्य गर्नगर्नु पर्छ। यदि हामी त्यहियसै भारकोभारलाई दुई मीटर ऊँचाअग्लो उठाएँउठाहरू अथवा दुई किलोग्रामकिलो भारकोग्राम एकभारलाई एउटा मीटर ऊँचाअग्लो उठाएँउठायौं भनें दुवैदुइटै दशाहरूमा पहि लि गर्‍योपहिलाको अपेक्षा दूना कार्य गर्नगर्नु पडेगा।पर्नेछछ। यसलेयसदेखि प्रकट हुन्छ कि कार्यको परिमाण उनत्यस बलकोबलका परिमाण मापर, जसकोजसका विरुद्ध कार्य गरे जाएगरियोस्, र उनत्यस दूरीकोदूरीका परिमाण मापर, जस दूरी द्वारा उनत्यस बलकोबलका विरुद्ध कार्य गरे जाएगरियोस्, निर्भर रहन्छ र यिनीयी दुवैदुइटै परिमाणहरूकोपरिमाणहरूका गुणनफलकोगुणनफलका बराबर हुन्छ।
 
== उर्जाकोउर्जाका मात्रक ==
कार्यको कुनै पनि मात्राकोमात्रालाई हामी कार्यको एकक मानमान्न सकते छन्।सक्छौं। उदाहरणत: एकएउटा किलोग्रामकिलो भारकोग्राम पृथ्वीकोभारलाई पृथ्वीका आकर्षणकोआकर्षणका विरुद्ध एकएउटा मीटर ऊँचाअग्लो उठाउनमा उठानेमा जति कार्य गर्नगर्नु पर्छ उसलाईत्यसलाई एकक माननमान्न सकिन्छ। तरपरन्तु पृथ्वीको आकर्षण सबैसब ठाँउजग्गा एकएउटा समान हैन होता।हुँदैन। यसको जुन जो मान मद्रासमा छ त्यो दिल्लीमा छैन। यसैलेयस लागि यो एकक असुविधापूर्ण छ।हो। फेरि पनि धेरै देखि देशहरूमा ईन्जिनियर यस्तैइंजीनियर गरियस्ता नैं एककको उपयोग गर्छन।गर्ने गर्दछन्। जसलाई फुट-पाउण्ड भन्छन्।भन्दछन्। यो उनत्यस कार्यको मात्रा छ जुनजो लन्डनकोलण्डनका अक्षांशमा समुद्रतटमा एकएउटा पाउण्डकोपाउंडलाई एकएउटा दोस्रोअर्का नैनैं एककको प्रयोग गरिन्छ जुनजो सेन्टिमीटरसेण्टीमीटर-ग्राम-सेंकडकोसेकंडका माथि निर्भर छ।हुन्छ। यसमा बलको एकककोबलका एककलाई "डाइन" (Dyne) भन्छन्।भन्दछन्। डाइन बलको त्यो एकक छ जुनजो एकएउटा ग्रामकोग्रामका पिंडमापिण्डमा एक सेकेन्डमाएउटा एकसेकंडमा सेन्टिमीटर एउटा सेण्टीमीटर प्रति लेकण्डकोसेकंडको वेग उत्पन्न गर्न सक्छ।सगर्छ। यस बलको क्रियाबिंदुकोबलका यसकोक्रियाबिंदुलाई यसका विरुद्ध एकएउटासे सें. मी. हटाउनमा जति कार्य गर्नगर्नु पर्छ उसलाईत्यसलाई वर्ग भन्छन्।भन्दछन्। तरपरन्तु व्यावहारिक दृष्टिलेदृष्टिदेखि कार्यको यो एकक धेरै सानो छ।हो। अतएव दैनिक व्यवहारमा एक दोस्रोएउटा अर्को एकक उपयोगमा ल्याइन्छ। लाइन्छ। यसमा लंबाईको एकक सेन्टिमीटरकोसेण्टीमीटरका स्थानमा मीटर छ तथा द्रव्यमानको एकक ग्रामकोग्रामका स्थानमा किलोग्रामकिलो छ।ग्राम हो। यसमा बलको एकक "न्यूटन" छ।हो। न्यूटन बलको त्यो एकक छ जुनजो एउटा किलो ग्रामका एकपिण्डमा किलोग्रामको पिंडमाएउटा एकसेकंडमा सेकेन्डमा एकएउटा मीटर प्रति लेकण्डकोसेकंडको वेग उत्पन्न गर्न सक्छ।सगर्छ। यस तरिका प्रकार न्यूटन 100000 डाइनकोडाइनका बराबर हुन्छ। यस बलको क्रियाबिंदुकोबलका उनकोक्रियाबिंदुलाई त्यसको विरुद्ध एकएउटा मीटर सम्ममीटरसम्म हटाउनमा जति कार्य गर्नगर्नु पर्छ उसलाईत्यसलाई '''जूल''' भन्छन्।भन्दछन्। एकएउटा जूल 10E7 .'''अर्गो'''कोका बराबर हुन्छ।
 
=== अन्य मात्रक ===
ऊर्जाकोऊर्जालाई पनि यहीयिनैं एककहरूमा नापाउउछ। तरनापिन्छ। परन्तु कहिले काँहीकहिले विशेष स्थलहरूमा केहिकेही अन्य एककहरूको उपयोग हुन्छ। यिनीहरूमायिनमा एकएउटा '''इलेक्ट्रान वोल्ट''' छ।हो। त्यो ऊर्जाको त्यो एकक छ जसलाई इलेक्ट्रानको वोल्टको वोल्टका विभवांतर (पोटेंशियलपोटहरूशियल डिफरेंसडिफ़रहरूस) देखि गुजरनेमागुजरनमा प्राप्त गर्दछ। यो धेरै सानो एकक छ र केवल 1.60E-19 जूलकोजूलका बराबर हुन्छ। यसकोयसका अतिरिक्त घरहरूमा उपयोगमा आनेवाला आउने वैद्युत ऊर्जाकोऊर्जालाई नापनेकोनापनका लागि एकएउटा दोस्रोअर्का एककको उपयोग हुन्छ, जसलाई '''किलोवाट-घण्टा''' (KWh) भन्छन्भन्दछन्जुनजो 3.6E6 जूलहरूकोजूलहरूका बराबर हुन्छ।
 
== यांत्रिकयान्त्रिक ऊर्जा ==
उन वस्तुहरूको अपेक्षा, जसको अस्तित्वको अनुमान हामी केवल तर्ककोतर्कका आधारमा गर्न सक्छन्सक्छौं, हामीलाई उनती वस्तुहरूको ज्ञान अधिक सुगमता बाटसुगमतादेखि हुन्छ जसलाई हामी स्थूल रूपले देख सकते छन्।सक्छौं। मनुष्यकोमनुष्यका मस्तिष्कमा ऊर्जाको उनऊर्जाका त्यस रूपको भावना सबै भन्दासबैभन्दा प्रथम उदय भएभएको जसको सम्बन्ध ठूलोठूला बडेठूला पिण्ड देखिपिण्डहरूदेखि छ र जसलाई यन्त्रहरूको सहायता देखिसहायतादेखि कार्यरूपमा परिणात होतेपरिणति हुँदै हामी स्पष्टत: देखदेख्न सकते छन्।सक्छौं। यस यांत्रिक ऊर्जाकोऊर्जाका दुई रूप होछन् : एकएउटा स्थितिज ऊर्जा एवं दोस्रोअर्को गतिज ऊर्जा। यसकोयसका विपरीत उनत्यस ऊर्जाको ज्ञान जसको सम्बन्ध अणुओंअणुहरू तथा परमाणुहरूको गतिलेगतिदेखि छ, मनुष्यको त्यसमनुष्यलाई पछि भयो। यस कारण यो कम आश्चर्यको कुरा छैन कि न्यूटन भन्दान्यूटनदेखि पनि पहिलेपहिला फ्रान्सिसफ्रांसिस बेकनको यो धारणा थियो कि उष्मा द्रव्यकोद्रव्यका कणहरूको गतिकोगतिका कारण हो।हुन्छ।
 
=== स्थितिज ऊर्जा ===
एक किलोग्रामकिलो भारकोग्राम एकभारका पिंडकोएउटा पृथ्वीकोपिण्डलाई आकर्षणकोपृथ्वीका आकर्षणका विरुद्ध एकएउटा मीटर ऊँचाअग्लो उठाउनमा उठानेमा जुनजो कार्य गर्नगर्नु पर्छ उसलाईत्यसलाई हामी किलोग्रामकिलो ग्राम-मीटर कह सकते होसक्छौं र यो लगभग 981 जूलहरूकोजूलहरूका बराबर हुन्छ। यदि हामी एकएउटा डोर लिएरलिएरतर्फ उसलाईत्यसलाई एकएउटा घिरनीकोघिरनीका माथि हालएरहालेर उनकोत्यसको दुवैदुइटै टाउकोहरू देखिसिरहरूदेखि लगभग एकएउटा किलोग्रामकोकिलो पिंडग्रामका पिण्ड बाँधे र उनलाईतिनलाई यस्तो अवस्थामा छोड्नुहोस छो्ने कि उनिती दुवैदुइटै एकएउटा नैनैं ऊँचाईमाउचाईमाहोहोउन् बढी अग्लोऊँचे पिंडकोपिण्डलाई धेरै धीरे-से तल आनेआउने दिउन् दिनुहोस हामी हेर्नुहोसगेहेर्नुहोस्गे कि एकएउटा किलोग्रामकोकिलो पिंडकोग्रामका एकपिण्डलाई एउटा मीटर ऊँचाअग्लो उठयोउठा देगा।द्नेछ। घिरनीमा घर्षण जति नैनैं कम हुनेछ दोस्रोअर्को पिंडपिण्ड भारमा त्यति नैउति पहिलेनैं पिंडकोपहिला भारकोपिण्डका भारका बराबर राखयोरखा जा सकेगा।सक्नेछ। इसकयस क अर्थ यो भयो कि यदि हामी कुनै पिंडकोपिण्डलाई पृथ्वीलेपृथ्वीदेखि ऊँचाअग्लो बढबढ्न जान्छ। एकएउटा किलोग्रामकिलो भारकोग्राम पिंडकोभारका पिण्डलाई यदि 5 मीटर ऊँचाअग्लो उठाया जाए त उनमात्यसमा 5 किलोग्रामकिलो ग्राम-मीटर कार्य गर्ने क्षमता आ जान्छआउँछ, एवं उनकोत्यसको ऊर्जा पहि लि गर्‍योपहिलाको अपेक्षा त्यसै परिमाणमा बढ बढ्न जान्छ। यो ऊर्जा पृथ्वी तथा पिंडकोपिण्डको आपेक्षिक स्थितिकोस्थितिका कारण हुन्छ र वस्तुत: पृथ्वी एवं पिंडद्वारापिण्डद्वारा बने तंत्र (सिस्टम)को ऊर्जा हुन्छ। यसैको लागियसैलिए यसलाई स्थितिज ऊर्जा भन्छन्।भन्दछन्। जब कहिल्यैकहिले पनि पिण्डकोपिण्डहरूका कुनै समुदायको पारस्परिक दूरी अथवा एकएउटा नैनैं पिंडकोपिण्डका विभिन्न भागहरूको स्वाभाविक स्थितिमा अन्तर उत्पन्न हुन्छ त स्थितिज ऊर्जामा पनि अन्तर आउँछ। जान्छ।कमानीलोई कमानीको दबाने देखिदबानाले अथवा धनुषको झुकानहरूधनुषलाई देखिझुकानाले उनमा स्थितिज ऊर्जा आउँछ। जान्छ।नदीहरूमा नदिहरूमा बाँध बाँधकरबाँधेर पानीकोपानीलोई अधिक ऊँचाईमाउचाईमा जम्माएकत्र गरे जाएगरियोस् त यस पानीमा स्थितिज ऊर्जा आ जान्छ।आउँछ।
 
=== गतिज ऊर्जा ===
न्यूटनले बलको यो परिभाषा दीदिए कि बल संवेग (मोमेंटममोमाटम)कोका परिवर्तनको दरकोदरका बराबर हुन्छ। यदि '''m''' किलोग्रामकोकिलो ग्रामको कुनै पिंडपिण्ड प्रारंभमा प्रारम्भमा स्थिर होउसपरत्यसमा एकएउटा नियत बल '''F''', '''t''' सेंकड सम्मसेकेण्डसम्म कार्य गरेर जुनजो वेग उत्पन्न करेगर्छ उनकोत्यसको मान '''v''' मीटर प्रति लेकण्डसेकेण्ड हो भनें बलको मान <math>\frac{mv}{t}</math> न्यूटन हुनेछ। त्यहियसै समयमा समयमामा पिंडपिण्ड जुनजो दूरी तैतय करेगरे त्यो यदि '''d''' मीटर हो भनें बलद्वारा गरियोगरिएको कार्य '''F.d''' जूलकोजूलका बराबर हुनेछ।
 
अर्थात '''m''' द्रव्यमानवालाहरूद्रव्यमान भएको पिण्डको पिंडको वेग यदि '''v''' हो भनें उनकोत्यसको ऊर्जा <math>\frac{1}{2}mv^{2}</math> हुनेछ। यो ऊर्जा उनत्यस पिंडमापिण्डमा उनको त्यसको गतिको कारण हुन्छ र गतिज ऊर्जा भन्ने गरिन्छ।कहलाउँछ। जब हामी धनुषकोधनुषलाई झुकाएर तीर छोडछनछोड़्दछौं त धनुषको स्थितिज ऊर्जा तीरको गतिज ऊर्जामा परिवर्तन हुन्छ।हुन जान्छ।
 
स्थितिज ऊर्जा एवं गतिज ऊर्जाकोऊर्जाका पारस्परिक परिवर्तनको सबै भन्दासबैभन्दा सुंदर उदाहरण सरल लोलक छ।हो। जब हामी लोलककोलोलकका गोलककोगोलकलाई एकएकतर्फ तिर खींचते होखींच्दछन् त गोलक आफ्नो साधारण स्थितिलेस्थितिदेखि थोरै माथिअग्लो उठ्छउठ जान्छ र यसमा स्थितिज ऊर्जा आउँछ। जब हामी गोलकहामी लाईगोलकलाई छोड्छौंछोड़्दछन् त गोलक यता उता झूल्नझूलने लाग्छ।लाग्दछ। जब गोलक लटकनेकोलटकने साधारण स्थितिमा आउछ आउँछ त यसमा केवल गतिज ऊर्जा रहन्छ। संवेगकोसंवेगका कारण गोलक दोस्रोअर्तर्फ तिर चलाउछजान्छ र गतिज ऊर्जा पुन: स्थितिज ऊर्जामा परिवर्तित हुन्छ।हुन जान्छ। साधारणत: वायुकोवायुका घर्षणकोघर्षणका विरुद्ध कार्य गर्नगर्नको देखिलागि गोलकको ऊर्जा कम होती जान्छ र यसको गति केहिकेही देरमा अबेरमा बंद हुन्छ।हुन जान्छ। यदि घर्षणको बल न हो भनें लोलक अनंत काल सम्मकालसम्म चलता रहेगा।रह्नेछ।
 
== उष्मा ऊर्जा ==
{{मुख्य|उष्मा}}<br />
[[चित्र:Midsummer bonfire.jpg|right|thumb|250px|आगआगो, रासायनिक उर्जाकोउर्जालाई उष्मीय उर्जामा बदल देती छ।दिन्छ।]]
गति विज्ञानमा [[उर्जा संरक्षणको नियम|ऊर्जा-अविनाशिता-सिद्धान्तसिद्धांत]]कोका प्रमाणित हो जाने पछिभएपछि पनि यसकोयसका दोस्रोअर्का स्वरूपहरूको ज्ञान न भएकोहुनेका कारण यो बुझयो जान्थ्योसमझिन्थ्यो कि धेरै स्थितिहरूमा ऊर्जा नष्ट पनि हुन सक्छ; जस्तै, जब कुनै पिंडसमुदायकोपिण्डसमुदायका विभिन्न भागहरूमा अपेक्षिक गति हो भनें घर्षणकोघर्षणका कारण स्थितिज र गतिज ऊर्जा कम हुन्छ।हुन जान्छ। वस्तुत: यस्तो स्थितिहरूमा ऊर्जा नष्ट हुदैनहुँदैन वरन् उष्मा ऊर्जामा परिवर्तन हुन्छ।हुन तरजान्छ। 18औंपरन्तु शताब्दी18ौं सम्मशताब्दीसम्म उष्माकोउष्मालाई ऊर्जाको नै एकनैं एउटा स्वतंत्र स्वरूप हैनछैन बुझयोसमझिन्थ्यो। जान्थ्यो।त्यस उन समय सम्मसमयसम्म यो धारणा थियो कि उष्मा एकएउटा द्रव्य छ।हो। 19औं19ौं शताब्दीमा प्रयोगहरू द्वारा यो निर्विवाद रूपले सिद्ध गरियोगर्न दिइएको कि उष्मा पनि ऊर्जाको नै एकनैं एउटा दोस्रोअर्को रूप हो।
[[चित्र:Bockdampfmaschine.JPG|right|thumb|300px|वाष्प इन्जिनइंजन, उष्मीय उर्जाकोउर्जालाई यांत्रिक उर्जामा बदलइन्छबदल्दछ]]
योंहरू त प्रागैतिहासिक कालमा पनि मनुष्य लकडियहरूलाईदाउराहरूलाई रगडकररग्ड़ेर अग्नि उत्पन्न करता थियोगर्थ्यो, तरपरन्तु ऊर्जा एवं उष्माकोउष्माका घनिष्ठ सम्बन्धसम्बन्धतर्फ तिरसबैभन्दा सबैपहिला भन्दा पहिले बेंजामिनबहरूजामिन टामसन (काउंट रुमफर्ड)को ध्यान गया। यो संयुक्त राज्य (अमरीका)कोका मैसाचूसेट्स प्रदेशको रहनवाला रहनेवाला थियो। तरपरन्तु उनत्यस समय यो बवेरियाकोबवेरियाका राजाको युद्धमंत्री थियो। ढली भएभएको पीतलको तोपको नलियहरूलाईनलिहरूलाई छेदतेछेद्दै समय यसले देख्योदेखा कि नली धेरै गर्मकर्म हुन्छहुन तथाजान्छ उसबाटभनें निस्किएकाथियो त्यो भन्दा निकले बुरादहरूनराम्रोदे र पनि तातोगरम हुन्छन्। एकएउटा प्रयोगमा तोपको नालकोतोपको चारैनालका तिरचारहरूतर्फ काठको नाँदमा पानी भरकर उनलेत्यसले देख्योदेखा कि खरादनेखरादनाले देखि जुनजो उष्मा उत्पन्न हुन्छ उससेत्यो भन्दा ढाई घन्टामाघण्टामा सारा पानी उबलनेकोउबलनेका तापतापसम्म सम्मपुग पुग्यो।गया। यस प्रयोगमा उनको त्यसका वास्तविक ध्येय यो सिद्ध गर्नगर्नु थियो कि उष्मा कुनै द्रव छैन जुनजो पिण्डहरूमा पिंडहरूमा हुन्छ र दाबकोदाबका कारण वैसेत्यस्तो नैनैं बाहिर निकल आउँछ जस्तै निचोडनेनिचोड़नाले कपड़ेमा देखि कपडा मध्ये पानी; किन भनेंकिनभनें यदि यस्तो होता त कुनै पिंडमापिण्डमा यो द्रव एकएउटा सीमित मात्रामा नै नैं होता, तरपरन्तु छेंड्नवालाछेदने प्रयोगलेप्रयोगदेखि ज्ञात हुन्छ कि जति नैनैं अधिक कार्य गरे जाएगरियोस् उतनी नैनैं अधिक उष्मा उत्पन्न हुनेछ। रुमफर्डले यो प्रयोग सन् 1798 ई.मा गर्यो। यसकोगरे। यसका 20 वर्ष पहिलेपहिला नैनैं लाव्वाजिए तथा लाग्राँजलेलाग्राँज़ले यो देख्योदेखेको थियो कि जनावरहरूमाजानवरहरूमा भोजन देखिभोजनदेखि उतनी नैनैं उष्मा उत्पन्न हुन्छ जितनीजति रासायनिक क्रिया द्वारा उनत्यस भोजन देखिभोजनदेखि प्राप्त हुन सक्छ।
 
सन् 1819मा फ्रान्सीसी फ्रांसीसी वैज्ञानिक ड्यूलोंलेड्यूलहरूले देख्योदेखा कि कुनै ग्याँसकोग्यासका संपीडनसंपीडनदेखि देखि उनमात्यसमा उष्मा त्यसै अनुपातमा उत्पन्न हुन्छ जति संपीडनमा कार्य गरिन्छ। सन् 1842 ई.मा त्यहि यसै भावनाको उपयोग जूलियस राबर्ट मायर ने, जुनजो उनत्यस समय केवल 28 वर्षको थियो र जर्मनीकोजर्मनीका हाइलब्रनहाइलब्रॉन नगरमा डाक्टर डॉक्टर थियो, यस कुराको गणनाकोगणनाका लागि गरे कि एकएउटा कलरी उष्मा उत्पन्न गर्नकोगर्नका लागि कति कार्य आवश्यक छ।हुन्छ। हामी जान्दछन् कि प्रत्येक ग्याँसकोग्यासको दुई विशिष्ट उष्माएँउष्माहरू हुन्छ : एकएउटा नियत आयतनमा तथा दोस्रोअर्को नियत दाब पर। पहिलो अवस्थामा ग्याँस ग्यास कुनै कार्य हैनगर्दैन। करती। दोस्रोअर्को अवस्थामा ग्याँसको ग्यासलाई बाह्य दबावकोदबावका विरुद्ध कार्य गर्नगर्नु पर्छ बढी दुइनोंदुइटै विशिष्ट उष्माहरूमा जुन जो अन्तर हुन्छ त्यो त्यहियसै कार्यकोकार्यका समतुल्य हुन्छ। यस तरिका मायरकोप्रकार उष्माकोमायरलाई उष्माका यांत्रिक तुल्यांकको जुन जो मान प्राप्त भयो त्यो लगभग त्यतिउति नैनैं थियो जति काउंट रुमफोर्डकोरुमफ़ोर्डलाई प्राप्त भएको थियो।
[[चित्र:Fahrrad-detail-23.jpg|right|thumb|300px|सायकिलको डायनेमो, यांत्रिक उर्जाकोउर्जालाई विद्युत उर्जामा बदल दिइन्छदिन्छ]]
त्यहियसै समयमासमय इंग्लैंडमा इङ्गल्याण्डमा जेम्स प्रेसकाट जूल पनि उष्माको यांत्रिक तुल्यांक निकालनमा लागेको लगा भएको थियो। यसकोयसका प्रयोग सन् 1842 ई. देखि सन् 1852 ई. सम्म चलिचल्दै रहे। आफ्नो प्रयोगमा यसले एकएउटा ताँबेकोताँबेका उष्मामापीमा पानी लिया र उसलाईत्यसलाई एकएउटा मथनी देखिमथनीदेखि मथा। मथनीकोमथनीलोई दुई घिर्निहरूमाघिरनिहरूमादेखि देखिलटके झुन्डिएकाभए दुई भारिहरूमाभारहरूमा चलाइन्थ्यो। जुनजस डोरिले योडोरदेखि यी भारिभार झुन्डिएकालटके भए थिए त्यो यस मथनीको टाउकोहरूमामथनीका लपेटीएकोसिरेमा लपेटी भएको थियो र जब योयी भारिभार तलतलतर्फ तिर झर्थेगिरन्थे त मथनी घूम्थ्यो।घूमती थियो। जब योयी भारिभार तल तिर झर्थेगिरन्थेयिनकोइनकी स्थितिज ऊर्जा कम हुन्थ्यो।हो जाती थियो। यस कमीको केहि केही भाग भारहरूको गतिज ऊर्जामा परिणत हुन्थ्यो बढी केहिकेही भाग मथनीकोमथनीलोई घुमानमा घुमानेमा व्यय हुन्थ्यो। यस तरिका प्रकार यो ज्ञात गरे जा सकता थियोसकन्थ्यो कि मथनीकोमथनीलोई घुमनमा घुमनेमा कति कार्य गरे जा रहयोरह्यो थियो। उष्मामापीकोउष्मामापीका पानीकोपानीका तापमा जितनी जति वृद्धि भएभएको उससेत्यो भन्दा यो ज्ञात हो सकता थियोसकन्थ्यो कि कितनी उष्मा उत्पन्न भएभएको; र तब उष्माको यांत्रिक तुल्यांक ज्ञात गरे जा सकता थियो।सकन्थ्यो। जूलले योयी प्रयोग पानी तथा पारा दुवैदुइटैका सँगसाथ गरे।
 
सन् 1847 ई.मा हरमान फान हेल्महोल्ट्सले एकएउटा पुस्तक लिखी जसमा उष्मा, चुम्बकचुंबक, बिजुलीबिजली, भौतिक रसायन आदि विभिन्न क्षेत्रहरूकोक्षेत्रहरूका उदाहरणहरू द्वारा उष्मा-अविनाशिता-सिद्धांतको प्रतिपादन भएकोगरिएको थियो। जूलले प्रयोगद्वारा वैद्युत ऊर्जा तथा उष्मा-ऊर्जाको समानता सिद्ध गर्यो।गरे
 
== उर्जाको अविनाशिता तथा उर्जाको परिवर्तन ==
[[चित्र:Newtons cradle animation book.gif|right|thumb|300px|उर्जाको संरक्षणको प्रदर्शन (न्यूटनको क्रेडिल) <br /> स्थितिज उर्जा --> गतिज उर्जा --> विकृति उर्जा --> गतिज उर्जाको चक्र]]
 
{{मुख्य|उर्जा संरक्षणको नियम}}
 
== द्रव्यमान तथा ऊर्जाको समतुल्यता ==
सन् 1905 ई.मा आइन्स्टाइनले आफ्नो आपेक्षिक सिद्धान्तसिद्धांत प्रतिपादित गरे जसकोजसका अनुसार कणहरूको द्रव्यमान उनकोतिनको गतिज ऊर्जामा निर्भर रहन्छ।
 
यसकोइसका यो अर्थ छ कि ऊर्जाको मान द्रव्यमान वृद्धिकोवृद्धिलाई प्रकाशकोप्रकाशका वेगकोवेगका वर्गलेवर्गदेखि गुणा गरे पछिगर्नमा प्राप्त हुन्छ। यस सिद्धान्तको सिद्धांतको पुष्टि नाभिकीय विज्ञानकोविज्ञानका धेरै देखि प्रयोगहरू द्वारा हुन्छ। सूर्यमा पनि ऊर्जा त्यहियसै तरिकाप्रकार बन्छ।बन्दछ। सूर्यमा एक एउटा श्रृंखल क्रिया हुन्छ जसको फल यो हुन्छ कि हाइड्रोजनकोहाइड्रोजनका चार नाभिकहरूकोनाभिकहरूका संयोग देखिसंयोगले हीलियमको नाभिक बनछ।बन्न हाइड्रोजनकोजान्छ। चारैहाइड्रोजनका नाभिकहरूकोचारहरू नाभिकहरूका द्रव्यमानको योगफल हीलियमकोहीलियमका नाभिकलेनाभिकदेखि केहिकेही अधिक हुन्छ। यो अन्तर ऊर्जामा परिवर्तित हुन्छ।हुन जान्छ। [[परमाणु बम]] एवं [[हाइड्रोजन बम]]मा पनि त्यहियसै द्रव्यमान-ऊर्जा-समतुल्यताको उपयोग हुन्छ।
 
== ऊर्जाको क्वांटमीकरण (Quantization of energy) ==
वर्णक्रमकोवर्णक्रमका विभिन्न वर्णहरूकोवर्णहरूका अनुसार कृष्ण पिंडकोपिण्डका विकिरणकोविकिरणका वितरणको ठीक सूत्र के छ, यसको अध्ययन गरदैगर्दै प्लांक यस निष्कर्षमा पुगयोपुगा कि विकिरणको आदान प्रदान अनियमित मात्रामा हैन होताहुँदैन प्रत्युत ऊर्जाकोऊर्जाका साना कणहरू द्वारा हुन्छ। यिनीयी कणहरू लाईकणहरूलाई रहन्छ। आवृत्तिसंख्याकोआवृत्तिसंख्यालाई जस नियतांक देखिनियतांकदेखि गुणा गरेगर्नमा पछिऊर्जाक्वांटमको ऊर्जाक्वांटमको मान प्राप्त हुन्छ उसलाईत्यसलाई प्लांक नियतांक भन्छन्।भन्दछन्।
 
नील्स बोरले सन् 1913 ई.मा यो दिखलायादेखिलाया कि यो क्वांटम सिद्धान्तसिद्धांत अत्यंत व्यापक छ र परमाणुहरूमा इलेक्ट्रान जसजिन कक्षाहरूमा घूमछन। उनिघूम्दछन्। कक्षाएँती कक्षाहरू पनि क्वांटम सिद्धान्तकोसिद्धांतका अनुसार नैनैं निश्चित हुन्छ।हुन्छन्। जब इलेक्ट्रान अधिक ऊर्जावाली कक्षा भन्दाकक्षादेखि कम ऊर्जावाली कक्षामा जान्छ त यिनीयी दुई ऊर्जाहरूको अन्तर प्रकाशकोप्रकाशका रूपमा बाहिर आउछ।आउँछ। हाइजेनबर्गहाइज़ेनबर्ग, श्रोडिंगर तथा डिराकले यस क्वांटम सिद्धान्तकोसिद्धांतलाई र पनि विस्तृत गरेको छ।गरेकोछ।
 
== उर्जाकोउर्जाका स्रोत ==
आधुनिक भौतिक विज्ञानमा प्रत्येक कार्यकोकार्यका लागि ऊर्जाकोऊर्जालाई आवश्यक भनिएकोबताइएको छ। [[उर्जाकोउर्जाका संरक्षणको सिद्धान्त|ऊर्जा संरक्षण सिद्धान्तसिद्धांत]]कोका अनुसार ऊर्जाकोऊर्जालाई न त जना जानजा सक्छसगर्छ र ना त नषअट गरे जा सकता केवल यसको स्वरूप बदलनबदला जा सगर्छ। सकिन्छ। हामी आफ्नो दैनिक जीवनमा प्रयोगएरने प्रयोग गर्न हेतु ऊर्जाकोऊर्जाका प्रयोग धेरै रूपहरूमा गर्छन गर्दछन्, यथा - यांत्रिक ऊर्जा , विद्युत ऊर्जा, ऊष्मीय ऊर्जा, प्रकाश ऊर्जा, रसायनिक ऊर्जा इत्यादि। मोटरमा विद्युत ऊर्जाकोऊर्जालाई यांत्रिक ऊर्जामा बदलएर कामबदल लियागर्न जान्छकाम लिइन्छ त बैटरीमा रसायनिक ऊर्जाकोऊर्जालाई विद्युत ऊर्जा में।मा। मानव शरीर खाद्यमल्य पदार्थहरूको रासायनिक ऊर्जाकोऊर्जालाई पचा गरेरगर्न उससेत्यो भन्दा यांत्रिक कार्य गर्दछ। त्यहियसै प्रकार एकएउटा विद्युत बल्ब विद्युत ऊर्जाकोऊर्जालाई प्रकाय़ तथा ऊष्मीय ऊर्जामा बदल दिइन्छ।दिन्छ। कार यावा बसको ईंजन पेट्रोलको रासायनिक ऊर्जाकोऊर्जालाई पहिलेपहिला ऊष्मीय ऊर्जामा बदलइन्छ बदल्दछ तथा उसलाईत्यसलाई फेरि यांत्रिक ऊर्जामा।ऊर्जामा यिनी। यी सबै कार्यहरूकोकार्यहरूका लागि प्रयुक्त ऊर्जा यिनी स्रोतहरूयी देखिस्रोतहरूदेखि प्राप्त हुन्छ -
 
* [[कोइला|कोयला]]
* [[पेट्रोलियम]]
* [[प्राकृतिक ग्याँसग्यास]]
* [[पवन ऊर्जा]]
* [[सौर ऊर्जा]]
Line ७४ ⟶ ७२:
* [[नदी घाटी परियोजनाहरू]]
 
== उर्जा एवं [[औद्योगिक क्रांतिक्रान्ति]] ==
उर्जाको अवधारणा (कांसेप्ट) उन्नीसऔंउन्नीसौं शताब्दीमा आयी। यो मानवद्वारा आविष्कृत एकएउटा अत्यन्त महत्वपूर्ण एवं मौलिक अवधारणा हो। यो विभिन्न प्रकारको घटनाहरूमा हुने अन्तर्क्रियाहरू (इन्टरैक्शन्स्)कोलाई संख्यात्मक रूपमा व्यक्त गर्नमा धेरै उपयोगी छ।हो। यसलाई एक तरिकाएउटा देखिप्रकारदेखि विभिन्न भौतिक फेनामेनाकोफेनामेनाका बीच हुने अन्तःक्रियाहरूकोअन्तःक्रियाहरूका लागि सर्वनिष्ट (कमनकॉमन) मुद्राको तरिकाप्रकार समझा बुझनजा सकिन्छ।सगर्छ।
 
उर्जाको अवधारणालेअवधारणादेखि नैं नै परिवर्तन (ट्रान्स्फार्मेशन) (जस्तै रसायन एवं धातुकर्म मेंधातुकर्ममा) एवं ट्रान्समिशनसँगट्रान्समिशनदेखि सम्बन्धित छ जुनजो कि [[औद्योगिक क्रांतिक्रान्ति]]कोका आधार छन्। जब सम्मजबसम्म केवल मानवी यावा पाशविक उर्जाउर्जादेखि देखि नैनैं काम हुन्थ्यो, तब सम्मतबसम्म उर्जा सीमित थीथियो; उसलाईत्यसलाई स्वचालित एवं नियंत्रितनियन्त्रित गर्नगर्नु कठिन कार्य थियो। किन्तु वाष्प आदि देखिआदिदेखि चलने वाला मिसिनहरूकोमशीनहरूका आविष्कारलेआविष्कारदेखि यो स्थिति बदल गयी जसबाटजसदेखि औद्योगिक क्रान्तिको सूत्रपात भयो।
 
आधुनिक कालमा कुनै देशद्वारा खपतखपतको गरिनेजाने उर्जा उनकोत्यसको विकासको प्रमुख माप छ।हो।
 
== उर्जा सँगउर्जासित सम्बन्धित प्रमुख सूत्र ==
* तने भएकाभए स्प्रिंगको गतिज उर्जा
:<math>E_{\text{pot}} = {1 \over 2}\, k \, x^2\,,</math>
:जहाँ ''k'' स्प्रिंगको बल नियतांक छ तथा ''x'' स्प्रिंगको सामायावस्थाको तुलनामा कुल तनाव छ।हो।
 
* आवेशित [[संधारित्र]]को उर्जा
:<math>E = \frac{Q^2}{2C}= \frac{C\,U^2}{2}\,,</math>
:जहाँ ''Q'' संधारित्रको प्लेटहरूमा एकत्र आवेश हैआवेशछ; तथा ''C'' संधारित्रको धारिता हैधारि्दछ; ''U'' संधारित्रको प्लेटहरूकोप्लेटहरूका बीच विभवान्तर छ।हो।
 
* द्रव्यमान एवं उर्जाको समतुल्यता -
<math>m</math> द्रव्यमान एवं <math>v</math> वेगकोवेगका मुक्त कणको सापेक्षिक (रिलेटिविस्टिक) उर्जा:
:<math>E = \frac{m \, c^2}{\sqrt{1-\frac{v^2}{c^2}}} </math>
:जहाँ <math>c</math> [[प्रकाश]]को वेग छ।हो।
 
* फोटनोंफोटॉनहरू यावा प्रकाश क्वान्टाको उर्जा
:<math>E = h \, f\,, </math>
:जहाँ ''h'' प्लांक नियतांक हैनियतांकछ; तथा <math>f</math> फोटनकोफोटॉनको [[आवृत्ति]] छ।हो।
 
* [[भुँइचालो|भूकम्प]]को उर्जा
:<math>E=10^{\frac{3}{2}(M-2)}</math> टन [[टीएनटी]]कोका समतुल्य
: जहाँ ''M'' भूकम्पको तीव्रता (रिचर मात्रापैमाना पर) छ।हो।
 
* कार्य यावा उर्जामा परिवर्तन, बलको दूरी सँगदूरीका साथ इन्टीग्रलकोइन्टीग्रलका बराबर हुन्छ।
:<math>W = \int \mathbf F\,\mathrm{d}\mathbf x\,.</math>
 
== यिनलाईयी पनि हेर्नुहोसहेर्नुहोस् ==
* [[शक्ति (भौतिकी)]]
* [[अक्षय उर्जा]]
* [[अक्षय विकास]]
 
== बाह्य कड़ीहरू ==
== बाहिरी कडिहरू ==
* [http://hindi.business-standard.com/storypage.php?autono=35625 ऊर्जा क्रांतिक्रान्तिको कोदहलीजमा दहलीज मा खडाखड़ा छ भारत]
* [http://divyurja.com/Default.aspx '''दिव्य उर्जा'''] (उर्जा जागरूकताको अभिनव प्रयास)
* [http://www.spreri.org/ Sardar Patel Renewable Energy Research Institute (SPRERI)]
* [http://www.teriin.org/index.php टाटा उर्जा संसाधन संस्थान (TERI)]
Line १२१ ⟶ ११९:
* [http://physicsworld.com/cws/article/print/9233 What does energy really mean? From Physics World]
* [http://www.physnet.org/modules/pdf_modules/m20.pdf ''Work, Power, Kinetic Energy'']
 
{{Google Nepalitranslation
|hiarticlename=ऊर्जा
|oldid=1533745
}}
 
[[श्रेणी:उर्जा| ]]
"https://ne.wikipedia.org/wiki/ऊर्जा" बाट अनुप्रेषित