"इन्द्रबहादुर राई" का संशोधनहरू बिचको अन्तर

नेपाली मूलका [[दार्जीलिङ्ग|दार्जिलिङ]] निवासी भारतीय नेपाली साहित्यकार हुन् ।हुन्। उनले नेपाली साहित्य र भाषाको श्री बृद्धिमा दिएको योगदान अविस्मरणीय रहेको छ ।छ। यसको उच्च मूल्याङ्कन स्वरूप उनलाई विभिन्न पुरस्कार तथा सम्मानबाट विभूषित गरिएको छ ।छ।

[[आज रमिता छ]],[[विपना कतिपय]],[[कठपुतलीको मन]],[[कथास्था]], [[आयामेली]] [[लीला]] [[लेखन]], सँग सम्बद्ध ।सम्बद्ध।

वि.सं.१९८४ साल माघ १७ गते दार्जिलिङको बालासन खोलाको बगरमा जन्मिनुभएका इन्द्रबहादुर राई आफ्नो जन्मका सम्बन्धमा भन्नुहुन्छ- "मेरा बाबुआमा उक्त खोलाको पुल निर्माणको काममा खटिरहेका बेला त्यहीँ बगरमा जन्मिएको अरे" | निम्न आय भएको परिवारमा जन्मे पनि उहाँको शिक्षादीक्षामा भने कुनै कमी हुन पाएन ।पाएन। अङ्ग्रेजी साहित्यमा स्नातकोत्तर गर्नुभएपछि प्राध्यापनमा लाग्नुभयो ।लाग्नुभयो। पहिलो सङ्ग्रहका रूपमा विपना कतिपय ई.सन्. १९६१मा आएको हो ।हो। उपन्यास चाहिँ ई.सन् १९५८ मै लेखिसिध्याएको भएता पनि तर प्रकाशित हुँदा भने ई.सं. १९६४ पुग्यो ।पुग्यो। यिनै कृतिले राईलाई चिनाए ।चिनाए।

उहाँ आफूलाई प्रभाव पारेका लेखक र कृतिका सम्बन्धमा भन्नुहुन्छ- " मैले त्यसबेला पढेको कितावमा ई.सन् १८६५मा प्रकाशित माथ्यु आर्नोल्डको 'एसेज इन क्रिटिसिज्म' थियो र त्यसले धेरै प्रभाव पार्‍यो ।पार्‍यो। त्यहाँ गेटेको बारेमा लेख्दा-जीवन र जगत् भन्ने शब्दहरू लेखिएका पाएँ र यसैलाई अहिलेसम्म लेख्ने कोसिसमा छु ।छु। अध्ययन गर्दैजाँदा आफ्नो बाटो आफैँ बन्दै जाँदोरहेछ ।जाँदोरहेछ। जीवन र जगत्लाई पढेर लेख्दैगर्दा प्रेमचन्द्र, रवीन्द्रनाथहरू पनि पढिए ।पढिए। त्यसपछि अर्को सजिलो पुस्तक भेटेँ-समरसेट ममको ।ममको। तीन ठेलीको उक्त कृतिमा एक ठेलीमा सय कथा थिए ।थिए। त्यही ठेलीको प्रभावबाट विपना कतिपय लेखेँ बीस दिनमा ।दिनमा।"

लीलालेखनको प्रथम आधारकृतिका रूपमा उहाँको 'कठपुतलीको मन' कथासङ्ग्रहलाई लिइन्छ ।लिइन्छ। अहिलेका उत्तरआधुनिकतावादीहरूले पनि यसैलाई नै उत्तरआधुनिकताको प्रारम्भ विन्दु मानेका छन् ।छन्। 'नेपाली उपन्यासका आधारहरू' समालोचना कृतिका लागि सन् १९७५को 'साहित्य अकादमी पुरस्कार' नै प्राप्त गर्नुभएको थियो उहाँले ।उहाँले। कथा, उपन्यास, समालोचना, निबन्ध र सम्पादनका बेजोड शिल्पकार राई ८४ वर्ष (वि सं २०६८)को उमेरमा पनि निरन्तर साहित्य साधनामै हुनुहुन्छ ।हुनुहुन्छ। आफ्नो लेखनका सम्बन्धमा उहाँ भन्नुहुन्छ- लेखुँला वा लेख्नुपर्छ जस्तो त अनेकथोक लाग्दछन् ।लाग्दछन्। उपन्यास एउटा मात्र लेखियो, अझ एउटासम्म लेख्नपर्नेझैँ लाग्छ ।लाग्छ। समालोचना लेखनमा सबैको सहमति पाउनसक्ने नयाँ नेपाली समालोचना पद्धति तयार गर्नुपर्ने पनि लाग्छ ।लाग्छ। एउटा नाटक पनि लेख्न मन छ ।छ। धेरै बाटा हिँड्न चाहेर पनि हिँड्नुपर्छ एउटै बाटो र परिस्थितिले जे लेखाउँछ, त्यही लेख्ने काम हुँदोरहेछ ।हुँदोरहेछ।

उहाँका सबै कृतिहरू पाठकले अब्बल ठहर्‍याएका छन् ।छन्। अहिले भर्खरै पनि उहाँका छानिएका प्रतिनिधि कथाहरूको सङ्ग्रह निस्किएको छ नेपालबाटै ।नेपालबाटै। लेखकलाई त झन् आफ्ना सन्तान सबै बराबरी नै लाग्छन् तर पनि रोज्नैपर्दा लेखकले एउटालाई रोज्छ नै ।नै। उहाँ पनि पाठकीय मूल्याङ्कनलाई पछ्याउँदै भन्नुहुन्छ-पि्रय कृति यही नै एक हो भन्न मलाई गाह्रो लाग्छ ।लाग्छ। बरू पाठकले कुन कृतिलाई धेरै रुचाएको देखियो, त्यताबाट उत्तर गर्न सजिलो होला ।होला। उता भारततर्फकाले 'दार्जिलिङमा नेपाली नाटकको अर्धशताब्दी' कृतिलाई धेरै रुचाएको पाइयो ।पाइयो। यता नेपालतर्फ आउँदा क्याम्पसका प्राध्यापकहरूसँग कुराकानी हुँदा समालोचनाका पुस्तक ज्यादा रुचाएको पाइयो ।पाइयो।

तेस्रो आयामको एक अभियन्ता का रुपमारूपमा स्थापित राई का अनुसार आयामको प्रारम्भ सन् १९६३मा समालोचक गणेशबहादुर प्रसाईंले दार्जिलिङमा वैरागी काइँलाको , इन्द्रबहादुर राई र ईश्वरवल्लभ तीन जनालाई भेट गराइदिनुभए पछि भएको हो ।हो। तीनमध्ये जेठो राइ त्यस बखत ३०/३१को मात्रै थिएँ ।थिएँ। उहा का अनुसार " काइँलाले टी.एस.इलियटको किताब पढ्नुभएछ ।पढ्नुभएछ। वेन जोन्सनका बारेमा लेखेको कुराले प्रभाव पारेको हामी दुईलाई बताउनुभयो ।बताउनुभयो। त्यसमा तेस्रो आयाम अर्थात् लेखाइमा लम्बाई, चौडाई र मोटाई -गहनता) हुनुपर्छ भनिएको रहेछ ।रहेछ। अनि हामी काँचा केटा पनि मोटाईको खोजीमा लाग्यौँ ।लाग्यौँ। त्यसैसाल काइँलालाई सम्पादक राखेर 'तेस्रो आयाम' पत्रिका निकाल्यौँ ।निकाल्यौँ। हामी चार आयामका छौँ तर बोल्दा-लेख्दा दुई आयाम मात्र हुन्छ ।हुन्छ। त्यसैले सम्पूर्णतालाई नारा बनायौँ ।बनायौँ। 'मध्यरातपछिको सडकसित मातेको मान्छेको भाषण' कवितामा काइँलाले यही आयाम भित्र्याउनु भयो र 'बन्द कुइरोमा नानीको पाइला' शीर्षक कवितामा पूर्ण अर्थात् चारै आयामको मान्छे बन्न नानीलाई आहृवान गर्नुभएको छ वल्लभले ।वल्लभले। यो भनेको पूर्णताको खोजी हो ।हो। मान्छे कालमा, समयमा बाँचेको हुन्छ र समय एउटै छ ।छ। अविभाजित समयलाई लेख्ने प्रयास हो यो ।यो। फेरि मिथकको टेक्निक खोजी भयो साथीहरूबाट र सम्पूर्णताको खोजीमा चित्रकारहरू सहयोगी भए ।भए। दायाँ, बायाँ, तल, माथि जताबाट हेर्दा पनि चित्र फरक देखिन्छ तर रूप सिङ्गो एउटै हो ।हो। यो सम्पूर्णताको कोसिस 'क्युविजम्' हो ।हो। मनले गरेको अनुभवअनुसारको लेख्नुपर्छ ।लेख्नुपर्छ। यसको मूल आधार भनेको बौद्धिकता हो ।हो।"

तेस्रो आयामले एक किसिमको चर्चा पाइसकेपछि त्यो त्यतिकै छोडिएजस्तो भयो ।भयो। उता इन्द्रबहादुर राईले यसैबीचमा लीलालेखनलाई चर्चामा ल्याउनुभयो ।ल्याउनुभयो। उहाँ नै मुख्य हुनुभएको र उहाँले नै बेवास्ता गरेर तेस्रो आयाम धरापमा परेको त होइन भन्ने जिज्ञासामा उहाको भनाई अलि बेग्लै छ- "तेस्रो आयाम र लीलालेखन दुई भिन्न थोक होइनन्, एउटालाई लिएपछि अर्को छाडिने ।छाडिने। तेस्रो आयामबाटै लीलालेखन बढेको हो तर भिन्न नै छैन पनि भन सकिँदैन ।सकिँदैन। केही आ-आफ्नो विशेषता छन् र धेरै मार्गहरूबाट छानेर एउटा मार्ग हिँड्नुपर्छ ।हिँड्नुपर्छ। अहिले पछिल्लो नै लेख्नमा लागेका छौँ ।छौँ। यसरी लाग्नेहरूमा दुईचार नाम उल्लेख नगर्दा साहित्यिक समलोचनामा केही भूल हुनजान्छ ।हुनजान्छ। लीलालेखनमा साथ दिनेहरूमा कृष्ण धरावासी, रत्नमणि नेपाल, कृष्ण बराल, विनय रावल, सुन्दर मानन्धर, कुमार भट्टराई छन् ।छन्। उहाँहरूले लीलाबोधका उपन्यास, कथासङ्ग्रह र कवितासङ्ग्रह प्रकाशित गरिसक्नुभएको छ ।छ। भन्नैपर्ने छ- लीलालेखनले नेपाली साहित्यमा लेखिने नयाँ विषयवस्तु दिनसकेको छ ।छ। वैरागी काइँलालाई लीलालेखनको प्रारम्भकर्ता प्रथम व्यक्ति भने पनि हुन्छ, यसमा चूक हुनेछैन तर स्वर्गीय वल्लभ भने यता आउनुभएन ।आउनुभएन। स्थिर विन्दु अर्थात् वस्तुताको खोजीका क्रममा लीला आयो ।आयो। सबै मानिसमा प्रकृतिले दिएको एकथोक हुन्छ ।हुन्छ। त्यो जिज्ञासु स्वभावले नै मान्छेलाई डोर्‍याएको हुन्छ ।हुन्छ। हाम्रो साहित्यमा कल्पना, भावना र मीठास धेरै भए पनि बौद्धिकताको कमी थियो ।थियो। त्यसो त सम, देवकोटा, लेखनाथमा बौद्धिकता नभएको होइन तर हाम्रो बेलाको जस्तो बौद्धिकताको कमीझै लागेर खोजी गरियो ।गरियो। हाम्रो बेलाको भनेको धर्म, दर्शन, विज्ञान, सबैबाट ज्ञान लिएर लेखौँ र समाजलाई चाहिएको जस्तो दिउँ भन्ने हो ।हो। त्यसैले आइन्सटाइनको सापेक्षतावादलाई अँगालियो ।अँगालियो। त्यसले कुनै पनि कुरा सधैँ एकै हुँदैन भनेको छ ।छ। एक दृष्टिबाट राम्रो लागेको अर्को दृष्टिबाट नराम्रो लाग्न पनि सक्छ ।सक्छ। वस्तुको वजन ठाउँअनुसार फरक पर्छ ।पर्छ। गतिअनुसार लम्बाई पनि फरक हुन्छ ।हुन्छ। त्यसैले हाम्रो जीवनमा आउने हरेक कुरा पनि एकै हुँदैनन् भनेर नयाँ आधार समाएको हो ।हो। विश्वमा सबै चिज गतिशील छन्, रूप फेरिइरहन्छन् र सबै बदलिइरहने प्रक्रियामा छन्, यस्तो परिवर्तनलाई के भन्ने त भनेर खोज्दा 'लीला' भनिएको हो ।हो।"