"रामानाथस्वामी मन्दिर" का संशोधनहरू बिचको अन्तर

'''रामेश्वरम''' हिंन्दूहरुकोहिंन्दूहरूको एक पवित्र [[तीर्थ]] हो। यो [[तमिल नाडु]]को [[रामनाथपुरम जिला|रामनाथपुरम जिल्ला]]मा स्थित छ। यो तीर्थ [[हिन्दू धर्म|हिन्दूहरुहिन्दूहरू]] को [[चार धाम|चार धामहरुधामहरू]] मा एउटा हो । यसका अतिरिक्त यहाँ स्थापित [[शिवलिंग]] बाह्र [[ज्यहतिर्लिंग|द्वादश ज्योतिर्लिंगहरुज्योतिर्लिंगहरू]]मा एउटा मानिन्छ। भारतको उत्तरमा [[वाराणसी|काशी]]को जुन मान्यता छ, त्यही [[दक्षिण] ]मा रामेश्वरमको छ। रामेश्वरम [[चेन्नई]]देखि लगभग सवा चार सय माइल दक्षिण-पूर्वमा छन्। यो [[हिंद महासागर]] र [[बंगालको खाडी]]देखि चारैपटिबाट घेरिएको एक सुंदर [[शंख]] आकारकहरुआकारकहरू [[द्वीप]] हो। धेरै यो द्वीप [[भारत]]को मुख्य भूमिको साथ जोडिएको थियो, तर पछि गएर [[सागर]]का लहरहरुलेलहरहरूले यसलाई मिलाउने भागलाई काटिदियो, जसले गर्दा यो चारैतिरबाट पानीले घेरियो र टापू बनियो। हिन्दू विश्वास अनुसार यहाँ भगवान [[श्रीराम अवतार|राम]]ले [[लंका]]माथि चढाई गर्नु अघि ढुंगाको सेतुको निर्माण गराएका थिए, जसमा चढेर वाँदर लेना लंका पुगेको थियो र विजय पाइएको थियो। पछि रामले [[विभीषण]]को अनुरोधमा [[धनुषकोटि]] नामक स्थानमा यो सेतु तोडिदिएका थिए। आज पनि यस ३० माइल (४८ कि.मी) लामो आदि-सेतुको अवशेष सागरमा देखिन्छ।<ref name = "मान्धाता ">{{cite web |url= http://chintan.mywebdunia.com/२००७/12/06/1१९६९45280000.html |title=देखितुसमुद्रम बनाम इतिहास रामकोदेखितु कोरामकोदेखितुको |accessmonthday= ६ डिसेम्बर|accessyear= २००७ |accessmonthday= |accessdaymonth = |accessyear= |author= ड.मान्धाता सिंह|last= |first= |authorlink= |coauthors= |date= |year= |month= |format= एचटीएम|work= |publisher= वेब दुनिया|pages= |language= हिन्दी|archiveurl= |archivedate= |quote= }}</ref> यहाँको मन्दिरको तेस्रो प्रकारकहरुप्रकारकहरू गलियार विश्वको सबभन्दा लामो गलियार हो।<ref name="पर्यटन"/><ref name="मिस्ट्री"/><ref name="कलर्स"/>

जुन स्थानमा यो टापु मुख्य भूमि देखि जोडएको थियो, वहां यस समय ढाई मील चौडी एक खाडी छ। शुरूमा यस खाडीखाडीको को नाउहरुनाउहरू देखि पार गरिन्थ्यो। बताया जान्छ, कि धेरै पहिले धनुष्कोटि देखि मन्नार द्वीप सम्म पैदल चलकर पनि मान्छे जान्थे। तर [[१४८०]] ईमा एक चक्रवाती तूफानले यसलाई तोड दिए।<ref name = "मान्धाता "/> बादमा आज देखि लगभग चार सय वर्ष पहिले कृष्णप्पनायकन नाम कोनामको एक राजा ले उसलाईमा पत्थर कोपत्थरको धेरै ठूलो पुल बनवाया। अङ्ग्रेजहरु कोअङ्ग्रेजहरूको आने पछि उन पुल कोपुलको ठाँउमा रेल कोरेलको पुल बनाउन कोबनाउनको विचार भयो। उन समय सम्म पुरानो पत्थर कोपत्थरको पुल लहरों कोलहरोंको टक्कर देखि हिलकर टूट चुका थियो। एक जर्मन ईन्जिनियर कोईन्जिनियरको मदद देखि उन टूटे पुल को रेलपुलको कोरेलको एक सुंदर पुल बनवाया गया। यस समय यही पुल रामेश्वरम् कोरामेश्वरम्को भारत देखि रेल सेवा द्वारा जोडइन्छ। यो पुल पहिले बीचमा देखि जहाजों को निकलनेजहाजोंको कोनिकलनेको लागि खुला करता थियो। (हेर्नुहोस:चित्र) यस स्थानमा दक्षिण देखि उत्तर कोउत्तरको र हिंद महासागर कोमहासागरको पानी बहता दिखाई दिइन्छ। उथले सागर एवं संकरे जलडमरूमध्य कोजलडमरूमध्यको कारण समुद्रमा लहरे धेरै कम हुन्छ। शान्त बहाव कोबहावको देखेर यात्रियहरुलाईयात्रियहरूलाई यस्तो लागइन्छ, मानो त्यो कुनै ठूलो [[नदी]] को पार गरेर रहे हों।

[[Image:रामेश्वरम-पुल.jpg|thumb|200px| रामेश्वरम द्वीपको रेल पुल पहिला जहाजहरुकोनिम्तिजहाजहरूकोनिम्ति खुल्ने गर्थ्यो।]]

रामेश्वरम् देखि दक्षिणमा [[कन्याकुमारी]] नामक प्रसिद्ध तीर्थ छ। रत्नाकर कहलानेवाला [[बंगाल कोबंगालको खाडी]] यहीं मायहींमा [[हिंद महासागर]] देखि मिलती छ। रामेश्वरम् र सेतु धेरै प्राचीन छ। तर रामनाथ कोरामनाथको मन्दिर उतना पुरानो छैन। दक्षिण कोदक्षिणको केही र मन्दिर डेढ-दो हजार साल पहिले कोपहिलेको बने छ, जबकि रामनाथ कोरामनाथको मन्दिरलाई बने अझै कुल आठ सय वर्ष देखि पनि कम भएका छ। यस मन्दिर कोमन्दिरको धेरै देखि भाग पचास-साठ साल पहिले कोपहिलेको छ।

रामेश्वरम कोरामेश्वरमको गलियारा विश्व कोविश्वको सबै भन्दा लामो गलियारा छ। यो उत्तर-दक्षिणमें १९७ मी. एवं पूर्व-पश्चिम १३३ मी. छ। यसको परकोटे कोपरकोटेको चौडाई ६ मी. तथ ऊंचाई ९ मी. छ। मन्दिर को प्रवेशद्वारमन्दिरको कोप्रवेशद्वारको गोपुरम ३८.४ मी. अग्लो छ। यो मन्दिर लगभग ६ हेक्टेयरमा बनेको छ।<ref name="पर्यटन">{{cite web |url= http://www.tamilnadutourism.org/Places/citiestowns/Rameshwaram.aspx?CatId=010109P01|title= रामेश्वरम- द करिडोर अफ फेथ|format= एचटीएम|work= |publisher= तमिल नाडु पर्यटन विभाग, त.न.सरकार|language=अङ्ग्रेजी |archiveurl= |archivedate= |quote=The third corridor of Ramanathaswamy temple is the longest one in the world.}}</ref><ref name="मिस्ट्री">{{cite web |url= http://www.mysterindia.com/modules.php?name=News&file=print&sid=285|title= रामेश्वरम -होम टू वर्ल्ड्स लार्जेस्ट करिडोर|accessmonthday= ६ सितंबर |accessyear= २००६|author= |month= |format= एचटीएम|work= |publisher= मिस्ट्री इंडियाpages= |language=अङ्ग्रेजी |archiveurl= |archivedate= |quote= The third corridor of Ramanathaswamy temple is the longest one in the world.}}</ref>

मन्दिरमा विशालाक्षी जी कोजीको गर्भ-गृह कोगृहको निकट नै नौ ज्योतिर्लिंग छन्, जुन लंकापति [[विभीषण]] द्वारा स्थापित बताए जान्छन्। रामनाथ कोरामनाथको मन्दिरमा जुन ताम्रपट छ, उनसे थाहा हुन्छ कि [[११७३]] ईस्वीमा [[श्रीलंका]] को राजा पराक्रम बाहु ले मूल लिंग वाला गर्भगृह कोगर्भगृहको निर्माण करवाया थियो। उन मन्दिरमा एक्लै [[शिवलिंग]] को स्थापना गरिएको थियो। देवी कोदेवीको मूर्ति नराखीएको थियो, यस कारण त्यो '''नि:संगेश्वर कोसंगेश्वरको मन्दिर''' कहलाया। यही मूल मन्दिर अगाडी चलकर वर्तमान दशा कोदशाको पुगेको छ ।

बादमा पंद्रहऔं शताब्दीमा राजा उडैयान सेतुपति र निकटस्थ नागूर निवासी वैश्य ले [[१४५०]]मा यसको ७८ फीट अग्लो गोपुरम निर्माण करवाया थियो। बादमा [[मदुरई]] को एक देवी-भक्तले यसको जीर्णोद्धार करवाया थियो। सोह्रऔं शताब्दीमा दक्षिणी भाग कोभागको द्वितीय परकोटेपरकोटेको को पर्खाल कोपर्खालको निर्माण तिरुमलय सेतुपति ले करवाया थियो। यिनको तथा यिनको पुत्र कोपुत्रको मूर्ति द्वार माद्वारमा पनि विराजमान छ। त्यहि शताब्दीमा मदुरई कोमदुरईको राजा विश्वनाथ नायक को एक अधीनस्थ राजा उडैयन सेतुपति कट्टत्तेश्वरले नन्दी मण्डप आदि निर्माण करवाए। नन्दी मण्डप २२ फीट लंबा, १२ फीट चौडा तथा १७ फीट अग्लो छ। रामनाथ कोरामनाथको मन्दिर संगसँग [[सेतुमाधव मन्दिर|सेतुमाधव]] को मन्दिर आज देखि पांच सय वर्ष पहिले रामनाथपुरम् कोरामनाथपुरम्को राजा उडैयान सेतुपति अझ एक धनी वैश्यले मिलएर बनवाया थियो।<ref name="फ्यूचर"/>

सत्रहऔं शताब्दीमा दलवाय सेतुपति ले पूर्वी गोपुरम आरंभ किया। १८औं शताब्दीमा रविविजय सेतुपति ले देवी-देवताहरु कोदेवताहरूको शयन-गृह तथा एक मंडप बनवाया। बादमा मुत्तु रामलिंग सेतुपति ले बाहिरी परकोटे कोपरकोटेको निर्माण करवाया। [[सन् १८९७|१८९७]] – [[१९०४]] को बीच मध्य देवकोट्टई देखि एक परिवारले १२६ फीट अग्लो नौ द्वार सहित पूर्वीगोपुरम निर्माण करवाया। त्यहि परिवार ले [[१९०७]]-[[१९२५]]मा गर्भ-गृह कोगृहको मरम्मत करवाई। बादमा यिनले [[१९४७]]मा महाकुम्भाभिषेक पनि करवाया। <ref name="फ्यूचर">{{cite web |url= http://chintan.mywebdunia.com/2007/12/06/1196945280000.html .asp|title= प्रथम सेतुपति गुह एवं रामेश्वरम|accessmonthday= |accessyear= |author= गौतम पटेल |month= |format= एचटीएम|work= |publisher= फ्यूचर समाचार|pages= |language=हिन्दी |archiveurl= |archivedate= |quote= }}</ref>

रामेश्वरम् कोरामेश्वरम्को मन्दिर भारतीय निर्माण-कला र शिल्पकला कोशिल्पकलाको एक सुंदर नमूना छ। यसको प्रवेश-द्वार चालीस फीट अग्लो छ। प्राकारमा र मन्दिर कोमन्दिरको भित्र सैकडौ विशाल खंभें छ, जुन देखनेमा एक-जस्तै लागछन ; तर नजिकैनजीकै गएर जरा बारीकी देखि देख्यो जाय त मालूम हुनेछ कि हरेक खंभे माखंभेमा बेल-बूटे कोबूटेको अलग-अलग कारीगरी छ।

रामनाथरामनाथको को मूर्ति कोमूर्तिको चारै र परिक्रमा गर्न कोगर्नको लागि तीन प्राकार बनेको छ। यिनीहरुमायिनीहरूमा तेस्रो प्राकार सय साल पहिले पूरा भयो। यस प्राकार कोप्राकारको लंबाई चार सय फुट देखि अधिक छ। दुवै र पांच फुट अग्लो र करीब आठ फुट चौडा चबूतरा बनेको छ। चबूतरों कोचबूतरोंको एक ओर पत्थर कोपत्थरको ठूला-ठूला खंभो कोखंभोको लामो कतारे खडी छ। प्राकार कोप्राकारको एक सिरे मासिरेमा उभिएर देखने मादेखनेमा यस्तो लागइन्छ मारो सैकडों तोरण-द्वार कोद्वारको स्वागत गर्न कोगर्नको लागि बनाए गये छ। यिनी खंभों कोखंभोंको अद्भुत कारीगरी देखेर विदेशी पनि दंग रह जान्छन्। यहाँ कोयहाँको गलियारा विश्व कोविश्वको सबै भन्दा लामो गलियारा छ।

रामनाथ को मन्दिररामनाथको कोमन्दिरको चारै अझ टाढा सम्म कुनै पहाड छैन, जहाँ देखि पत्थर आसानी देखि लाये जा सकें। गंधमादन पर्वत त नाममात्र कोनाममात्रको छ। यो वास्तवमा एक टीला छ र उनमा देखि एक विशाल मन्दिर कोमन्दिरको लागि जरूरी पत्थर हैन निकल सकते। रामेश्वरम् कोरामेश्वरम्को मन्दिरमा जुन धेरै लाख टन कोटनको पत्थर लगे छ, उनी सबै धेरै दूर-दूर देखि नावोंमा लादएर लाये गये छ। रामनाथ जीजीको को मन्दिर कोमन्दिरको भित्री भागमा एक तरिका कोतरिकाको चिकना काला पत्थर लागएको छ । भन्छन्, यो सबै पत्थर लंका देखि लाये गये थिए।

रामेश्वरम् कोरामेश्वरम्को विशाल [[मन्दिर]] को बनवाने र उनको रक्षा गर्नमा रामनाथपुरम् नामक सानो रियासतरियासतको को राजाहरु कोराजाहरूको ठूलो हात रहयो। अब त यो रियासत तमिल नाडु राज्यमा मिल गई छन्। रामनाथपुरम् कोरामनाथपुरम्को राजभवनमा एक पुरानो काला पत्थर राखएको छ। भनिन्छ, यो पत्थर राम ले [[केवटराज]] को राजतिलक कोराजतिलकको समय उनको चिह्न कोचिह्नको रूपमा दिए थियो। रामेश्वरम् कोरामेश्वरम्को यात्रा गर्न वाला मान्छे यस काले पत्थरपत्थरको को देखने कोदेखनेको लागि रामनाथपुरम् जान्छन्। रामनाथपुरम् रामेश्वरम् देखि लगभग तैंतीस मील टाढा छ।

रामेश्वरम् कोरामेश्वरम्को विख्यात मन्दिर को स्थापनामन्दिरको कोस्थापनाको बारेंमा यो रोचक कथा कही जान्छ। सीताजीसीताजीको को छुडाने कोछुडानेको लागि रामले लंका मालंकामा चढाई गरे थियो। वहाँले लडाई कोलडाईको बिना सीताजी को छुडवानेसीताजीको कोछुडवानेको धेरै प्रयत्न किया, तर जब राम सफलता न मिली त विवश भएर वहाँले युद्ध किया। यस युद्धमा रावण र उनको सबै साथी राक्षस मारे गये। रावण पनि मारा गया; र अन्ततः सीताजी कोसीताजीको मुक्त गराएर श्रीराम फिर्ता लौटे। यस युद्ध हेतु राम कोरामको वाँदर लेना सहित सागर पार गर्न थियो, जुन अत्यधिक कठिन कार्य थियो। {{Ref_label|सेतु-कठिन|ग|none}}{{Ref_label|सेतु-कठिन२|घ|none}}{{Ref_label|सेतु-कठिन३|च|none}}

रावण पनि साधारण राक्षस थिएन। त्यो पुलस्त्य महर्षि कोमहर्षिको नाती थियो। चारै वेदहरुकोवेदहरूको जाननेवाला थियो र थियो शिवजी कोशिवजीको ठूलो भक्त। यस कारण राम कोरामको उसलाई मारने पछि ठूलो खेद भयो । ब्रह्मा-हत्या कोहत्याको पाप उनलाई लाग्यो। यस पापपापको को धोने कोधोनेको लागि वहाँले रामेश्वरम्मा [[शिवलिंग]] को स्थापना गर्न कोगर्नको निश्चय किया। यो निश्चय गर्न पछि श्रीरामले हनुमान कोहनुमानको आज्ञा दी कि काशी गएर वहां देखि एक शिवलिंगले आओ। [[हनुमान]] पवन-सुत थिए। ठूलो वेग देखि आकाश मार्ग देखि चल पडे। तर शिवलिंगशिवलिंगको को स्थापना कोस्थापनाको नियत घडी नजिकैनजीकै आ गई। हनुमान कोहनुमानको कहीं ठेगाना थिएन। जब सीताजी ले देख्यो कि हनुमान को फर्कनुहनुमानको माफर्कनुमा अबेर हो रही छ, त वहाँले समुद्रसमुद्रको को किनारा कोकिनाराको बालुवा लाई मुट्ठीमा बांधकर एक शिवलिंग बनयो दिए। यो देखेर राम धेरै प्रसन्न भएका र नियम समयमा त्यहि शिवलिंग कोशिवलिंगको स्थापना गरेर दी। साना आकार कोआकारको सही शिवलिंग रामनाथ भनिन्छ। [[Image:Adams Bridge aerial.jpg|thumb|200px|सेतु कोसेतुको हवाई दृश्य, अगाडी तिर [[श्रीलंका]] को जान्छ]]बादमा हनुमान कोहनुमानको आए पछि पहिले साना प्रतिष्ठित साना शिवलिंगशिवलिंगको को नजिकैनजीकै नै रामले काले पत्थर कोपत्थरको उन ठूलो शिवलिंग कोशिवलिंगको स्थापित गर्‍यो। यो दुवै शिवलिंग यस तीर्थ कोतीर्थको मुख्य मन्दिरमा आज पनि पूजित छन्। यही मुख्य शिवलिंग [[ज्योतिर्लिंग]] छ।

;सेतु कोसेतुको पौराणिक संदर्भसन्दर्भ

पुरा भारत, दक्षिण पूर्व एशिया र पूर्व एशिया कोएशियाको धेरै देशोंमा हरेक साल दशहरहरु मादशहरहरूमा र राम कोरामको जीवनमा आधारित सबै तरिका कोतरिकाको नृत्य-नाटकोंमा सेतु बंधन कोबंधनको वर्णान गरे जान्छ। राम कोरामको बनाए यस पुल कोपुलको वर्णन [[रामायण]]मा त छ ही, [[महाभारत]]मा पनि श्री राम कोरामको नल सेतु कोसेतुको जिक्र आएको छ। [[कालीदास]] को [[रघुवंश]]मा सेतु कोसेतुको वर्णन छ। अनेक पुराणोंमा पनि श्रीरामसेतु कोश्रीरामसेतुको विवरण आउछ।{{Ref_label|सेतु पुराण|ख|none}} [[एन्साइक्लोपीडिया ब्रिटेनिका]]मा यसलाई एडम्स ब्रिज संग-साथ राम सेतु भन्यो गएको छ।<ref>[http://chintan.mywebdunia.com/2007/12/06/1196945280000.html सेतुसमुद्रम बनाम इतिहास राम को सेतु का] सेतु कोसेतुको पौराणिक वर्णन</ref> नासा र भारतीय सेटेलाइट देखि लागि गए चित्रोंमा धनुषकोडि देखि जाफना सम्म जुन एक पतली सी द्वीपहरुद्वीपहरू लाई रेखा दिखती छ, उसलाई नै आज रामसेतु कोरामसेतुको नाम देखि जाना जान्छ। त्यहि पुल कोपुलको बादमा एडम्स ब्रिज कोब्रिजको नाम मिलयो। <ref name = "मान्धाता "/> यो सेतु तब पांच दिनोंमा नै बन्यो थियो। यसको लंबाई १०० योजन तथा चौडाई १० योजन थियो। यसलाई बनानमा उच्च प्रविधी कोप्रविधीको प्रयोग भएको थियो।{{Ref_label|पांच-दिन|झ|none}}

रामेश्वरम् शहर र रामनाथजी कोरामनाथजीको प्रसिद्ध मन्दिर यस [[टापू]] को उत्तर कोउत्तरको छोरमा छ। टापू कोटापूको दक्षिणी कोनेमा धनुषकोटि नामक तीर्थ छ, जहाँ हिंद महासागर देखि बंगाल कोबंगालको खाडी मिलती छ। त्यहि स्थान कोस्थानको [[सेतुबंध]] भन्छन्। मान्छेका विश्वास छ कि श्रीरामले लंका मालंकामा चढाई गर्न कोगर्नको लागि समुद्रमा जुन सेतु बांधा थियो, त्यो त्यहि स्थान देखि आरंभ भयो। यस कारण धनुष-कोटि कोकोटिको धार्मिक महत्व धेरै छ। यही देखि कोलम्बो कोकोलम्बोको जहाज जान्थे। अब यो स्थान चक्रवाती तूफानमा बहकर समाप्त भएको छ। <ref name = "मान्धाता "/>

रामेश्वरम् शहर देखि करीब डेढ मील उत्तर-पूर्वमा [[गंधमादन पर्वत]] नाम कोनामको एक सानो-सी पहाडी छ। हनुमानजी ले त्यहि पर्वत देखि समुद्रसमुद्रको को लांघने कोलांघनेको लागि छलांग मारी थियो। बादमा रामले लंका मालंकामा चढाई गर्न कोगर्नको लागि यहीं मायहींमा विशाल [[सेना]] संगठित गरेको थियो। यस पर्वतमा एक सुंदर मन्दिर बनेको छ, जहाँ श्रीराम कोश्रीरामको चरण-चिन्हों कोचिन्होंको पूजा गरिन्छ। यसलाई पादुका मन्दिर भन्छन्।<ref>[http://purvaai.wordpress.com/2009/05/25/%e0%a4%97%e0%a4%a8%e0%a5%8d%e0%a4%a7%e0%a4%ae%e0%a4%be%e0%a4%a6%e0%a4%a8-%e0%a4%aa%e0%a4%b0%e0%a5%8d%e0%a4%b5%e0%a4%a4-%e0%a4%94%e0%a4%b0-%e0%a4%b6%e0%a4%ac%e0%a4%b0%e0%a5%80-%e0%a4%95%e0%a5%87/ गंधमादन पर्वत र शबरी को बेर] वर्ल्ड प्रेस पर</ref>

रामेश्वरमको यात्रा गर्नवालाहरु कोगर्नवालाहरूको हरेक ठाँउ राम-कथा कोकथाको गूंज सुनाई देती छ। रामेश्वरम् कोरामेश्वरम्को विशाल टापू कोटापूको चप्पा-चप्पा भूमि राम कोरामको कथा देखि जुडी भए छ। कुनै ठाँउमा रामले सीता जी कोजीको प्यास बुझाने कोबुझानेको लागि धनुष कोधनुषको नोंक देखि कुआं खोदा थियो, त कहीं माकहींमा वहाँले ं सेनानायकहरुसेनानायकहरू देखि सल्लाह गरेको थियो। कहीं माकहींमा सीताजी ले अग्नि-प्रवेश गरेको थियो त कुनै अन्य स्थान मास्थानमा [[श्रीराम अवतार|श्रीराम]] ले जटाओं देखि मुक्ति पाए थियो। यस्तो सैकडों कहानियां प्रचलित छ। यहाँ राम-सेतु कोसेतुको निर्माणमा लगे यस्तो पत्थर पनि पाइन्छन्, जुन पानी मापानीमा तैरते छन्। मान्यता अनुसार [[नल]]-[[नीलो] ] नामक दुई वाँदरहरुवाँदरहरू ले उनको मिले वरदान कोवरदानको कारण जस पाषाण शिला कोशिलाको छूआ, त्यो पानी मापानीमा तैरने लगी, र सेतु कोसेतुको काम आयी।<ref name = "मान्धाता "/> एक अन्य मतानुसार यो दुवै सेतु-विद्या जानते थिए।{{Ref_label|नल-नील|ज|none}}

[[Image:Ramesw9.jpg|thumb|200px|यात्रा कोयात्राको रथ]]

रामेश्वर कोरामेश्वरको मन्दिरमा जस प्रकार शिवजी कोशिवजीको दुई मूर्तिहरुमूर्तिहरू छ, त्यसै प्रकार देवी पार्वती कोपार्वतीको पनि मूर्तिहरुमूर्तिहरू अलग-अलग स्थापित कोस्थापितको गई छ। देवी कोदेवीको एक मूर्ति पर्वतवर्द्धिनी भन्ने गरिन्छ, दोस्रो विशालाक्षी। मन्दिर कोमन्दिरको पूर्व द्वार कोद्वारको बाहिर हनुमान गर्‍यो एक विशाल मूर्ति अलग मन्दिरमा स्थापित छ।

रामेश्वरम् कोरामेश्वरम्को मन्दिर हो त शिवजी का, तर उनको भित्र धेरै अन्य मन्दिर पनि छ। सेतुमाधव कोसेतुमाधवको कहलानेवाला भगवान विष्णु कोविष्णुको मन्दिर यिनीहरुमायिनीहरूमा प्रमुख छ।

रामनाथरामनाथको को मन्दिर कोमन्दिरको भित्र र परिसरमा अनेक पवित्र तीर्थ छ। यिनीहरुमायिनीहरूमा प्रधान तीर्थो (जल कुण्ड) को संख्यां चौबीस थियो, तर दुई कुंड सूख गए छन्, र अब बाइस शेष छन्। यो वास्तवमा मीठे जल कोजलको अलग-अलग कुंए छ। ‘कोटि तीर्थ’ जस्तै एक दुई तालाब पनि छ। यिनी तीर्थोमा स्नान गर्न ठूलो फलदायक पाप-निवारक समझा जान्छ। [[वैज्ञानिक]] को भन्न छ कि यिनी तीर्थोमा अलग-अलग धातुहरुधातुहरू मिली भए छ। यस कारण उनमा नहाने देखि शरीर कोशरीरको रोग टाढा हो जान्छन् र नयाँ तागत आ जान्छ। बाईसवें कुण्डमा पहिले २१ को२१को मिला-जुला जल आउछ।<ref name="पुरवाई">{{cite web |url= http://purvaai.wordpress.com/२००९/04/20/%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%B0%E0%A4%AE-%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%82-%E0%A4%95%E0%A5%81%E0%A4%82%E0%A4%A1-%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%A8/|title= रामेश्वरममा कुण्ड स्नान|accessmonthday= २० अप्रिल|accessyear= २००९|format= एचटीएम|publisher= पुरवाई@वर्ल्डप्रेस|language=हिन्दी}}</ref>

रामेश्वरम्रामेश्वरम्को को मन्दिर कोमन्दिरको बाहिर पनि दूर-दूर सम्म धेरै तीर्थ छ। प्रत्येक तीर्थ कोतीर्थको बारेंमा अलग-अलग कथाहरुकथाहरू छ। यहाँ देखि करीब तीन मील पूर्वमा एक गाँउ छ, जसको नाम [[तंगचिमडम]] छ। यो गाँउ रेल मार्ग कोमार्गको किनारा हो बसा छ। वहां स्टेशन कोस्टेशनको नजिकैनजीकै समुद्रमा एक तीर्थकुंड छ, जुन विल्लूरणि तीर्थ भनिन्छ। समुद्र कोसमुद्रको खारे पानी बीचमा देखि मीठा जल निकलता छ, यो ठूलो नै अचंभे कोअचंभेको कुरा हो। भनिन्छ कि एक पल्ट सीताजी कोसीताजीको ठूलो प्यास लगी। पासमा समुद्र कोसमुद्रको छोडेर र कहीं पानी न थियो, यसैले रामले आफ्नो [[धनुष]] को चुच्चो देखि यो कुंड खोदा थियो।

तंगचिडम स्टेशनस्टेशनको को नजिकैनजीकै एक जीर्ण मन्दिर हो। उसलाई ‘एकांत’ राम कोरामको मन्दिर भन्छन्। यस मन्दिर कोमन्दिरको अब जीर्ण-शीर्ण अवशेष नै बाकी छन्। रामनवमी कोरामनवमीको पर्वमा यहाँ केही रौनक रहन्छ। बाकी दिनोंमा बिलकुल सूना रहन्छ। मन्दिर कोमन्दिरको भित्र श्रीराम, लक्ष्मण, हनुमान र सीता कोसीताको धेरै नै सुंदर मूर्तिया छ। धुर्नधारी राम कोरामको एक मूर्ति यस्तो बनाएएको छ, मानो त्यो हात मिलाते भएका कुनै गंभीर कुरा गरेर रहे हो। दोस्रो मूर्तिमा राम सीताजी तिर देखेर मंद मुस्कानसँग केही कह रहे छ। यो दुवै मूर्तिहरुमूर्तिहरू ठूलो मनोरम छ। यहाँ सागरमा लहरें बिल्कुल हैन आतीं, यसैले एकदम शान्त रहन्छ। शायद यसैको लागि यस स्थान कोस्थानको नाम एकांत राम छ।

रामेश्वरम्रामेश्वरम्को को टापू कोटापूको दक्षिण भाग मा, समुद्र कोसमुद्रको किनारा, एउटा अझै अर्को दर्शनीय मन्दिर हो। यो मन्दिर रमानाथ मन्दिर पांच मील टाढा माटाढामा बनेको छ । यो कोदण्ड ‘स्वामी को‘स्वामीको मन्दिर’ भनिन्छ। भनिन्छ कि विभीषणले यहींयहींमा मा राम कोरामको शरण ली थियो। रावण-वध पछि रामले त्यहि स्थानमा विभीषण कोविभीषणको राजतिलक कराया थियो। यस मन्दिरमा राम, सीता र लक्ष्मणलक्ष्मणको को मूर्तिहरुमूर्तिहरू देखने योग्य छ। विभीषण कोविभीषणको पनि मूर्ति अलग स्थापित छ।

रामेश्वरम् कोरामेश्वरम्को घेरे भएका समुद्रमा पनि धेरै विशेष स्थान यस्तो बताये जान्छन्, जहाँ स्नान गर्न पाप-मोचक मानिन्छ। रामनाथजीरामनाथजीको को मन्दिर कोमन्दिरको पूर्वी द्वार कोद्वारको अगाडी बनेको सीताकुंड यिनीहरुमायिनीहरूमा मुख्य छ। भनिन्छ कि यही त्यो स्थान हो, जहाँ सीताजी ले आफ्नो सतीत्व सिद्व गर्न कोगर्नको लागि आगमा प्रवेश गरेको थियो। सीताजी कोसीताजीको यस्तो गर्ने बित्तिकै आग बुझ गई र अग्नि-कुंड देखि जल उमड आयो। त्यहि स्थान अब ‘सीताकुंड’ भनिन्छ। यहाँयहाँमा मा समुद्र कोसमुद्रको किनारा आधा गोलाकार छ। सागर एकदम शान्त छ। उनमा लहरें धेरै कम उठती छ। यस कारण देखनेमा त्यो एक तालाब-सा लागइन्छ। यहाँ मायहाँमा बिना कुनै खतरें कोखतरेंको स्नान गरिन सक्छ। यहीं हनुमान कुंडमा तैरते भएका पत्थर पनि दिखाई दिछन।<ref name="">[http://purvaai.wordpress.com/2009/05/18/%e0%a4%b0%e0%a4%be%e0%a4%ae%e0%a4%b8%e0%a5%87%e0%a4%a4%e0%a5%81-%e0%a4%95%e0%a5%87-%e0%a4%a4%e0%a5%88%e0%a4%b0%e0%a4%a4%e0%a5%87-%e0%a4%aa%e0%a4%a4%e0%a5%8d%e0%a4%a5%e0%a4%b0-%e0%a4%94%e0%a4%b0/ राम सेतुमा तैरते पत्थर] पुरवाई पर</ref>

रामेश्वरम् देखि सात मील दक्षिणमा एक स्थान हो, जसलाई ‘दर्भशयनम्’ भन्छन्; यहीं मायहींमा रामले पहिले समुद्रमा सेतु बांधना शुरू गरेको थियो। यस कारण यो स्थान '''[[आदि सेतु]]''' पनि भनिन्छ।

[[रामेश्वरम्]] को समुद्रमा तरह-तरह गर्‍यो कोडियां, शंख र सीपें मिलती छ। कहीं-कहीं सेतो रंग कोरंगको बडियास [[मूंगा]] पनि भेटिन्छ। रामेश्वरम् केवल धार्मिक महत्व कोमहत्वको तीर्थ नै हैन, प्राकृतिक सौंदर्य कोसौंदर्यको दृष्टि देखि पनि दर्शनीय छ। [[चेन्नई|मद्रास]] देखि रेल-गाडी यात्रियहरुलाईयात्रियहरूलाई करीब बाईस घंटेमाघण्टेमा रामेश्वरम् पुगयो देती छ। रास्तेमा पामबन स्टेशनमा गाडी बदलनी पर्छ।

अर्थात: रावणरावणको को लंका मालंकामा विजय पानमा समुद्र पार जाना सबै भन्दा कठिन चुनौती थियो।

(हामीहरुहामीहरू यस अक्षोभ्य समुद्र का महाबलवान वाँदरहरु कोवाँदरहरूको सेना संगसँग कसरी पार गरेर सक्छौं ?) (6/19/28)

तब समुद्रले राम कोरामको स्वयं नै आफ्नो माथि पुल बनाउन कोबनाउनको युक्ति बतलाई थियो -

:(समुद्र ले भन्यो -) हे नाथ। नीलो र नल दुइ वाँदर भाइ छन्। उनले लडकपनमा ऋषि देखि आर्शीवाद पाया थियो। उनको स्पर्श गरेर लिन देखि नै ::भारी-भारी पहाड पनि तपाईंको प्रताप देखि समुद्र मासमुद्रमा तैर जाएंगे।

:(म पनि प्रभुप्रभुको को प्रभुता कोप्रभुताको हृदयमा धारण गरेर आफ्नो बल कोबलको अनुसार (जहां सम्म म बाट बन पडेगा) सहायता करूंगा।<br /> हे नाथ! यस प्रकार समुद्र लाई बाँधियो, जसबाट, तिनै लोकमा तपाईंको सुन्दर यश गाइयोस।)

:(केहि वाँदर ठूला-ठूला पर्वतहरुपर्वतहरू लाई यन्त्रों कोयन्त्रोंको द्वारा - समुद्रतट मासमुद्रतटमा ले आए)। त्यहि प्रकार एक अन्य ठाँउ उदाहरण भेटिन्छ -

:(केहि वाँदर सय योजन लम्बा सूत पकडे भएका थिए, अर्थात पुल कोपुलको निर्माण सूत देखि -सिधाईमा हो रहयो थियो।)

==बाहिरी स्रोतहरुस्रोतहरू==

*[http://fundoozone.com/forums/showthread.php?t=22525 रामेश्वरम ज्योतिर्लिंग] शिव कोशिवको बाह्र ज्योतिर्लिंग

[[श्रेणी:हिन्दू धर्म कोधर्मको चार धाम]]