|
'''अलङ्कार''' अलंकृति ; अलङ्कार : अलम् अर्थात् भूषण। जो भूषित गरे त्यो अलङ्कार हो। अलङ्कार, [[कविता]]-कामिनीका सौन्दर्यलाई बढाउने भएका तत्व हुन्छन्। जस प्रकार आभूषणले नारीको लावण्य बढ्न जान्छ, त्यसै प्रकार अलङ्कारले कविताको शोभा बढ्न जान्छ। भनिएको छ - ''''अलंकरति इति अलङ्कारः'''' (जो अलंकृत गर्दछ, त्यही अलङ्कार हो।) [[भारतीय साहित्य]]मा [[अनुप्रास]], उपमा, रूपक, अनन्वय, यमक, श्लेष, उत्प्रेक्षा, संदेह, अतिशयोक्ति, वक्रोक्ति आदि प्रमुख अलङ्कार'' छन्।
यस कारण व्युत्पत्तिदेखि उपमा आदि अलङ्कार कहलाउँछन्। उपमा आदिका लागि अलङ्कार शब्दको संकुचित अर्थमा प्रयोग गरिएको छ। व्यापक रूपमा सौन्दर्य मात्रलाई अलङ्कार भन्दछन् र त्यसैदेखि काव्य ग्रहण गरिन्छ। (काव्यं ग्राह्ममलंकारात्। सौन्दर्यमलंकार: - [[वामन अवतार|वामन]])। चारुत्वलाई पनि अलङ्कार भन्दछन्। (टीका, व्यक्तिविवेक)। [[भामह]]का विचारदेखि वक्रार्थविजाएक शब्दोक्ति अथवा शब्दार्थवैचित्र्यको नाम अलङ्कार छ (वक्राभिधेतशब्दोक्तिरिष्टा वाचामलं-कृति:।) [[रुद्रट]] अभिधानप्रकारविशेषलाई नैं अलङ्कार भन्दछन् (अभिधानप्रकाशविशेषा एव चालंकारा:)। [[दंडी]]का लागि अलङ्कार काव्यका शोभाएर धर्म छन् (काव्यशोभाएरान् धर्मान् अलङ्कारान् प्रचक्षते)। सौन्दर्य, चारुत्व, काव्यशोभाएर धर्म यी तीन रूपहरुमारूपहरूमा अलङ्कार शब्दको प्रयोग व्यापक अर्थमा भएकोछ र शेषमा शब्द तथा अर्थका अनुप्रासोपमादि अलङ्कारहरुकाअलङ्कारहरूका संकुचित अर्थ मा। एकमा अलङ्कार काव्यका प्राणभूत तत्वका रूपमा ग्रहीत छन् र अर्कामा सुसज्जितकर्ताका रूप मा।
==आधार==
सामान्यत: कथनीय वस्तुलाई राम्रादेखि राम्रा रूपमा अभिव्यक्ति दिनेका विचारदेखि अलङ्कार प्रयुक्त हुन्छन्। यी द्वाराा वा त भावहरुलाईभावहरूलाई उत्कर्ष प्रदान गरिन्छ वा रूप, गुण, तथा क्रियाको अधिक तीव्र अनुभव गराइन्छ। अत: मनको ओज नैं अलङ्कारहरुकोअलङ्कारहरूको वास्तविक कारण हुन्छ। रुचिभेद आहरुबरआहरूबर र चमत्कारप्रिय व्यक्ति शब्दालंकारहरुकोशब्दालंकारहरूको र भावुक व्यक्ति अर्थालंकारहरुकोअर्थालंकारहरूको प्रयोग गर्दछ। शब्दालंकारहरुकाशब्दालंकारहरूका प्रयोगमा पुररुक्ति, प्रयत्नलाघव तथा उच्चारण वा ध्वनिसाम्य मुख्य आधारभूत सिद्धान्त मानिन्छन् र पुनरुक्तिलाई नैं आवृत्ति कहकर यसका वर्ण, शब्द तथा पदका क्रमदेखि तीन भेद मानिन्छन्, जसमा क्रमश: अनुप्रास र छेक एवं यमक, पररुक्तावदाभास तथा लाटानुप्रासलाई ग्रहण गरिन्छ। वृत्यनुप्रास प्रयत्नलाघवको उदाहरण हो। वृत्तिहरुवृत्तिहरू र रीतिहरुकोरीतिहरूको आविष्कर यसै प्रयत्नलाघवका कारण हुन्छ। श्रुत्यनुप्रासमा ध्वनिसाम्य स्पष्ट छ ही। यी प्रवृत्तिहरुकाप्रवृत्तिहरूका अतिरिक्त चित्रालंकारहरुकोचित्रालंकारहरूको रचनामा कौतूहलप्रियता, वक्रोक्ति, अन्योक्ति तथा विभावनादि अर्थालंकारहरुकोअर्थालंकारहरूको रचना मं वैचित्र्यमा आनंद मानने वृत्ति कार्यरत रहन्छन्। भावाभिव्यंजन, न्यूनाधिकारिणी तथा तर्कना नामक मनोवृत्तिहरुकामनोवृत्तिहरूका आधारमा अर्थालंकारहरुकोअर्थालंकारहरूको गठन हुन्छ। ज्ञानका सबै क्षेत्रहरुमाक्षेत्रहरूमा अलङ्कारहरुकोअलङ्कारहरूको सामग्री लिए जान्छ, जस्तै [[व्याकरण]]का आधारमा क्रियामूलक भाविक र विशेष्य-विशेषण-मूलक अलङ्कारहरुकोअलङ्कारहरूको प्रयोग हुन्छ। [[मनोविज्ञान]]देखि स्मरण, भ्रम, संदेह तथा उत्प्रेक्षाको सामग्री लिए जान्छ, [[दर्शन]]देखि कार्य-कारण-सम्बन्धी असंगति, हेतु तथा प्रमाण आदि अलङ्कार लाग्छन् र [[न्यायशास्त्र]]का क्रमश: वाक्यन्याय, तर्कन्याय तथा लोकन्याय भेद गरेर अनेक अलङ्कार गठित हुन्छन्। उपमा जस्तै केही अलङ्कार भौतिक विज्ञानदेखि सम्बन्धित छन् र रसालंकार, भावालंकार तथा क्रियाचातुरीभएका अलङ्कार [[नाट्यशास्त्र]]देखि ग्रहण गरिन्छन्। ।
==स्थान र महत्व==
आचार्हरुलेआचार्हरूले काव्यशरीर, त्यसको नित्यधर्म तथा बहिरंग उपकारकको विचार गर्दै काव्यमा अलङ्कारका स्थान र महत्वको व्याख्यान गरेकोछ। यस सम्बन्धमा इनका विचार, गुण, रस, ध्वनि तथा स्वयंका प्रसंगमा गरिन्छ। शोभास्रष्टाका रूपमा अलङ्कार स्वयं अलङ्कार्य नैं मान लाग्छन् र शोभाका वृद्धिकारकका रूपमा ती आभूषणका समान उपकारक मात्र मानिन्छन्। पहिला रूपमा ती काव्यका नित्यधर्म र अर्का रूपमा ती अनित्यधर्म कहलाउँछन्। यस प्रकारका विचारहरुदेखिविचारहरूदेखि अलङ्कारशास्त्रमा दुइ पक्षहरुकोपक्षहरूको नींव पड़ गई। एक पक्ष ने, जो रसलाई नैं काव्यको आत्मा मान्दछ, अलङ्कारहरुलाईअलङ्कारहरूलाई गौण मानेर तिनलाई अस्थिरधर्म माने र अर्का पक्षले तिनलाई गुणहरुकागुणहरूका स्थानमा नित्यधर्म स्वीकार गर्न लिए काव्यका शरीरको कल्पना गरेर तिनको निरूपण गरिने लगा। आचार्य वामनले व्यापक अर्थलाई ग्रहण गर्दै संकीर्ण अर्थको चर्चाका समय अलङ्कारहरुलाईअलङ्कारहरूलाई काव्यको शोभाकार धर्म न मानेर तिनलाई केवल गुणहरुमागुणहरूमा अतिशयता लानेवाला हेतु माने (काव्यशोभाया: गर्त्तारो धर्मा गुणा:। तदतिशयहेतवस्त्वलंकारा:।-का. सू.)। आचार्य आनंदवर्धनले यी काव्यशरीरमा कटककुंडल आदिका सदृश मात्र मानेको हो। (तमर्थमवलंब्दै ये%ङिगनं ्दै गुणा: स्मृता:। अंगाश्रितास्त्वलंकारा मन्तव्या: कटकादिवत्। -ध्वन्यालोक)। आचार्य मम्मटले गुणहरुलाईगुणहरूलाई शौर्यादिक अंगी धर्महरुकाधर्महरूका समान तथा अलङ्कारहरुलाईअलङ्कारहरूलाई ती गुणहरुकोगुणहरूको अंगद्वारादेखि उपकार गर्ने बताएर उनैको अनुसरण गरेकोछ (ये रसस्यांगिनी धर्मा: शौयादय इवात्मन:। उत्कर्षहेतवस्तेस्युरचलस्थितयो गुणा: ।। उपकुर्वंति ्दै संतं ये%ङगद्वारेण जातुचित्। हारादिवदलंकारास्ते%नुप्रासोपमादय:।) उनले गुणहरुलाईगुणहरूलाई नित्य तथा अलङ्कारहरुलाईअलङ्कारहरूलाई अनित्य मानेर काव्यमा तिनको न रहनमा पनि कुनै हानि छैन मानी (तददोषौ शब्दार्थौ सगुणावनलंकृती पुन: क्वापि-का.प्र.)। आचार्य हेमचन्द्र तथा आचार्य विश्वनाथ दुइटैले तिनलाई अंगाश्रित नैं मानेको हो। [[हेमचन्द्र]]ले त "अंगाश्रितास्त्वलंकारा:" भने नैं छ र विश्वनाथले तिनलाई अस्थिर धर्म बतकर काव्यमा गुणहरुकागुणहरूका समान आवश्यक छैन मानेको छ (शब्दार्थयोरस्थिरा यी धर्मा: शोभातिशयिन:। रसादीनुपकुर्वंतो%लंकारास्ते%ङगदादिवत्।--सा.द्र.)। यसै प्रकार यद्यपि अग्निपुराणकारले "वाग्वैधग्ध्यप्रधाने%पि रसएवात्रजीवितम्" कहकर काव्यमा रसको प्रधानता स्वीकारको छ, तथापि अलङ्कारहरुलाईअलङ्कारहरूलाई नितान्त अनावश्यक न मानेर तिनलाई शोभातिशायी कारण मान लिया छ (अर्थालंकाररहिता विधवेव सरस्वती)।
यी मतहरुकामतहरूका विरोधमा 13ौं शतीमा [[जयदेव]]ले अलङ्कारहरुलाईअलङ्कारहरूलाई काव्यधर्मका रूपमा प्रतिष्ठित गर्दै तिनलाई अनिवार्य स्थान दिए हो। जो व्यक्ति अग्निमा उष्णता न मानता हो, त्यसैको बुद्धिवाला व्यक्ति त्यो हुनेछ जो काव्यमा अलङ्कार न मानता हो। अलङ्कार काव्यका नित्यधर्म छन् (अंगीकरति य: काव्यं शब्दार्थावनलंकृती। असौ न मन्य्दै कस्मादनुष्णमनलं कृती ।- [[चन्द्रालोक]])।
यस विवादका रहँदै पनि [[आनंदवर्धन]] जस्तै समन्वयवादिहरुलेसमन्वयवादिहरूले अलङ्कारहरुकोअलङ्कारहरूको महत्व प्रतिपादित गर्दै तिनलाई आंतर मान्नमा हिचक छैन देखिाई हो। रसहरुलाईरसहरूलाई अभिव्यंजना वाच्यविशेषदेखि नैं हुन्छ र वाच्यविशेषका प्रतिपादक शब्दहरुदेखिशब्दहरूदेखि रसादिका प्रकाशक अलङ्कार, रूपक आदि पनि वाच्यविशेष नैं छन्, अतएव तिनलाई अंतरंग रसादि नैं मान्नु चाहिन्छ। बहिरंगता केवल प्रयत्नसाध्य यमक आदिका सम्बन्धमा मानी जाएगी (यतो रसा वाच्यविशेषैरेवाक्षेप्तव्या:। तस्मान्न तेषां बहिरंगत्वं रसाभिव्यक्तौ। यमकदुष्करमार्गेषु तु तत् स्थितमेव।-ध्वन्यालोक)। अभिनवगुप्तका विचारदेखि पनि यद्यपि रसहीन काव्यमा अलङ्कारहरुकोअलङ्कारहरूको योजना गर्नु शवलाई सजानेका समान छ (तथाहि अचेतनं शवशरीरं कुंडलाद्युपेतमपि न भाति, अलङ्कार्यस्याभावात्-लोचन), तथापि यदि तिनको प्रयोग अलङ्कार्य सहायकका रूपमा गरिनेछ भनें ती कटकवत् न रहेर कुंकुमका समान शरीरलाई सुख र सौन्दर्य प्रदान गर्दै अद्भुत सौन्दर्यदेखि मंडित रहन्छन्; यहाँसम्म कि ती काव्यात्मा नैं बन जानुहुनेछ। जस्तै खेलता भयो बालक राजाको रूप बनाएर आफ्नोलाई सचमुच राजा नैं बुझ्दछ र त्यसको साथी पनि त्यसलाई वैसा नैं बुझ्दछन्, त्यस्तो नैं रसका पोषक अलङ्कार पनि प्रधान हुन सक्छन् (सुकवि: विदग्धपुरंध्रीवत् भूषणं यद्यपि श्लिष्टं योजयति, तथापि शरीरतापत्तिरेवास्य कष्टसंपाद्या, कुंकुमपीतिकाया इव। बालक्रीडायामपि राजत्वमिवेत्थममुमर्थं मनसि कृत्वाह।-लोचन)।
वामनदेखि पहिलाका आचार्हरुलेआचार्हरूले अलङ्कार तथा गुणहरुमागुणहरूमा भेद छैन मानेको हो। भामह "भाविक" अलङ्कारका लागि गुण शब्दको प्रयोग गर्दछन्। दंडी दुइटैका लागि "मार्ग" शब्दको प्रयोग गर्दछन् र यदि अग्निपुराणकार काव्यमा अनुपम शोभाका आजाएकलाई गुण मान्दछन् (य: काव्ये महतीं छायामनुगृह् णात्यसौ गुण:) त दंडी पनि काव्यका शोभाएर धर्मलाई अलङ्कारको संज्ञा दिन्छन्। वामनले नैं गुणहरुकोगुणहरूको उपमा युवतीका सहज सौन्दर्यदेखि र शालीनता आदि त्यसको सहज गुणहरुदेखिगुणहरूदेखि दिएर गुणरहित परन्तु अलङ्कारमयी रचना काव्य छैन मानेको हो। यसैका पश्चात् यस प्रकारका विवेचनको परम्परा प्रचलित भएको हो।
==वर्गीकरण==
[[ध्वन्यालोक]]मा "अनन्ता हि वाग्विकल्पा:" कहकर अलङ्कारहरुकोअलङ्कारहरूको अगणेयतातर्फ संकेत गरिएको हो। [[दंडी]]ले "्दै चाद्यापि विकल्प्यंते" कहकर यिनको नित्य संख्यवृद्धिको नैं निर्देश गरेकोछ। तथापि विचारकहरुलेविचारकहरूले अलङ्कारहरुलाईअलङ्कारहरूलाई '''शब्दालंकार, अर्थालंकार, रसालंकार, भावालंकार, मिश्रालंकार, उभयालंकार तथा संसृष्टि र संकर''' नामक भेदहरुमाभेदहरूमा बाँटा हो। यिनमा प्रमुख शब्द तथा अर्थका आश्रित अलङ्कार छन्। यो विभाग अन्वयव्यतिरेकका आधारमा गरिन्छ। जब कुनै शब्दका पर्यायवाचीको प्रयोग गर्नको लागि पंक्तिमा ध्वनिको त्यही चारुत्व न रहोस् तब मूल शब्दका प्रयोगमा शब्दालंकार हुन्छ र जब शब्दका पर्यायवाचीका प्रयोगदेखि पनि अर्थको चारुतामा अंतर न आता छ भनेंब अर्थालंकार हुन्छ। सादृश्य आदि अलङ्कारहरुकाअलङ्कारहरूका मूलमा पाएर पहिला पहिला [[उद्भट]]ले विषयानुसार, कुल 44 अलङ्कारहरुलाईअलङ्कारहरूलाई छ वर्गहरुमावर्गहरूमा विभाजित गरेको थियो, परन्तु यीबाट अलङ्कारहरुकाअलङ्कारहरूका विकासको भिन्न अवस्थाहरुमाअवस्थाहरूमा प्रकाश पड़ने अपेक्षा भिन्न प्रवृत्तिहरुकोप्रवृत्तिहरूको नैं ठेगाना चल्दछ। वैज्ञानिक वर्गीकरणको दृष्टिदेखि त [[रुद्रट]]ले नैं पहिलो पल्ट सफलता प्राप्तको हो। उनले वास्तव, औपम्य, अतिशय र श्लेषलाई आधार मानेर तिनको चार वर्ग गरे छन्। वस्तुका स्वरूपको वर्णन वास्तव हो। यसका अंतर्गत 23 अलङ्कार आउँछन्। कुनै वस्तुका स्वरूपको कुनै अप्रस्तुतदेखि तुलना गरेर स्पष्टतापूर्वक त्यसलाई उपस्थित गर्नमा औपम्यमूलक 21 अलङ्कार मानिन्छन्। अर्थ तथा धर्मका नियमहरुकानियमहरूका विपर्ययमा अतिशयमूलक 12 अलङ्कार र अनेक अर्थोंभएका पदहरुदेखिपदहरूदेखि एक नैं अर्थको बोध गराने श्लेषमूलक 10 अलङ्कार हुन्छन्।
==विभाजन==
अलङ्कारका मुख्यत: भेद मानिन्छन्--शब्दालंकार, अर्थालंकार तथा उभयालंकार। शब्दका परिवृत्तिसह स्थलहरुमास्थलहरूमा अर्थालंकार र शब्दहरुकोशब्दहरूको परिवृत्ति न सहने स्थलहरुमास्थलहरूमा शब्दालंकारको विशिष्टता रहनमा उभयालंकार हुन्छ। अलङ्कारहरुकोअलङ्कारहरूको स्थिति दुइ रूपहरुमारूपहरूमा हुन सक्छ--केवल रूप र मिश्रित रूप। मिश्रणको द्विविधताका कारण "संकर" तथा "संसृष्टि" अलङ्कारहरुकोअलङ्कारहरूको उदय हुन्छ।
'''शब्दालंकारहरुशब्दालंकारहरू'''मा [[अनुप्रास अलङ्कार|अनुप्रास]], [[यमक अलङ्कार|यमक]], [[श्लेष अलङ्कार|श्लेष]] तथा [[वक्रोक्ति]]को प्रमुख्दछ। '''अर्थालंकारहरुअर्थालंकारहरू'''को संख्या लगभग एक सौ पचीससम्म पुग गई हो।
सब अर्थालंकारहरुकोअर्थालंकारहरूको मूलभूत विशेषताहरुलाईविशेषताहरूलाई ध्यानमा राखेर आचार्हरुलेआचार्हरूले यी मुख्यत: पाँच वर्गहरुमावर्गहरूमा विभाजित गरेकोछ :
1. '''सादृश्यमूलक''' - उपमा, [[रूपक अलङ्कार|रूपक]] आदि;
हनुमानको पूँछमा, लग न पायी आग। <br>
लंका सारा जल गई, गए निशाचर भाग।।<ref name="kyon">{{cite web |url=http://aatmudgaar.blogspot.com/2008/04/blog-post_07.html|title=आत्म उदगार |accessmonthday=[[23 अगस्तअगस्ट]]|accessyear=[[2008]]|format= पीएचटीएमएल|publisher= Anurag Agrawal|language=}}</ref>
== विभावना अलङ्कार ==
बिनु वाणी वक्ता बड़ जोगी।
==सन्दर्भ==
==संदर्भ==
<references/>
==बाह्य कड़ीहरुकड़ीहरू==
*[http://www.hindikunj.com/2009/08/blog-post_29.html अलङ्कार] (नेपाली कुंज)
[[श्रेणी:अलङ्कार|अलङ्कार]]
| 