|
[[File:Lightning over Oradea Romania zoom.jpg|thumb|right|300px|'''चट्याङ्ग''' एउटा बादलको बिजुलीको टुटाई हो जसमा विद्युतको दह्रिलो क्षेत्र स्थापित भए पछि हुने गर्छ, जसले चार्ज उत्पन्न भएर शक्ति उत्पन्न गर्दछ। जब ती चार्जहरुले केही दूरी तय गर्दछन्, विद्युत प्रवाह हुन्छ, विद्युतको [[सम्भावना उर्जा]]ले थर्मल उर्जा, प्रकाश, ध्वनि आदिको रुप लिन्छ जो अन्य प्रकारका उर्जाहरु हुन्।]]
यो लेख [[कार्य]] गर्ने क्षमता उर्जा को बारेमा हो ।
ऊर्जा कोऊर्जाको सरल परिभाषा दिनदिनु कठिन छ। ऊर्जा वस्तु होन।छैन। यसलाई हामी देख्न सक्दैनौंसक्तैनौं, योयसले कुनै ठाँउजग्गा घेर्दैन, न यसको कुनै छाया नैनैं पर्छ। संक्षेप मासंक्षेपमा, अन्य वस्तुहरुवस्तुहरुको जस्तैभाँति यो [[द्रव्य]] हैनछैन, यद्यापियद्यपि फरकबहुधा द्रव्यसँगद्रव्यदेखि यसको घनिष्ठ सम्बन्ध रहन्छ। फेरिर पनि यसको अस्तित्व त्यतिउति नैनैं वास्तविक छ जति कुनै अन्य वस्तुवस्तुको को र यस कारण कि कुनै पिंडपिण्ड समुदाय मासमुदायमा, जसकोजसका माथि कुनै बाहिरीबाह्य बलबलको को प्रभाव रहँदैन, यसको मात्रामात्रामा मा कमी बेशी हुदैन।हुँदैन। [[विज्ञान]] मा यसको महत्वपूर्ण स्थान हो।छ।▼कुनै पनि कार्यकर्ता को [[कार्य]] गर्ने क्षमता लाइ '''उर्जा''' (Energy) भन्छन्।
== उर्जा कोउर्जाका विभिन्न रूप == ▼▲ऊर्जा को सरल परिभाषा दिन कठिन छ। ऊर्जा वस्तु होन। यसलाई हामी देख्न सक्दैनौं, यो कुनै ठाँउ घेर्दैन, न यसको कुनै छाया नै पर्छ। संक्षेप मा, अन्य वस्तुहरु जस्तै यो [[द्रव्य]] हैन, यद्यापि फरक द्रव्यसँग यसको घनिष्ठ सम्बन्ध रहन्छ। फेरि पनि यसको अस्तित्व त्यति नै वास्तविक छ जति कुनै अन्य वस्तु को र यस कारण कि कुनै पिंड समुदाय मा, जसको माथि कुनै बाहिरी बल को प्रभाव रहँदैन, यसको मात्रा मा कमी बेशी हुदैन। [[विज्ञान]] यसको महत्वपूर्ण स्थान हो।
[[चित्र:Energy-p-k-i.svg|right|thumb|300px|तीन रूपहरु मारूपहरुमा उर्जा - स्थितिज, गतिज एवं आन्तरिक]] ▼साधारणत: कार्य गर्न सक्ने क्षमता लाइक्षमतालाई ऊर्जा भन्छन्।भन्दछन्। जब [[धनुष]] लेदेखि शिकार गर्नेवालागर्ने कुनै शिकारी धनुष लाइधनुषलाई झुकाउँछझुकाउँदछ त धनुषमा ऊर्जा आउँछ जसको उपयोग बाणबाणलाई कोशिकारसम्म शिकारचलाउनमा सम्म चलाउनमा गरिन्छ। बगेकोबग्दोमा पानी मा ऊर्जा हुन्छ जसको उपयोग [[ पनचक्कीपानी घट्टा]] चलाउनमा अथवा कुनै दोस्रोअर्का काम कोकामका लागि गरिनगर्न सक्छ।सकिन्छ। त्यहियसै तरिकाप्रकार [[बारूद]] मा ऊर्जा हुन्छ, जसको उपयोग पत्थरपत्थरको कोशिलाहरु शिलाहरू तोड्नतोड़ने अथवा [[ बन्दुकतोप]] लेदेखि [[ गोलिगोला]] हान्नमादागनमा हुन सक्छ। बिजुली कोबिजलीको [[धारा]] मा ऊर्जा हुन्छ जसबाटजसदेखि [[विद्युत मोटर| बिजुली कोबिजलीको मोटर]] चलाउन सकिन्छ। [[सूर्य]] कोका [[प्रकाश]] मा ऊर्जा हुन्छ जसको उपयोग [[प्रकाश सेल| प्रकाशसेलहरूप्रकाश सेलहरु]] द्वारा बिजुली कोबिजलीको धारा उत्पन्न गर्नमा गरिन सक्छ।गर्न सकिन्छ। यस्तैयस्ता गरिनैं [[ परमाणपरमाणु बम|अणुबम]] मा [[ न्युक्लियरनाभिकीय ऊर्जा]] रहन्छ जसको उपयोग शत्रुशत्रुको लाइ विध्वंस गर्न अथवा अन्य कार्यहरुकार्यहरुमा मा गरिन्छ। ▼
यसइस प्रकार हामी हेर्छौंदेख्छौं कि ऊर्जा धेरै रूपहरुरूपहरुमा मा पाइन्छ। झुकएकोझुके भए धनुषमा जुन जो ऊर्जा हुन्छछ उसलाईत्यसलाई '''स्थितिज ऊर्जा''' भन्छन्भन्दछन्; बगेको पानी कोबग्दोको ऊर्जा ''' गतिशिलगतिज ऊर्जा''' हो; बारूद कोबारूदको ऊर्जा '''रासायनिक ऊर्जा''' हो; बिजुलीबिजलीको को धारा कोधाराको ऊर्जा '''वैद्युत ऊर्जा हो'''; सूर्यसूर्यका कोप्रकाशको प्रकाश को ऊर्जा लाइऊर्जालाई '''प्रकाश ऊर्जा''' भन्छन्।भन्दछन्। सूर्यमा जुन जो ऊर्जा हुन्छछ त्यो उसको अग्लोत्यसको तापऊँचे कोतापका कारण हो।हुन्छ। यसलाई '''उष्मा ऊर्जा''' भन्छन्।भन्दछन्।▼▲== उर्जा को विभिन्न रूप ==
▲[[चित्र:Energy-p-k-i.svg|right|thumb|300px|तीन रूपहरु मा उर्जा - स्थितिज, गतिज एवं आन्तरिक]]
▲साधारणत: कार्य गर्न सक्ने क्षमता लाइ ऊर्जा भन्छन्। जब [[धनुष]] ले शिकार गर्नेवाला कुनै शिकारी धनुष लाइ झुकाउँछ त धनुषमा ऊर्जा आउँछ जसको उपयोग बाण को शिकार सम्म चलाउनमा गरिन्छ। बगेको पानी मा ऊर्जा हुन्छ जसको उपयोग [[पनचक्की]] चलाउनमा अथवा कुनै दोस्रो काम को लागि गरिन सक्छ। त्यहि तरिका [[बारूद]] मा ऊर्जा हुन्छ, जसको उपयोग पत्थर को शिलाहरू तोड्न अथवा [[बन्दुक]] ले [[गोलि]] हान्नमा हुन सक्छ। बिजुली को [[धारा]] मा ऊर्जा हुन्छ जसबाट [[विद्युत मोटर|बिजुली को मोटर]] चलाउन सकिन्छ। [[सूर्य]] को [[प्रकाश]] मा ऊर्जा हुन्छ जसको उपयोग [[प्रकाश सेल|प्रकाशसेलहरू]] द्वारा बिजुली को धारा उत्पन्न गर्नमा गरिन सक्छ। यस्तै गरि [[परमाण बम|अणुबम]] मा [[न्युक्लियर ऊर्जा]] रहन्छ जसको उपयोग शत्रु लाइ विध्वंस गर्न अथवा अन्य कार्यहरु मा गरिन्छ।
▲यस प्रकार हामी हेर्छौं कि ऊर्जा धेरै रूपहरु मा पाइन्छ। झुकएको धनुषमा जुन ऊर्जा हुन्छ उसलाई '''स्थितिज ऊर्जा''' भन्छन्; बगेको पानी को ऊर्जा '''गतिशिल ऊर्जा''' हो; बारूद को ऊर्जा '''रासायनिक ऊर्जा''' हो; बिजुली को धारा को ऊर्जा '''वैद्युत ऊर्जा हो'''; सूर्य को प्रकाश को ऊर्जा लाइ '''प्रकाश ऊर्जा''' भन्छन्। सूर्यमा जुन ऊर्जा हुन्छ त्यो उसको अग्लो ताप को कारण हो। यसलाई '''उष्मा ऊर्जा''' भन्छन्।
== कार्य एवं उर्जा ==
विभिन्न उपायहरुउपाहरु द्वारा ऊर्जाऊर्जालाई कोएउटा एकरुपले रूपले दोस्रोअर्का रूपमा परिवर्तित गरिनगर्न सक्छ।सकिन्छ। यिनीयी परिवर्तनहरु मापरिवर्तनहरुमा ऊर्जा कोऊर्जाको मात्रा सर्वदा एकएउटा नैनैं रहन्छ। उनमात्यसमा कमी बेशी हुदैन।हुँदैन। यसलाई '''ऊर्जा-अविनाशिता-सिद्धांतसिद्धान्त''' भन्छन्।भन्दछन्।
माथि भनिएको छ कि कार्य गरेरगर्न सकनेसक्ने को क्षमता कोक्षमतालाई ऊर्जा भन्छन्।भन्दछन्। तरपरन्तु सारा ऊर्जा कोऊर्जालाई कार्यमा परिणत गर्नगर्नु सर्वदा सम्भव हैनहुँदैन। होता।यस यसैलेलागि यो भन्नभन्नु अधिक उपयुक्त हुनेछ कि ऊर्जा त्यो वस्तु हो जुनजो उतनी नैनैं घट्छघट्दछ जति कार्य हुन्छ। यस कारण ऊर्जाऊर्जालाई कोनाप्नका नापनेती को उनि नैनैं एकक हुन्छन्। जुन कार्यजो कोकार्यलाई नापने के। यदि हामी एकएउटा किलोग्रामकिलो भारग्राम कोभारलाई एकएउटा मीटर ऊँचाअग्लो उठाते होउठा्दछन् त पृथ्वी को गुरुत्वाकर्षणपृथ्वीका कोगुरुत्वाएर्षणका विरुद्ध एकएउटा विशेष मात्रामात्रामा मा कार्य गर्नगर्नु पर्छ। यदि हामी त्यहि भारयसै कोभारलाई दुई मीटर ऊँचाअग्लो उठाएँउठाहरु अथवा दुई किलोग्रामकिलो भारग्राम कोभारलाई एकएउटा मीटर ऊँचाअग्लो उठाएँउठायौं तभनें दुवैदुइटै दशाहरुमा पहि लि गर्योपहिलाको अपेक्षा दूना कार्य गर्नगर्नु पडेगा।पर्नेछछ। यसलेयसदेखि प्रकट हुन्छ कि कार्यकार्यको को परिमाण उनत्यस बल कोबलका परिमाण मापर, जसकोजसका विरुद्ध कार्य गरे जाएगरियोस्, र उनत्यस दूरी कोदूरीका परिमाण मापर, जस दूरी द्वारा उनत्यस बल कोबलका विरुद्ध कार्य गरे जाएगरियोस्, निर्भर रहन्छ र यिनी दुवै परिमाणहरुयी कोदुइटै गुणनफलपरिमाणहरुका कोगुणनफलका बराबर हुन्छ।
== उर्जा कोउर्जाका मात्रक ==
कार्य कोकार्यको कुनै पनि मात्रामात्रालाई को हामी कार्यकार्यको को एकक मानमान्न सकते छन्।सक्छौं। उदाहरणत: एकएउटा किलोग्रामकिलो भारग्राम कोभारलाई पृथ्वीपृथ्वीका को आकर्षण कोआकर्षणका विरुद्ध एकएउटा मीटर ऊँचाअग्लो उठानेउठाउनमा मा जति कार्य गर्नगर्नु पर्छ उसलाईत्यसलाई एकक माननमान्न सकिन्छ। तरपरन्तु पृथ्वीपृथ्वीको को आकर्षण सबैसब ठाँउजग्गा एकएउटा समान हैन होता।हुँदैन। यसको जुन जो मान मद्रासमा छ त्यो दिल्लीदिल्लीमा मा छैन। यसैलेयस लागि यो एकक असुविधापूर्ण छ।हो। फेरिर पनि धेरै देखिदेशहरुमा देशहरु माइंजीनियर ईन्जिनियरयस्ता यस्तैनैं गरिएककको एकक कोउपयोग उपयोगगर्ने गर्छन।गर्दछन्। जसलाई फुट-पाउण्ड भन्छन्।भन्दछन्। यो उनत्यस कार्य कोकार्यको मात्रा छ जुनजो लन्डन कोलण्डनका अक्षांशमा समुद्रतटमा एकएउटा पाउण्डपाउंडलाई कोएउटा एकअर्का दोस्रोनैं नैएककको एकक को प्रयोग गरिन्छ जुनजो सेन्टिमीटरसेण्टीमीटर-ग्राम-सेंकड कोसेकंडका माथि निर्भर छ।हुन्छ। यसमा बल कोबलका एकक कोएककलाई "डाइन" (Dyne) भन्छन्।भन्दछन्। डाइन बलबलको को त्यो एकक छ जुनजो एकएउटा ग्रामग्रामका पिण्डमा को पिंडमाएउटा एकसेकंडमा सेकेन्डमा एकएउटा सेन्टिमीटरसेण्टीमीटर प्रति लेकण्डसेकंडको को वेग उत्पन्न गर्न सक्छ।सगर्छ। यस बल कोबलका क्रियाबिंदुक्रियाबिंदुलाई को यसकोयसका विरुद्ध एकएउटासे सें. मी. हटाउनमा जति कार्य गर्नगर्नु पर्छ उसलाईत्यसलाई वर्ग भन्छन्।भन्दछन्। तरपरन्तु व्यावहारिक दृष्टिदृष्टिदेखि ले कार्यकार्यको को यो एकक धेरै सानो छ।हो। अतएव दैनिक व्यवहारमा एक दोस्रोएउटा अर्को एकक उपयोगमा ल्याइन्छ। लाइन्छ। यसमा लंबाई कोलंबाईको एकक सेन्टिमीटरएकक कोसेण्टीमीटरका स्थानमा मीटर छ तथा द्रव्यमानद्रव्यमानको को एकक ग्राम कोग्रामका स्थानमा किलोग्रामकिलो छ।ग्राम हो। यसमा बल कोबलको एकक "न्यूटन" छ।हो। न्यूटन बलबलको को त्यो एकक छ जुनजो एकएउटा किलोग्रामकिलो कोग्रामका पिंडमापिण्डमा एक सेकेन्डमाएउटा एकसेकंडमा एउटा मीटर प्रति लेकण्डसेकंडको को वेग उत्पन्न गर्न सक्छ।सगर्छ। यस तरिका प्रकार न्यूटन 100000 डाइन कोडाइनका बराबर हुन्छ। यस बल कोबलका क्रियाबिंदुक्रियाबिंदुलाई को उनकोत्यसको विरुद्ध एक मीटरएउटा सम्ममीटरसम्म हटाउनमा जति कार्य गर्नगर्नु पर्छ उसलाईत्यसलाई '''जूल''' भन्छन्।भन्दछन्। एकएउटा जूल 10E7 .'''अर्गो''' कोका बराबर हुन्छ।
=== अन्य मात्रक ===
ऊर्जा कोऊर्जालाई पनि यहीयिनैं एककहरुमा नापाउउछ। तरनापिन्छ। परन्तु कहिले काँहीकहिले विशेष स्थलहरु मास्थलहरुमा केहिकेही अन्य एककहरुको उपयोग हुन्छ। यिनीहरुमायिनमा एकएउटा '''इलेक्ट्रान वोल्ट''' छ।हो। त्यो ऊर्जाऊर्जाको को त्यो एकक छ जसलाई इलेक्ट्रानइलेक्ट्रानको को वोल्ट कोवोल्टका विभवांतर (पोटेंशियलपोटहरुशियल डिफरेंसडिफ़रहरुस) देखि गुजरने मागुजरनमा प्राप्त गर्दछ। यो धेरै सानो एकक छ र केवल 1.60E-19 जूल कोजूलका बराबर हुन्छ। यसकोयसका अतिरिक्त घरहरुघरहरुमा मा उपयोगमा आनेवाला आउने वैद्युत ऊर्जाऊर्जालाई को नापने कोनापनका लागि एकएउटा दोस्रोअर्का एककएककको को उपयोग हुन्छ, जसलाई '''किलोवाट-घंटा''' (KWh) भन्छन्भन्दछन् र जुनजो 3.6E6 जूलहरू कोजूलहरुका बराबर हुन्छ।
== यांत्रिकयान्त्रिक ऊर्जा ==
उन वस्तुहरु कोवस्तुहरुको अपेक्षा, जसको अस्तित्वअस्तित्वको को अनुमान हामी केवल तर्क कोतर्कका आधारमा गर्न सक्छन्सक्छौं, हामीलाई उनती वस्तुहरुवस्तुहरुको को ज्ञान अधिक सुगमता बाटसुगमतादेखि हुन्छ जसलाई हामी स्थूल रूपलेरुपले देख सकतेसक्छौं। छन्। मनुष्य कोमनुष्यका मस्तिष्कमा ऊर्जा कोऊर्जाका उनत्यस रूप कोरूपको भावना सबै भन्दासबैभन्दा प्रथम उदय भएभएको जसको सम्बन्ध ठूलोठूला बडेठूला पिण्ड देखिपिण्डहरुदेखि छ र जसलाई यन्त्रहरूयन्त्रहरुको कोसहायतादेखि सहायताकार्यरूपमा देखि कार्यरूपमापरिणति परिणातहुँदै होते हामी स्पष्टत: देखदेख्न सकते छन्।सक्छौं। यस यांत्रिक ऊर्जा कोऊर्जाका दुई रूप होछन् : एकएउटा स्थितिज ऊर्जा एवं दोस्रोअर्को गतिज ऊर्जा। यसकोयसका विपरीत उनत्यस ऊर्जाऊर्जाको को ज्ञान जसको सम्बन्ध अणुओंअणुहरु तथा परमाणुहरुपरमाणुहरुको को गति लेगतिदेखि छ, मनुष्य को त्यसमनुष्यलाई पछि भयो। यस कारण यो कम आश्चर्य कोआश्चर्यको कुरा छैन कि न्यूटन भन्दान्यूटनदेखि पनि पहिलेपहिला फ्रान्सिसफ्रांसिस बेकन कोबेकनको यो धारणा थियो कि उष्मा द्रव्य को कणहरु कोद्रव्यका गतिकणहरुको कोगतिका कारण हो।हुन्छ।
=== स्थितिज ऊर्जा ===
एक किलोग्रामकिलो भारग्राम कोभारका एकएउटा पिंडपिण्डलाई कोपृथ्वीका पृथ्वी को आकर्षण कोआकर्षणका विरुद्ध एकएउटा मीटर ऊँचाअग्लो उठानेउठाउनमा मा जुनजो कार्य गर्नगर्नु पर्छ उसलाईत्यसलाई हामी किलोग्रामकिलो ग्राम-मीटर कह सकते होसक्छौं र यो लगभग 981 जूलहरू कोजूलहरुका बराबर हुन्छ। यदि हामी एकएउटा डोर लिएरलिएरतर्फ उसलाईत्यसलाई एकएउटा घिरनी कोघिरनीका माथि हालएरहालेर उनकोत्यसको दुवैदुइटै टाउकोहरु देखिसिरहरुदेखि लगभग एकएउटा किलोग्रामकिलो कोग्रामका पिंडपिण्ड बाँधे र उनलाईतिनलाई यस्तो अवस्थाअवस्थामा मा छोड्नुहोसछो्ने कि उनिती दुवैदुइटै एकएउटा नैनैं ऊँचाईमाउचाईमा न होहोउन् बढीर अग्लोऊँचे पिंड कोपिण्डलाई धेरै धीरे-से तल आनेआउने दिउन् दिनुहोस त हामी हेर्नुहोसगेहेर्नुहोस्गे कि एकएउटा किलोग्रामकिलो कोग्रामका पिंडपिण्डलाई को एकएउटा मीटर ऊँचाअग्लो उठयोउठा देगा।द्नेछ। घिरनीघिरनीमा मा घर्षण जति नैनैं कम हुनेछ दोस्रोअर्को पिंडपिण्ड भारमा त्यति नैउति पहिलेनैं पिंडपहिला कोपिण्डका भार कोभारका बराबर राखयोरखा जा सकेगा।सक्नेछ। इसकयस क अर्थ यो भयो कि यदि हामी कुनै पिंडपिण्डलाई कोपृथ्वीदेखि पृथ्वी ले ऊँचाअग्लो बढबढ्न जान्छ। एकएउटा किलोग्रामकिलो भारग्राम कोभारका पिंड कोपिण्डलाई यदि 5 मीटर ऊँचाअग्लो उठाया जाए त उनमात्यसमा 5 किलोग्रामकिलो ग्राम-मीटर कार्य गर्ने क्षमता आ जान्छआउँछ, एवं उनकोत्यसको ऊर्जा पहि लि गर्योपहिलाको अपेक्षा त्यसै परिमाणमा बढ बढ्न जान्छ। यो ऊर्जा पृथ्वी तथा पिंड कोपिण्डको आपेक्षिक स्थिति कोस्थितिका कारण हुन्छ र वस्तुत: पृथ्वी एवं पिंडद्वारापिण्डद्वारा बने तंत्र (सिस्टम) को ऊर्जा हुन्छ। यसैको लागियसैलिए यसलाई स्थितिज ऊर्जा भन्छन्।भन्दछन्। जब कहिल्यैकहिले पनि पिण्ड कोपिण्डहरुका कुनै समुदाय कोसमुदायको पारस्परिक दूरी अथवा एकएउटा नैनैं पिंड कोपिण्डका विभिन्न भागहरु कोभागहरुको स्वाभाविक स्थितिस्थितिमा मा अन्तर उत्पन्न हुन्छ त स्थितिज ऊर्जाऊर्जामा मा पनि अन्तर आआउँछ। जान्छ। कमानी को दबानेकमानीलोई देखिदबानाले अथवा धनुषधनुषलाई को झुकानहरु देखिझुकानाले उनमा स्थितिज ऊर्जा आआउँछ। जान्छ।नदीहरुमा नदिहरु मा बाँध बाँधकरबाँधेर पानी कोपानीलोई अधिक ऊँचाईमाउचाईमा जम्माएकत्र गरे जाएगरियोस् त यस पानी मापानीमा स्थितिज ऊर्जा आ जान्छ।आउँछ।
=== गतिज ऊर्जा ===
न्यूटनले बल कोबलको यो परिभाषा दीदिए कि बल संवेग (मोमेंटममोमाटम)का को परिवर्तन को दरपरिवर्तनको कोदरका बराबर हुन्छ। यदि '''m''' किलोग्रामकिलो ग्रामको को कुनै पिंडपिण्ड प्रारंभमा प्रारम्भमा स्थिर होछ र उसपरत्यसमा एकएउटा नियत बल '''F''', '''t''' सेंकड सम्मसेकेण्डसम्म कार्य गरेर जुनजो वेग उत्पन्न करेगर्छ उनकोत्यसको मान '''v''' मीटर प्रति लेकण्डसेकेण्ड होछ तभनें बलबलको को मान <math>\frac{mv}{t}</math> न्यूटन हुनेछ। त्यहियसै समयमा मा पिंडपिण्ड जुनजो दूरी तैतय करेगरे त्यो यदि '''d''' मीटर होछ तभनें बलद्वारा गरियोगरिएको कार्य '''F.d''' जूल कोजूलका बराबर हुनेछ।
अर्थात '''m''' द्रव्यमानवालाहरुद्रव्यमान पिंडभएको पिण्डको को वेग यदि '''v''' होछ तभनें उनकोत्यसको ऊर्जा <math>\frac{1}{2}mv^{2}</math> हुनेछ। यो ऊर्जा उनत्यस पिंडमापिण्डमा उनको गतित्यसको कोगतिको कारण हुन्छ र गतिज ऊर्जा भन्ने गरिन्छ।कहलाउँछ। जब हामी धनुष कोधनुषलाई झुकाएर तीर छोडछनछोड़्दछौं त धनुष कोधनुषको स्थितिज ऊर्जा तीर कोतीरको गतिज ऊर्जाऊर्जामा मा परिवर्तन हुन्छ।हुन जान्छ।
स्थितिज ऊर्जा एवं गतिज ऊर्जा कोऊर्जाका पारस्परिक परिवर्तन कोपरिवर्तनको सबै भन्दासबैभन्दा सुंदर उदाहरण सरल लोलक छ।हो। जब हामी लोलकलोलकका कोगोलकलाई गोलकएकतर्फ को एक तिर खींचते होखींच्दछन् त गोलक आफ्नो साधारण स्थिति लेस्थितिदेखि थोरै माथिअग्लो उठ्छउठ जान्छ र यसमा स्थितिज ऊर्जा आउँछ। जब हामी गोलकहामी लाइगोलकलाई छोड्छौंछोड़्दछन् त गोलक यता उता झूल्नझूलने लाग्छ।लाग्दछ। जब गोलक लटकने को साधारण स्थितिस्थितिमा मा आउछआउँछ त यसमा केवल गतिज ऊर्जा रहन्छ। संवेग कोसंवेगका कारण गोलक दोस्रोअर्तर्फ तिर चलाउछजान्छ र गतिज ऊर्जा पुन: स्थितिज ऊर्जाऊर्जामा मा परिवर्तित हुन्छ।हुन जान्छ। साधारणत: वायु को घर्षणवायुका कोघर्षणका विरुद्ध कार्य गर्नगर्नको देखिलागि गोलक कोगोलकको ऊर्जा कम होती जान्छ र यसको गति केहिकेही देरमा अबेरमा बंद हुन्छ।हुन जान्छ। यदि घर्षणघर्षणको को बल न होछ तभनें लोलक अनंत काल सम्मकालसम्म चलता रहेगा।रह्नेछ।
== उष्मा ऊर्जा ==
{{मुख्य|उष्मा}}<br />
[[चित्र:Midsummer bonfire.jpg|right|thumb|250px|आगआगो, रासायनिक उर्जा कोउर्जालाई उष्मीय उर्जा माउर्जामा बदल देती छ।दिन्छ।]]
गति विज्ञानविज्ञानमा मा [[उर्जा संरक्षण कोसंरक्षणको नियम|ऊर्जा-अविनाशिता-सिद्धान्तसिद्धांत]] कोका प्रमाणित हो जाने पछिभएपछि पनि यसकोयसका दोस्रोअर्का स्वरूपहरुस्वरूपहरुको को ज्ञान न भएकोहुनेका कारण यो बुझयो जान्थ्योसमझिन्थ्यो कि धेरै स्थितिहरुस्थितिहरुमा मा ऊर्जा नष्ट पनि हुन सक्छ; जस्तै, जब कुनै पिंडसमुदाय कोपिण्डसमुदायका विभिन्न भागहरुभागहरुमा मा अपेक्षिक गति होछ तभनें घर्षण कोघर्षणका कारण स्थितिज र गतिज ऊर्जा कम हुन्छ।हुन जान्छ। वस्तुत: यस्तो स्थितिहरुस्थितिहरुमा मा ऊर्जा नष्ट हुदैनहुँदैन वरन् उष्मा ऊर्जाऊर्जामा मा परिवर्तन हुन्छ।हुन तरजान्छ। 18औंपरन्तु शताब्दी18ौं सम्मशताब्दीसम्म उष्माउष्मालाई को ऊर्जाऊर्जाको को नैनैं एकएउटा स्वतंत्र स्वरूप हैनछैन बुझयोसमझिन्थ्यो। जान्थ्यो।त्यस उन समय सम्मसमयसम्म यो धारणा थियो कि उष्मा एकएउटा द्रव्य छ।हो। 19औं19ौं शताब्दीशताब्दीमा मा प्रयोगहरु द्वारा यो निर्विवाद रूपलेरुपले सिद्ध गरियोगर्न दिइएको कि उष्मा पनि ऊर्जाऊर्जाको को नैनैं एकएउटा दोस्रोअर्को रूप हो।
[[चित्र:Bockdampfmaschine.JPG|right|thumb|300px|वाष्प इन्जिनइंजन, उष्मीय उर्जा कोउर्जालाई यांत्रिक उर्जा माउर्जामा बदलइन्छबदल्दछ]]
योंहरु त प्रागैतिहासिक कालमा पनि मनुष्य लकडियहरुलाईदाउराहरुलाई रगडकररग्ड़ेर अग्नि उत्पन्न करता थियोगर्थ्यो, तरपरन्तु ऊर्जा एवं उष्मा कोउष्माका घनिष्ठ सम्बन्धसम्बन्धतर्फ तिरसबैभन्दा सबैपहिला भन्दा पहिले बेंजामिनबहरुजामिन टामसन (काउंट रुमफर्ड) को ध्यान गया। यो संयुक्त राज्य (अमरीका) कोका मैसाचूसेट्स प्रदेशप्रदेशको को रहनवालारहनेवाला थियो। तरपरन्तु उनत्यस समय यो बवेरियाबवेरियाका कोराजाको राजा को युद्धमंत्री थियो। ढली भएभएको पीतलपीतलको को तोप कोतोपको नलियहरुलाईनलिहरुलाई छेदतेछेद्दै समय यसले देख्योदेखा कि नली धेरै गर्मकर्म हुन्छहुन तथाजान्छ उसबाटभनें निस्किएकाथियो बुरादहरुत्यो भन्दा निकले नराम्रोदे र पनि तातोगरम हुन्छन्। एकएउटा प्रयोगमा तोप कोतोपको नालनालका कोचारहरुतर्फ चारैकाठको तिरनाँदमा काठ को नाँदमा पानी भरकर उनलेत्यसले देख्योदेखा कि खरादनेखरादनाले देखि जुनजो उष्मा उत्पन्न हुन्छ उससेत्यो भन्दा ढाई घन्टाघण्टामा मा सारा पानी उबलनेउबलनेका कोतापसम्म तापपुग सम्म पुग्यो।गया। यस प्रयोगमा उनको त्यसका वास्तविक ध्येय यो सिद्ध गर्नगर्नु थियो कि उष्मा कुनै द्रव छैन जुनजो पिण्डहरुमा पिंडहरुमा हुन्छ र दाब कोदाबका कारण वैसेत्यस्तो नैनैं बाहिर निकल आउँछ जस्तै निचोडनेनिचोड़नाले कपड़ेमा देखि कपडा मध्ये पानी; किन भनेंकिनभनें यदि यस्तो होता त कुनै पिंडमापिण्डमा यो द्रव एकएउटा सीमित मात्रामात्रामा मा नैनैं होता, तरपरन्तु छेंड्नवालाछेदने प्रयोगलेप्रयोगदेखि ज्ञात हुन्छ कि जति नैनैं अधिक कार्य गरे जाएगरियोस् उतनी नैनैं अधिक उष्मा उत्पन्न हुनेछ। रुमफर्डले यो प्रयोग सन् 1798 ई. मा गर्यो। यसकोगरे। यसका 20 वर्ष पहिलेपहिला नैनैं लाव्वाजिए तथा लाग्राँजलेलाग्राँज़ले यो देख्योदेखेको थियो कि जनावरहरुजानवरहरुमा मा भोजन देखिभोजनदेखि उतनी नैनैं उष्मा उत्पन्न हुन्छ जितनीजति रासायनिक क्रिया द्वारा उनत्यस भोजन देखिभोजनदेखि प्राप्त हुन सक्छ।
सन् 1819मा फ्रान्सीसी फ्रांसीसी वैज्ञानिक ड्यूलोंड्यूलहरुले ले देख्योदेखा कि कुनै ग्याँसग्यासका कोसंपीडनदेखि संपीडन देखि उनमात्यसमा उष्मा त्यसै अनुपातमा उत्पन्न हुन्छ जति संपीडनमा कार्य गरिन्छ। सन् 1842 ई. मा त्यहि भावनायसै भावनाको को उपयोग जूलियस राबर्ट मायर ने, जुनजो उनत्यस समय केवल 28 वर्षवर्षको को थियो र जर्मनीजर्मनीका को हाइलब्रनहाइलब्रॉन नगरमा डाक्टर डॉक्टर थियो, यस कुरा कोकुराको गणना कोगणनाका लागि गरे कि एकएउटा कलरी उष्मा उत्पन्न गर्न कोगर्नका लागि कति कार्य आवश्यक छ।हुन्छ। हामी जान्दछन् कि प्रत्येक ग्याँस कोग्यासको दुई विशिष्ट उष्माएँउष्माहरु हुन्छ : एकएउटा नियत आयतनमा तथा दोस्रोअर्को नियत दाब पर। पहिलो अवस्थाअवस्थामा मा ग्याँसग्यास कुनै कार्य हैनगर्दैन। करती।अर्को दोस्रोअवस्थामा अवस्था मा ग्याँस कोग्यासलाई बाह्य दबाव कोदबावका विरुद्ध कार्य गर्नगर्नु पर्छ बढीर दुइनोंदुइटै विशिष्ट उष्माहरुमा जुन जो अन्तर हुन्छ त्यो त्यहि कार्ययसै कोकार्यका समतुल्य हुन्छ। यस तरिका मायरप्रकार को उष्मामायरलाई कोउष्माका यांत्रिक तुल्यांकतुल्यांकको को जुनजो मान प्राप्त भयो त्यो लगभग त्यतिउति नैनैं थियो जति काउंट रुमफोर्ड कोरुमफ़ोर्डलाई प्राप्त भएको थियो।
[[चित्र:Fahrrad-detail-23.jpg|right|thumb|300px|सायकिल कोसायकिलको डायनेमो, यांत्रिक उर्जा कोउर्जालाई विद्युत उर्जा माउर्जामा बदल दिइन्छदिन्छ]]
त्यहियसै समयमासमय इंग्लैंडमा इङ्गल्याण्डमा जेम्स प्रेसकाट जूल पनि उष्माउष्माको को यांत्रिक तुल्यांक निकालनमा लागेको लगा भएको थियो। यसकोयसका प्रयोग सन् 1842 ई. देखि सन् 1852 ई. सम्म चलिचल्दै रहे। आफ्नो प्रयोगमा यसले एकयसले ताँबेएउटा कोताँबेका उष्मामापीउष्मामापीमा मा पानी लिया र उसलाईत्यसलाई एकएउटा मथनी देखिमथनीदेखि मथा। मथनी कोमथनीलोई दुई घिर्निहरुमाघिरनिहरुमादेखि देखिलटके झुन्डिएकाभए दुई भारिहरुमाभारहरुमा चलाइन्थ्यो। जुनजस डोरि लेडोरदेखि योयी भारिभार झुन्डिएकालटके भए थिए त्यो यस मथनी कोमथनीका टाउकोहरुसिरेमा मा लपेटीएकोलपेटी भएको थियो र जब योयी भारिभार तलतलतर्फ तिर झर्थेगिरन्थे त मथनी घूम्थ्यो।घूमती थियो। जब योयी भारिभार तल तिर झर्थेगिरन्थे त यिनकोइनकी स्थितिज ऊर्जा कम हुन्थ्यो।हो जाती थियो। यस कमी कोकमीको केहि केही भाग भारहरु कोभारहरुको गतिज ऊर्जाऊर्जामा मा परिणत हुन्थ्यो बढीर केहिकेही भाग मथनीमथनीलोई कोघुमानमा घुमाने मा व्यय हुन्थ्यो। यस तरिका प्रकार यो ज्ञात गरे जा सकता थियोसकन्थ्यो कि मथनीमथनीलोई कोघुमनमा घुमने मा कति कार्य गरे जा रहयोरह्यो थियो। उष्मामापीउष्मामापीका कोपानीका पानीतापमा को तापमा जितनीजति वृद्धि भएभएको त्यो उससेभन्दा यो ज्ञात हो सकता थियोसकन्थ्यो कि कितनी उष्मा उत्पन्न भएभएको; र तब उष्माउष्माको को यांत्रिक तुल्यांक ज्ञात गरे जा सकता थियो।सकन्थ्यो। जूलले योयी प्रयोग पानी तथा पारा दुवैदुइटैका संगसाथ गरे।
सन् 1847 ई. मा हरमान फान हेल्महोल्ट्सले एकएउटा पुस्तक लिखी जसमा उष्मा, चुम्बकचुंबक, बिजुलीबिजली, भौतिक रसायन आदि विभिन्न क्षेत्रहरु कोक्षेत्रहरुका उदाहरणहरु द्वारा उष्मा-अविनाशिता-सिद्धांतसिद्धांतको को प्रतिपादन भएकोगरिएको थियो। जूलले प्रयोगद्वारा वैद्युत ऊर्जा तथा उष्मा-ऊर्जा कोऊर्जाको समानता सिद्ध गर्यो।गरे
== उर्जा कोउर्जाको अविनाशिता तथा उर्जाउर्जाको को परिवर्तन ==
[[चित्र:Newtons cradle animation book.gif|right|thumb|300px|उर्जा को संरक्षणउर्जाको कोसंरक्षणको प्रदर्शन (न्यूटन कोन्यूटनको क्रेडिल) <br /> स्थितिज उर्जा --> गतिज उर्जा --> विकृति उर्जा --> गतिज उर्जा कोउर्जाको चक्र]]
{{मुख्य|उर्जा संरक्षणसंरक्षणको को नियम}}
== द्रव्यमान तथा ऊर्जा कोऊर्जाको समतुल्यता ==
सन् 1905 ई. मा आइन्स्टाइनले आफ्नो आपेक्षिक सिद्धान्तसिद्धांत प्रतिपादित गरे जसकोजसका अनुसार कणहरुकणहरुको को द्रव्यमान उनकोतिनको गतिज ऊर्जा माऊर्जामा निर्भर रहन्छ।
यसकोइसका यो अर्थ छ कि ऊर्जाऊर्जाको को मान द्रव्यमान वृद्धिवृद्धिलाई कोप्रकाशका प्रकाशवेगका को वेग को वर्गलेवर्गदेखि गुणा गरे पछिगर्नमा प्राप्त हुन्छ। यस सिद्धान्त कोसिद्धांतको पुष्टि नाभिकीय विज्ञान कोविज्ञानका धेरै देखि प्रयोगहरु द्वारा हुन्छ। सूर्यमा पनि ऊर्जा त्यहियसै तरिकाप्रकार बन्छ।बन्दछ। सूर्यमा एक एउटा श्रृंखल क्रिया हुन्छ जसको फल यो हुन्छ कि हाइड्रोजन कोहाइड्रोजनका चार नाभिकहरु को संयोगनाभिकहरुका देखिसंयोगले हीलियमहीलियमको को नाभिक बनछ।बन्न हाइड्रोजनजान्छ। कोहाइड्रोजनका चारैचारहरु नाभिकहरुनाभिकहरुका कोद्रव्यमानको द्रव्यमान को योगफल हीलियम कोहीलियमका नाभिकलेनाभिकदेखि केहिकेही अधिक हुन्छ। यो अन्तर ऊर्जाऊर्जामा मा परिवर्तित हुन्छ।हुन जान्छ। [[परमाणु बम]] एवं [[हाइड्रोजन बम]] मा पनि त्यहियसै द्रव्यमान-ऊर्जा-समतुल्यतासमतुल्यताको को उपयोग हुन्छ।
== ऊर्जाऊर्जाको को क्वांटमीकरण (Quantization of energy) ==
वर्णक्रम कोवर्णक्रमका विभिन्न वर्णहरु कोवर्णहरुका अनुसार कृष्ण पिंडपिण्डका कोविकिरणका विकिरणवितरणको को वितरण को ठीक सूत्र के छ, यसको अध्ययन गरदैगर्दै प्लांक यस निष्कर्षमा पुगयोपुगा कि विकिरणविकिरणको को आदान प्रदान अनियमित मात्रामात्रामा मा हैन होताहुँदैन प्रत्युत ऊर्जा कोऊर्जाका साना कणहरु द्वारा हुन्छ। यिनीयी कणहरु लाईकणहरुलाई रहन्छ। आवृत्तिसंख्या कोआवृत्तिसंख्यालाई जस नियतांक देखिनियतांकदेखि गुणा गरे पछिगर्नमा ऊर्जाक्वांटमऊर्जाक्वांटमको को मान प्राप्त हुन्छ उसलाईत्यसलाई प्लांक नियतांक भन्छन्।भन्दछन्।
नील्स बोरले सन् 1913 ई. मा यो दिखलायादेखिलाया कि यो क्वांटम सिद्धान्तसिद्धांत अत्यंत व्यापक छ र परमाणुहरुपरमाणुहरुमा मा इलेक्ट्रान जसजिन कक्षाहरुमा घूमछन। उनिघूम्दछन्। कक्षाएँती कक्षाहरु पनि क्वांटम सिद्धान्त कोसिद्धांतका अनुसार नैनैं निश्चित हुन्छ।हुन्छन्। जब इलेक्ट्रान अधिक ऊर्जावाली कक्षा भन्दाकक्षादेखि कम ऊर्जावाली कक्षाकक्षामा मा जान्छ त यिनीयी दुई ऊर्जाहरुऊर्जाहरुको को अन्तर प्रकाश कोप्रकाशका रूपमा बाहिर आउछ।आउँछ। हाइजेनबर्गहाइज़ेनबर्ग, श्रोडिंगर तथा डिराकले यस क्वांटम सिद्धान्त कोसिद्धांतलाई र पनि विस्तृत गरेको छ।गरेकोछ।
== उर्जा कोउर्जाका स्रोत ==
आधुनिक भौतिक विज्ञानमा प्रत्येक कार्य कोकार्यका लागि ऊर्जा कोऊर्जालाई आवश्यक भनिएकोबताइएको छ । [[उर्जाउर्जाका को संरक्षण कोसंरक्षणको सिद्धान्त|ऊर्जा संरक्षण सिद्धान्तसिद्धांत]] कोका अनुसार ऊर्जा कोऊर्जालाई न त जना जानजा सक्छसगर्छ र ना त नषअट गरे जा सकता केवल यसको स्वरूप बदलनबदला सकिन्छजा सगर्छ । हामी आफ्नो दैनिक जीवनमा प्रयोगएरने हेतुप्रयोग ऊर्जागर्न हेतु कोऊर्जाका प्रयोग धेरै रूपहरुरूपहरुमा मा गर्छनगर्दछन्, यथा - यांत्रिक ऊर्जा , विद्युत ऊर्जा, ऊष्मीय ऊर्जा, प्रकाश ऊर्जा, रसायनिक ऊर्जा इत्यादि । मोटरमा विद्युत ऊर्जा कोऊर्जालाई यांत्रिक ऊर्जाऊर्जामा मा बदलएरबदल गर्न काम लिया जान्छलिइन्छ त बैटरीबैटरीमा मा रसायनिक ऊर्जा कोऊर्जालाई विद्युत ऊर्जा में।मा। मानव शरीर खाद्यमल्य पदार्थहरु कोपदार्थहरुको रासायनिक ऊर्जाऊर्जालाई कोपचा पचागर्न गरेरत्यो उससेभन्दा यांत्रिक कार्य गर्दछ । त्यहियसै प्रकार एकएउटा विद्युत बल्ब विद्युत ऊर्जा कोऊर्जालाई प्रकाय़ तथा ऊष्मीय ऊर्जाऊर्जामा मा बदल दिइन्छदिन्छ । कार यावा बसबसको को ईंजन पेट्रोल कोपेट्रोलको रासायनिक ऊर्जाऊर्जालाई को पहिलेपहिला ऊष्मीय ऊर्जाऊर्जामा मा बदलइन्छबदल्दछ तथा उसलाईत्यसलाई फेरि यांत्रिक ऊर्जाऊर्जामा मा । यिनीयी सबै कार्यहरु कोकार्यहरुका लागि प्रयुक्त ऊर्जा यिनी स्रोतहरुयी देखिस्रोतहरुदेखि प्राप्त हुन्छ -
* [[कोइला|कोयला]]
* [[पेट्रोलियम]]
* [[प्राकृतिक ग्याँसग्यास]]
* [[पवन ऊर्जा]]
* [[सौर ऊर्जा]]
* [[नदी घाटी परियोजनाहरु]]
== उर्जा एवं [[औद्योगिक क्रांतिक्रान्ति]] ==
उर्जा कोउर्जाको अवधारणा (कांसेप्ट) उन्नीसऔंउन्नीसौं शताब्दीशताब्दीमा मा आयी। यो मानवद्वारा आविष्कृत एकएउटा अत्यन्त महत्वपूर्ण एवं मौलिक अवधारणा हो। यो विभिन्न प्रकार कोप्रकारको घटनाहरुघटनाहरुमा मा हुने अन्तर्क्रियाहरु (इन्टरैक्शन्स्) कोलाई संख्यात्मक रूपमा व्यक्त गर्नमा धेरै उपयोगी छ।हो। यसलाई एकएउटा तरिका देखिप्रकारदेखि विभिन्न भौतिक फेनामेना कोफेनामेनाका बीच हुने अन्तःक्रियाहरु कोअन्तःक्रियाहरुका लागि सर्वनिष्ट (कमनकॉमन) मुद्रामुद्राको कोप्रकार तरिकासमझा बुझनजा सकिन्छ।सगर्छ।
उर्जा कोउर्जाको अवधारणाअवधारणादेखि लेनैं नै परिवर्तन (ट्रान्स्फार्मेशन) (जस्तै रसायन एवं धातुकर्म मेंधातुकर्ममा) एवं ट्रान्समिशनसँगट्रान्समिशनदेखि सम्बन्धित छ जुनजो कि [[औद्योगिक क्रांतिक्रान्ति]] कोका आधार छन्। जब सम्मजबसम्म केवल मानवी यावा पाशविक उर्जाउर्जादेखि देखि नैनैं काम हुन्थ्यो, तब सम्मतबसम्म उर्जा सीमित थीथियो; उसलाईत्यसलाई स्वचालित एवं नियंत्रितनियन्त्रित गर्नगर्नु कठिन कार्य थियो। किन्तु वाष्प आदि देखिआदिदेखि चलने वालामशीनहरुका मिसिनहरु को आविष्कारलेआविष्कारदेखि यो स्थिति बदल गयी जसबाटजसदेखि औद्योगिक क्रान्तिक्रान्तिको को सूत्रपात भयो।
आधुनिक कालमा कुनै देशद्वारा खपतखपतको गरिनेजाने उर्जा उनको विकासत्यसको कोविकासको प्रमुख माप छ।हो।
== उर्जा संगउर्जासित सम्बन्धित प्रमुख सूत्र ==
* तने भएकाभए स्प्रिंग कोस्प्रिंगको गतिज उर्जा
:<math>E_{\text{pot}} = {1 \over 2}\, k \, x^2\,,</math>
:जहाँ ''k'' स्प्रिंगस्प्रिंगको को बल नियतांक छ तथा ''x'' स्प्रिंगस्प्रिंगको को सामायावस्थासामायावस्थाको कोतुलनामा तुलना मा कुल तनाव छ।हो।
* आवेशित [[संधारित्र]] को उर्जा
:<math>E = \frac{Q^2}{2C}= \frac{C\,U^2}{2}\,,</math>
:जहाँ ''Q'' संधारित्रसंधारित्रको को प्लेटहरु माप्लेटहरुमा एकत्र आवेश हैआवेशछ; तथा ''C'' संधारित्रसंधारित्रको को धारिता हैधारि्दछ; ''U'' संधारित्र को प्लेटहरुसंधारित्रको कोप्लेटहरुका बीच विभवान्तर छ।हो।
* द्रव्यमान एवं उर्जा कोउर्जाको समतुल्यता -
<math>m</math> द्रव्यमान एवं <math>v</math> वेग कोवेगका मुक्त कण कोकणको सापेक्षिक (रिलेटिविस्टिक) उर्जा:
:<math>E = \frac{m \, c^2}{\sqrt{1-\frac{v^2}{c^2}}} </math>
:जहाँ <math>c</math> [[प्रकाश]] को वेग छ।हो।
* फोटनोंफोटॉनहरु यावा प्रकाश क्वान्टा कोक्वान्टाको उर्जा
:<math>E = h \, f\,, </math>
:जहाँ ''h'' प्लांक नियतांक हैनियतांकछ; तथा <math>f</math> फोटन कोफोटॉनको [[आवृत्ति]] छ।हो।
* [[भुँइचालो|भूकम्प]] को उर्जा
:<math>E=10^{\frac{3}{2}(M-2)}</math> टन [[टीएनटी]] कोका समतुल्य
: जहाँ ''M'' भूकम्प कोभूकम्पको तीव्रता (रिचर मात्रापैमाना पर) छ।हो।
* कार्य यावा उर्जामा उर्जा मा परिवर्तन, बल कोबलको दूरी संगदूरीका इन्टीग्रलसाथ कोइन्टीग्रलका बराबर हुन्छ।
:<math>W = \int \mathbf F\,\mathrm{d}\mathbf x\,.</math>
== यिनलाईयी पनि हेर्नुहोसहेर्नुहोस् ==
* [[शक्ति (भौतिकी)]]
* [[अक्षय उर्जा]]
* [[अक्षय विकास]]
== बाह्य कड़ीहरु ==
== बाहिरी कडिहरु ==
* [http://hindi.business-standard.com/storypage.php?autono=35625 ऊर्जा क्रांतिक्रान्तिको कोदहलीजमा दहलीज मा खडाखड़ा छ भारत]
* [http://divyurja.com/Default.aspx '''दिव्य उर्जा'''] (उर्जा जागरूकताजागरूकताको को अभिनव प्रयास)
* [http://www.spreri.org/ Sardar Patel Renewable Energy Research Institute (SPRERI)]
* [http://www.teriin.org/index.php टाटा उर्जा संसाधन संस्थान (TERI)]
* [http://physicsworld.com/cws/article/print/9233 What does energy really mean? From Physics World]
* [http://www.physnet.org/modules/pdf_modules/m20.pdf ''Work, Power, Kinetic Energy'']
{{Google Nepalitranslation
|hiarticlename=ऊर्जा
|oldid=1533745
}}
[[श्रेणी:उर्जा| ]]
[[gv:Bree]]
[[he:אנרגיה]]
[[hi:ऊर्जा]]
[[hif:Shakti]]
[[hr:Energija]]
| 