"उत्परिवर्तन" का संशोधनहरू बिचको अन्तर
Content deleted Content added
→आरोपित उत्परिवर्तन: correction, replaced: गरे थिए → गरेका थिए using AWB |
सा हिज्जे, typos fixed: ंड → ण्ड (3), संत → सन्त (3), दुइ → दुई (4), अंतर → अन्तर (2), तत्व → तत्त्व, संभावना → सम्भावना, ... |
||
पङ्क्ति ३:
कार्य संपन्न हुनेगर्छ। यो अनुवांशिकताको बुनियादी र कार्यक्षम घटक हुन्छ। यो यूनानी भाषाको शब्द जीनसबाट बनिएको हो। [[क्रोमोसोम]]मा रहेको [[डी.एन.ए.]] (D.N.A.)ले बनिएको अति सूक्ष्म रचनाहरु जुन अनुवांशिक लक्षणको धारण एंव एउटा पीढीदेखि अर्को पीढीमा स्थानान्तरण गर्दछ, यसलाई जीन (gene) भनिन्छ।
जीन आनुवांशिकताको मूलभूत शारीरिक एकाई हो. अथवा यसैमा हाम्रो आनुवांशिक विशेषताहरुको जानकारी हुन्छ जस्तै हाम्रो कपालको रंग कस्तो हुन्छ, आंखाको रंग के हुन्छ अथवा हामीलाई कुन-कुन बिमार हुन सक्छ, र यो जानकारी, कोशिकाहरुको केन्द्रमा स्थित जुन तत्वमा रहन्छ त्यसैलाई डी एन ए भनिन्छ. जब कुनै जीनको डी एन एमा कुनै स्थाई परिवर्तन हुन्छ भनें त्यसलाई '''उत्परिवर्तन''' (म्यूटेशन) भनिन्छ। यो कोशिकाहरुको विभाजनको समय कुनै दोषको कारण पैदा हुनसक्छ अथवा पराबैंगनी विकिरणको कारणले अथवा रासायनिक
==परिचय==
पङ्क्ति १२:
उत्परिवर्तनको परिभाषा अनेक प्रकारले दिइएकोछ, तर सबैको निष्कर्ष यही छ कि यो एक प्रकारकहरु आनुवंशिक परिवर्तन (hereditary change) हो। [[कोशिकाविज्ञान]] (cytology)को विद्धार्थी यो जान्दछन् कि कोशिकाहरुको केंद्रकमा [[गुणसूत्र]] (chromosomes) एक नियत युग्मसंख्या (no. of pairs)मा पाइन्छन्। यिनै सूत्रहरुमा निश्चित दूरीमा र स्थानहरुमा (loci)मा मटरको फलहरु कै भाँति जीन्स (genes) टाँसिएर बसेका हुन्छन्। जीवरासायनिक दृष्टिले जीन्स न्यूक्लीइक अम्ल (nucleic acids) हो। यसको एक उल्लेखनीय विशेषता यो छ कि कोशिका विभाजन (cell divisions)को समय, स्वत: आत्मप्रतिकृत (self replicated) हुन्छ।
[[डीआक्सीरिबोन्यूक्लिक एसिड]] (DNA)को वाट्सन-क्रिक माडेलहरुको अध्ययन गर्दा यो ज्ञात हुन्छ कि जब जब डी-एन-ए-को दोहरो कुंडलिनी (double helix) प्रतिलिपित हुन्छ तब तब मूल संरचनाको जस्ताको तस्तै अनुकृति (replica) तयार हुने गर्छ। यस प्रक्रियामा थोरै
गोल्डस्मिट्ले उत्परिवर्तनको परिभाषा दिंदै भनेका छनः उत्परिवर्तन त्यो साधन (means) हो, जसद्धारा नयाँ आनुवंशिक टाइप (hereditary types) उत्पन्न हुन्छन्। डा.जान्स्की र उनको सहयोगीहरुको मतानुसार उत्परिवर्तन नयाँ किसिम अथवा प्रजातिहरुको उत्पत्ति गर्ने पथभ्रष्ट बिन्दु (point of departure) हो।
[[उद्विकास]] (Evolution)को अनेक प्रमाणहरुमा उत्परिवर्तनलाई पनि एक प्रमाण मानिन्छ। यस संबंधमा होलैंडका वनस्पतिशास्त्री, ह्यगो डीविज्र (De Vries)को नाम
१. नवीन प्रजातिको उत्पत्ति क्रमिक नभएर तात्कालिक हुन्छ;
पङ्क्ति ३७:
==उत्परिवर्तनका कारण==
उत्परिवर्तन किन हुन्छन्, यसको
1. तापक्रम-जननकोशिकाहरुमा सहनबिंदु सम्म तापक्रममा वृद्धि गरेर दी जाए त उत्परिवर्तनको गति बढ जाएगी।
पङ्क्ति ५२:
*न्यूक्लीओटाइडको स्थानांतरण।
यिनीहरु मध्ये प्रथम
1. जीन या बिंदु उत्परिवर्तन
पङ्क्ति ६३:
किसी मनुष्यको जनन कोशिकामा जीन उत्परिवर्तन भए पछि यो उनको युग्मनज (zygote)मा स्थानांतरित हुन्छ र यस प्रकार यिनी कोबिकाओं द्धारा उत्पन्न नयाँ पीढी सम्म पुगछ। असंख्य पल्ट कोशिका-विभाजनोंको फलस्वरूप उत्परिवर्तन जीन पनि आफ्नो प्रतिलिपियाँ उत्पन्न करते करते कुनै लक्षण या गुण विशेषको लागि प्रभावी (dominant) बनछ।
प्रभावी उत्परितर्वनहरुलाई उनको वाहक कोशिकाहरुमा स्थित गुणसूत्रहरु या जीनहरुमा सरलतापूर्वक ढूँढा जान सक्छ। तर यस्तो उत्परिवर्तन सुप्त (recessive) उत्परिवर्तनहरुको तुलनामा कम नै दृष्टिगोचर हुन्छन्। तर जहाँ सम्म मनुष्यमा भएका उत्परिवर्तनहरुको प्रश्न हो, यस्तो उत्परिवर्तन अधिकतर प्रभावी हो बतलाए गए छन्। लिंगसहलग्न उत्परिवर्तन (sex-linked mutation) विषमयुग्मी (heterogamous) नरहरुमा नै अधिकतर दिखालाई देते हैं किन भनें यिनीहरुमा लिंगसहलग्न प्रभावी जीन पाइन्छन्। अत: नर जनकोंको प्रसुप्त उत्परिवर्तन द्धितीय पीढीको नर
===अलिंगसूत्री अप्रभावी उत्परिवर्तन (autosomal recessive mutation)===
उभययलिंगाश्रयी पादपों (monoecious plans)मा फरक दृष्टिगोचर हुन्छन्। अप्रभावी उत्परिवर्तन यदि जननकोशिकाहरुमा उत्पन्न हुन्छन् त भावी संततियाँ अवश्य नै विषमयुग्मजी (heterozygous) हुन् गी। अलिंगसूत्री अप्रभावी उत्परिवर्तन एक पल्ट जब उत्पन्न हो जान्छन्, त धेरै पीढिहरु सम्म दिखलाई नै हैन देते। तर यही उत्परिवर्तन यदि लिंगसहलग्न हुन्छन्, त अगली पीढीमा नै प्रभावी हो जान्छन्।
'''प्राणघातक उत्परिवर्तनहरु''' (lethal mutations)को अधिकतर अप्रभावी या प्रसुप्त मानिन्छ। प्राणघातक उत्परिवर्तन यदि जननकोशिका (germ cell)मा नै जान्छन्, त भावी संतति विषमयुग्मी होगी। यदि यस्तो उत्परिवर्तन
===प्रतिलोम उत्परिवर्तन===
पङ्क्ति ८२:
उत्परिवर्तनमा रासायनिक प्रभावको फलहरुको अध्ययन अनेक प्रकार देखि गरिएको छ। रासायनिक अभिकर्महरु द्धारा उत्परिवर्तन दरमा वृद्धिको प्रयास अनेक विधिहरु द्धारा गरिएको छ। यस प्रसंगमा ओवरबैश र राबसन (Auerbach and Robson) द्धारा अझै हालमा नै (1949 ¨Éå) गरियो प्रयोगहरु द्धारा ज्ञात भयो छ कि तोरीको धुआँ अत्यधिक प्रभावकारी उत्परिवर्तक माध्यम हो। वयस्क ड्रोसोफिलामा उचित मात्रामा दिए गए धुएँको प्रभावको देखनेमा ज्ञात भयो कि यसले उत्परिवर्तन दरमा 10 प्रतिशत भन्दा पनि अधिकको वृद्धि हुन्छ। तोरीको धुएँको अतिरिक्त अनेक पराक्साइडें (peroxides), फारमहरुलीन, पर्मेन्गनेट, यूरीथेन, कैफीन आदि पनि उत्परिवर्तन दरमा वृद्धि गर्न वाला प्रमाणित भएका छन्। तोरी तथा पराक्साइडोंको अतिरिक्त दोस्रो रसायनहरुको प्रभाव अपेक्षाकृत कम नै देखे गए। दोस्रो कमी यिनीहरुमा यो पनि पाई गई कि यिनीहरुका प्रभाव सूत्रहरुविभाजन (mitosis)को विशेष चरणहरुमा या परिवर्तनको विशेष दिशाहरुमा नै दृष्टिगोचर हुन्छ। त्यहि प्रकार केही रसायन केवल नरको हरेक प्रभावित गरेर पाते छन्, पोथीको हैन। यसको कारण यो बतलाया गएको छ कि जब सम्म कुनै रसायन कोशिकाको केंद्रक आवरणको भेदकर भित्र सम्म हैन पहुँच जाता, तब सम्म उनको प्रभाव संदिग्ध नै हुनेछ; दोस्रो, बाहिरी रसायनको कोशिकाद्रव्य नै यदि निष्प्रभावित गरेर देगा, त उनको प्रभाव त हुनेछ नै हैन।
'''किरणन''' या '''विकिरण''' (Irradiation)- द्धारा उत्परिवर्तनको
सी.एल.बी.को तात्पर्य छ : '''सी''' = cross-over suppressor. '''एल''' = recessive lethal तथा '''बी''' = bar eyes । पोथी ड्रासाफिलाको एक एक्स-गुणसूत्रमा उपर्युक्त तीन विशेषताहरु (एक विनिमयज निरोधक जीन, एक अप्रभावी घातक जीन र पल्ट आँखाहरुको प्रभावी जीन) छाँटकर अलग गर्यो जान्छं र दोस्रो एक्स-गुणसूत्रको सामान्य नै र खाउछ। नर मक्खियहरुमा एक्स-किरणें आरोपित गरेर उनिलाई सी.एल.बी. मक्खिहरु देखि मैथुनरत गरिन्छ। यिनिहरुबाट उत्पन्न पल्ट पोथी बच्चाहरुमा सी.एल.बी. गुणसूत्र रहछन, जुन माता देखि प्राप्त हुन्छन्। पिता देखि उनिलाई अभिकर्मित एक्स-गुणसूत्र पाइन्छन्। यिनी पल्ट पोथीहरुको कुनै पनि नर देखि संयोग गराए पछि जुन
[[एक्स-किरण]]को प्रभाव उनको मात्रामा निर्भर गर्दछ। मुलरले मात्रामा वृद्धि गरेर उत्परिवर्तन दरमा वृद्धिको प्रभाव देख्यो थियो। अगाडी चलकर उनको शिष्य ओलिवरले र पनि प्रयोग गरे र अनेक प्रकारको तथ्य उपस्थित गरे। एक्स-किरणहरुको प्रभाव यति अधिक यसैले पर्दछ कि उनी गुणसूत्रहरुको भंग गरेर दिन्छ, जिनसे भाँति भाँतिको प्रभाव दृष्टिगोचर हुन्छन्। यिनको अतंर्गत् स्थानांतरण प्रतिलोमन (inversion), डिलीशन (delition) द्विगुणन आदि समाविष्ट छन्। सच पूछिए त किरणन, चाहे त्यो कुनै पनि प्रकारको हो, त्यतिखेर उत्परिवर्तन गर्दछ, जब उनमा आयन उत्पन्न गर्नको क्षमता हो। उदाहरणको लागि, रेडियममा तीन प्रकारको [[विकिरण]] (अल्फा, बीटा, गामा) उत्पन्न हुन्छन्। लैन्सनले [[गामा विकिरण]]मा धेरै सफल प्रयोग गरे छन्।
[[अल्ट्रावायलेट प्रकश]]- अल्टेनवर्गले अल्ट्रावायलेट प्रकाशकिरणोंको उत्परिवर्तित प्रभावोंको ड्रोसोफिलामा प्रयोग गरे छन्। उनले वयस्क मक्खिहरुको स्थानमा उनको
==उत्परिवर्तनहरुको महत्व==
उत्परिवर्तनहरुको महत्वको निम्नलिखित पक्ष हुन सक्छन्-
'''उद्विकासीय महत्व''' - आरंभमा नै हामीले देखेको छ कि सृष्टिको जीवजगत्मा विविधता दृष्टिगोचर हुन्छ। उद्विकास सिद्धांत (evolution theory)को मान्यता छ कि यो सारा दृश्यजगत् अणु देखि नै महान् भयो छ। अर्थात् प्रत्येक महान्को एकाइ कुनै न कुनै अणु छ। यही अणु एक भन्दा
जीवहरुत्पत्तिको आदिम अवस्थाहरुमा पृथ्वीको वातावरण अनिश्चित र भौगोलिक परिवेश आज जस्तो थिएन। भौतिक र रासायनिक दृष्टिले तत्कालीन धरती विशेष प्रकारको संक्रमण काल देखि भएर गुजर रही थियो। वायुमंडलीय प्रभावों देखि जीव जन्तुहरुको आकृति, आकार, वर्ण, आदि पूर्णरूपहरुण प्रभावित थिए। प्रकृति जीवहरुलाई संरक्षण प्रदान गर्नको स्थितिमा थिएन। केवल उनी नै जीव जीवित रह पाते थिए, जुन सबल थिए। वायुमंडलीय प्रभाव शक्तिशाली होनेको कारण लाइमल जीवहरुको गुणसूत्रहरुमा परिवर्तन हो जाना सामान्य कुरा रही होगी। यसले नयाँ नए प्रकारको जीव जन्तुहरुको विकास जोड देखि भयो हुनेछ। यही कारण हो कि जस जोड देखि उनी फैले त्यसै गतिले समाप्त होते गए। उनको चिह्न, उनिलाई सत्ताको प्रमाण, जीवाश्मों (fossils)मा सिमटकर रहए।
पङ्क्ति १०१:
2. '''सामाजिक महत्व'''- कृत्रिम साधनहरु द्धारा उत्परिवर्तन गराएर जीव, चिकित्सा र कृषि वैज्ञानिक नस्लसुधार, रोगमार्जन, उत्पादनवृद्धि र मानवकल्याणको अनेक योजनाहरुलाई क्रियान्वित गर्दै छन्। कृषि क्षेत्रमा पशुहरु तथा अनाजहरुको नस्लसुधार र उत्पादनवृद्धि उत्परिवर्तनको एक महत्वपूर्ण पक्ष प्रमाणित भएको छ। आनुवंशिकीको एक नवीन शाखा सुजनन विज्ञान (eugenics)को वैज्ञानिक जोड देखि विकसित गर्नमा लागएको छन्।
सुजनन विज्ञानको
[[नकारात्मक सुजनन विज्ञान]] त्यहि योजनाको दोस्रो पक्ष हो। यसको अतंर्गत यस्तो आनुवंशिक रोगहरु देखि ग्रस्त मनुष्यहरुको चुनाव गरिनेछ, जुन सामाजिक दृष्टिले अवांछनीय समझे जाएँगे। उनको दोषहरुलाई जीन उत्परिवर्तनको कृत्रिम विधिहरु द्धारा नष्ट गर्नको प्रयास गरिनेछ। अझै सम्म वैज्ञानिक यिनी योजनाहरुको सैद्धांतिक पक्षमा नै ध्यान देनेमा लगे छन्, यिनीहरुका व्यावहारिक प्रयोग अझै भविष्यको गर्भमा छन्। दोस्रो र औद्धोगिक र प्राविधीक आविष्कारोंको प्रसारको कारण वातावरण नम एवं जलदूषित होता चला जा रहेको छ । अणु बमोंको परीक्षणहरु, अनावश्यक युद्धहरुमा घातक बमोंको प्रयोगहरुको कारण विकिरण प्रभाव विस्तारै विस्तारै फैलदै जाँदैछन्। यदि यिनीमा नियन्त्रण राखाइएन त त्यो दिन टाढा हैन जब जीव यस धरती देखि लुप्त हो जाएँगे र पृथ्वी पनि चंद्रमाको भति निर्जन हो जाएगी। चिकित्साको क्षेत्रमा एक्स-किरणों तथा अन्य किरणों र प्रकाशोंको प्रयोगको पनि घातक एवं मंद प्रभावों तिर मान्छेहरुको ध्यान जाने लागएको छ । चिकित्सकहरुको मनमा यो आशंका घर करती जा रही छ कि तात्कालिक लाभ गर्नवाली चिकित्साविधिहरु कहीं भयानक र घातक न हो जाएँ।
[[जनसंख्या आनुवंशिकी]]को नामले विज्ञानको एक नयाँ शाखा जोड देखि विकसित हो रही छ। यसको
मनुष्यको कल्याणको लागि जनसंख्या आनुवंशिकी के केही गरेर पाएगी, यो अझै भन्दा केही भन्न सकिन्न। विश्वको जनसंख्या जस द्रुत गतिले बढती जा रही छ र भोजन तथा आवासको समस्याहरु जितनी गंभीर बनती जा रही छ, उनसे आशंका उत्पन्न हुन्छ कि कहीं डाइनोसोरों, उडनदैत्हरु (flving demons) आदिको भाँति मनुष्य पनि एक न एक दिन पृथ्वीले लुप्त (extinct) हो जाए। उत्परिवर्तन, जीन विनिमय, संकरण, र अंगहरुको प्रतिरोपण, कृत्रिम गर्भाधान, कृत्रिम उर्वरक द्धारा अन्नोत्पादनवृद्धि शुद्ध र असली घी, दूघ, तेल आदिको स्थानमा वनस्पति, दुग्धचूर्ण र कनजिकै, ऊन, रेशम, पाट आदिको वस्त्रोंको स्थानमा नाइलन, टेरिलोन पोलिएस्टर, काँच, प्लास्टिक आदिको प्रयोग जस द्रुत गतिले भइ रहेको छ उससे भाँति-भाँति आशंकाओंको उठन स्वाभाविक नै हुनेछ।
| |||