"हिन्दु पञ्चाङ्ग" का संशोधनहरू बिचको अन्तर

'''हिन्दू पञ्चाङ्ग''' [[हिन्दू]] समाज द्वारासमाजद्वारा मानिने [[कालदर्शक|क्यालेण्डर]] हो। यसका भिन्न-भिन्न रूपमा यो लगभग पूरा [[भारत]]मा मानिन्छ। पञ्चाङ्ग नाम पाँच प्रमुख भागहरुदेखि बनेका हुनको कारण छ, यो छ पक्ष, तिथी, वार, योग र गर्ण। एक सालमा १२ महिना हुन्छन्। प्रत्येक महिनमा १५ दिनका दुइदुई पक्ष हुन्छन्, शुक्ल र कृष्ण।'''पञ्चाङ्ग''' (पंच + अंगअङ्ग = पाँच अंगअङ्ग) [[हिन्दू]] काल-गणनाको रीतिदेखि निर्मित पारम्परिक [[क्यालेण्डर]] वा कालदर्शकलाई भन्दछन्। पञ्चाङ्ग नाम पाँच प्रमुख भागहरुदेखि बनेका हुनको कारण छ, यो छ- तिथि, वार, नक्षत्र, योग र करण। यसको गणनाका आधारमा हिन्दू पञ्चाङ्गको तीन धाराहरु छन्- पहिलो चन्द्र आधारित, अर्को नक्षत्र आधारित र तेस्रो सूर्य आधारित क्यालेण्डर पद्धति। भिन्न-भिन्न रूपमा यो पूरा भारतमा मानिन्छ।

एक सालमा १२ महिना हुन्छन्। प्रत्येक महिनामा १५ दिनका दुइदुई पक्ष हुन्छन्- शुक्ल र कृष्ण। प्रत्येक सालमा दुइदुई अयन हुन्छन्। यी दुइदुई अयनहरुको राशिहरुमा २७ नक्षत्र भ्रमण गर्दै रहन्छन्।१२ मासको एक वर्ष र ७ दिनको एक सप्ताह राख्ने प्रचलन [[विक्रम संवत]]देखि शुरू भयो। महिना हिसाब [[सूर्य]] अनि [[चन्द्रमा]]को गति पैर रखिन्छ। यो १२ [[राशिहरु]] बारह सौर मास छन्। जस दिन सूर्य जस राशिमा प्रवेश गर्दछ त्यसै दिनको संक्रान्ति हुन्छ। पूर्णिमाका दिन चन्द्रमा जस नक्षत्रमा हुन्छ त्यसै आधारमा महिनाहरुको नामकरण भएको हो। चन्द्र वर्ष, सौर वर्षदेखि ११ दिन ३ घड़ी ४८ पल सानो हो। यसैलिए प्रत्येक ३ वर्षमा यसमा एक महीना जोड़िन्छ जसलाई [[अधिक मास]] भन्दछन्।<!-- यसका अनुसार एक साललाई बारह महिनाहरुमा बाँड़िएको छ र प्रत्येक महिनामा तीस दिन हुन्छन्. महिनालाई चन्द्रमाको कलाहरुका घटने र बढ्नका आधारमा दुइ पक्षहरु अथवा शुक्ल पक्ष र कृष्ण पक्षमा विभाजित गरिएको छ. एक पक्षमा लगभग पन्ध्र दिन वा दुइ सप्ताह हुन्छन्. एक सप्ताहमा सात दिन हुन्छन्. एक दिनलाई तिथि भनिएको छ जो पञ्चाङ्गका आधारमा उन्नाइस घण्टादेखि लिएर चौबीस घण्टासम्म हुन्छ. दिनलाई चौबीस घंटहरुका साथ-साथ आठ पहरहरुमा पनि बाँड़िएको छ। एक प्रहर कुनै तीन घण्टाको हुन्छ. एक घण्टामा लगभग दुइ घड़ी हुन्छन्, एक पल लगभग आधा मिनटका बराबर हुन्छ र एक पलमा चौबीस क्षण हुन्छन्। पहरका अनुसार हेर्दा भनें चार पहरको दिन र चार पहरको रात हुन्छ. -->

एक दिनलाई तिथि भनिएको छ जो पञ्चाङ्गका आधारमा उन्नाइस घण्टादेखि लिएर चौबीस घण्टा सम्मको हुन्छ। चन्द्र मासमा ३० तिथिहरु हुन्छन्, जो दुइदुई पक्षहरुमा बाँड़िएका छन्। शुक्ल पक्षमा एकदेखि चौध र फेरि पूर्णिमा आउँछ। पूर्णिमा सहित कुल मिलाएर पन्ध्र तिथि। कृष्ण पक्षमा एकदेखि चौध र फेरि अमावस्या आउँछ। अमावस्या सहित पन्ध्र तिथि।

एक तिथिमा दुइदुई करण हुन्छन्- एक पूर्वार्धमा तथा एक उत्तरार्ध मा। कुल 11 करण हुन्छन्- बव, बालव, कौलव, तैतिल, गर, वणिज, विष्टि, शकुनि, चतुष्पाद, नाग र कुन ्तुघ्न। कृष्ण पक्षको चतुर्दशी (14)का उत्तरार्धमा शकुनि, अमावस्याका पूर्वार्धमा चतुष्पाद, अमावस्याका उत्तरार्धमा नाग र शुक्ल पक्षको प्रतिपदाका पूर्वार्धमा कुन ्तुघ्न करण हुन्छ। विष्टि करणलाई भद्रा भन्दछन्। भद्रामा शुभ कार्य वर्जित मानिएका छन्।

प्रत्येक महिनामा तीस दिन हुन्छन्। तीस दिनहरुलाई चन्द्रमाको कलाहरुका घटने र बढ्नका आधारमा दुइदुई पक्षहरु अथवा शुक्ल पक्ष र कृष्ण पक्षमा विभाजित गरिएको हो। एक पक्षमा लगभग पन्ध्र दिन वा दुइदुई सप्ताह हुन्छन्। एक सप्ताहमा सात दिन हुन्छन्। शुक्ल पक्षमा चन्द्रको कलाहरु बढ़्दछन् र कृष्ण पक्षमा घट्दछन्।

12 राशिहरुलाई बारह सौरमास मानिन्छ। जस दिन सूर्य जस राशिमा प्रवेश गर्दछ त्यसै दिनको संक्रान्ति हुन्छ। यस राशि प्रवेशदेखि नैं सौरमासको नया महीना ‍शुरू मानिएको हो। सौर-वर्षका दुइदुई भाग छन्- उत्तरायण छ माहको र दक्षिणायन पनि छ मास का। जब सूर्य उत्तरायण हुन्छ तब हिन्दू धर्म अनुसार यो तीर्थ यात्रा अनि उत्सवहरुको समय हुन्छ। पुराणहरु अनुसार अश्विन, कार्तिक मासमा तीर्थको महत्व बताइएको हो। उत्तरायणका समय पौष-माघ मास चलिरहेको हुन्छ।

चन्द्रमाको कलाको घट-बढ़ भएका दुइदुई पक्षहरु (कृष्‍ण र शुक्ल)को जो एक मास हुन्छ त्यही चन्द्रमास कहलाउँछ। यो दुइदुई प्रकारको शुक्ल प्रतिपदादेखि प्रारम्भ भएर अमावस्यालाई पूर्ण हुने 'अमान्त' मास मुख्‍य चन्द्रमास हो। कृष्‍ण प्रतिपदादेखि 'पूर्णिमात' पूरा हुने गौण चन्द्रमास हो। यो तिथिको घट-बढ़का अनुसार 29, 30 अनि 28 एवं 27 दिनहरुको पनि हुन्छ।

सौरमास 365 दिनको र चन्द्रमास 355 दिनको हुनाले प्रतिवर्ष 10 दिनको अंतरअन्तर आउँछ। यी दस दिनहरुलाई चन्द्रमास नैं मानिन्छ। र पनि यस्ता ठूला भए दिनहरुलाई 'मलमास' वा 'अधिमास' भन्दछन्।

आकाशमा स्थित तारा-समूहलाई नक्षत्र भन्दछन्। साधारणतः यो चन्द्रमाका पथदेखि जुडे छन्। ऋग्वेदमा एक स्थानमा सूर्यलाई पनि नक्षत्र भनिएको हो। अन्य नक्षत्रहरुमा सप्तर्षि र अगस्त्य छन्। नक्षत्रदेखि ज्योतिषीय गणना गर्नु वेदांग ज्योतिषको अंगअङ्ग हो। नक्षत्र हाम्रो आकाश मण्डलका मीलका पत्थरहरुको प्रकार छन् जसदेखि आकाशको व्यापकताको ठेगाना चल्दछ। त्यस्तो नक्षत्र त 88 छन् परन्तु चन्द्र पथमा 27 नैं मानिएका छन्।