"अलङ्कार (साहित्य)" का संशोधनहरू बिचको अन्तर

नयाँ पृष्ठ: '''अलङ्कार''' अलंकृति ; अलङ्कार : अलम् अर्थात् भूषण। जो भूषित गरे त...
 
कुनै सम्पादन सारांश छैन
पङ्क्ति १:
 
'''अलङ्कार''' अलंकृति ; अलङ्कार : अलम् अर्थात् भूषण। जो भूषित गरे त्यो अलङ्कार हो। अलङ्कार, [[कविता]]-कामिनीका सौन्दर्यलाई बढाउने भएका तत्व हुन्छन्। जस प्रकार आभूषणदेखिआभूषणले नारीको लावण्य बढ्न जान्छ, त्यसै प्रकार अलङ्कारदेखिअलङ्कारले कविताको शोभा बढ्न जान्छ। भनिएको छ - ''''अलंकरति इति अलङ्कारः'''' (जो अलंकृत गर्दछ, त्यही अलङ्कार हो।) [[भारतीय साहित्य]]मा [[अनुप्रास]], उपमा, रूपक, अनन्वय, यमक, श्लेष, उत्प्रेक्षा, संदेह, अतिशयोक्ति, वक्रोक्ति आदि प्रमुख अलङ्कार'' छन्।
 
इसयस कारण व्युत्पत्तिदेखि उपमा आदि अलङ्कार कहलाउँछन्। उपमा आदिका लागि अलङ्कार शब्दको संकुचित अर्थमा प्रयोग गरिएको हो।छ। व्यापक रूपमा सौन्दर्य मात्रलाई अलङ्कार भन्दछन् र त्यसैदेखि काव्य ग्रहण गरिन्छ। (काव्यं ग्राह्ममलंकारात्। सौन्दर्यमलंकार: - [[वामन]])। चारुत्वलाई पनि अलङ्कार भन्दछन्। (टीका, व्यक्तिविवेक)। [[भामह]]का विचारदेखि वक्रार्थविजाएक शब्दोक्ति अथवा शब्दार्थवैचित्र्यको नाम अलङ्कार छ (वक्राभिधेतशब्दोक्तिरिष्टा वाचामलं-कृति:।) [[रुद्रट]] अभिधानप्रकारविशेषलाई नैं अलङ्कार भन्दछन् (अभिधानप्रकाशविशेषा एव चालंकारा:)। [[दंडी]]का लागि अलङ्कार काव्यका शोभाएर धर्म छन् (काव्यशोभाएरान् धर्मान् अलङ्कारान् प्रचक्षते)। सौन्दर्य, चारुत्व, काव्यशोभाएर धर्म यी तीन रूपहरुमा अलङ्कार शब्दको प्रयोग व्यापक अर्थमा भएकोछ र शेषमा शब्द तथा अर्थका अनुप्रासोपमादि अलङ्कारहरुका संकुचित अर्थ मा। एकमा अलङ्कार काव्यका प्राणभूत तत्वका रूपमा ग्रहीत छन् र अर्कामा सुसज्जितकर्ताका रूप मा।
 
==आधार==
पङ्क्ति १०:
आचार्हरुले काव्यशरीर, त्यसको नित्यधर्म तथा बहिरंग उपकारकको विचार गर्दै काव्यमा अलङ्कारका स्थान र महत्वको व्याख्यान गरेकोछ। यस सम्बन्धमा इनका विचार, गुण, रस, ध्वनि तथा स्वयंका प्रसंगमा गरिन्छ। शोभास्रष्टाका रूपमा अलङ्कार स्वयं अलङ्कार्य नैं मान लाग्छन् र शोभाका वृद्धिकारकका रूपमा ती आभूषणका समान उपकारक मात्र मानिन्छन्। पहिला रूपमा ती काव्यका नित्यधर्म र अर्का रूपमा ती अनित्यधर्म कहलाउँछन्। यस प्रकारका विचारहरुदेखि अलङ्कारशास्त्रमा दुइ पक्षहरुको नींव पड़ गई। एक पक्ष ने, जो रसलाई नैं काव्यको आत्मा मान्दछ, अलङ्कारहरुलाई गौण मानेर तिनलाई अस्थिरधर्म माने र अर्का पक्षले तिनलाई गुणहरुका स्थानमा नित्यधर्म स्वीकार गर्न लिए काव्यका शरीरको कल्पना गरेर तिनको निरूपण गरिने लगा। आचार्य वामनले व्यापक अर्थलाई ग्रहण गर्दै संकीर्ण अर्थको चर्चाका समय अलङ्कारहरुलाई काव्यको शोभाकार धर्म न मानेर तिनलाई केवल गुणहरुमा अतिशयता लानेवाला हेतु माने (काव्यशोभाया: गर्त्तारो धर्मा गुणा:। तदतिशयहेतवस्त्वलंकारा:।-का. सू.)। आचार्य आनंदवर्धनले यी काव्यशरीरमा कटककुंडल आदिका सदृश मात्र मानेको हो। (तमर्थमवलंब्दै ये%ङिगनं ्दै गुणा: स्मृता:। अंगाश्रितास्त्वलंकारा मन्तव्या: कटकादिवत्। -ध्वन्यालोक)। आचार्य मम्मटले गुणहरुलाई शौर्यादिक अंगी धर्महरुका समान तथा अलङ्कारहरुलाई ती गुणहरुको अंगद्वारादेखि उपकार गर्ने बताएर उनैको अनुसरण गरेकोछ (ये रसस्यांगिनी धर्मा: शौयादय इवात्मन:। उत्कर्षहेतवस्तेस्युरचलस्थितयो गुणा: ।। उपकुर्वंति ्दै संतं ये%ङगद्वारेण जातुचित्। हारादिवदलंकारास्ते%नुप्रासोपमादय:।) उनले गुणहरुलाई नित्य तथा अलङ्कारहरुलाई अनित्य मानेर काव्यमा तिनको न रहनमा पनि कुनै हानि छैन मानी (तददोषौ शब्दार्थौ सगुणावनलंकृती पुन: क्वापि-का.प्र.)। आचार्य हेमचन्द्र तथा आचार्य विश्वनाथ दुइटैले तिनलाई अंगाश्रित नैं मानेको हो। [[हेमचन्द्र]]ले त "अंगाश्रितास्त्वलंकारा:" भने नैं छ र विश्वनाथले तिनलाई अस्थिर धर्म बतकर काव्यमा गुणहरुका समान आवश्यक छैन मानेको छ (शब्दार्थयोरस्थिरा यी धर्मा: शोभातिशयिन:। रसादीनुपकुर्वंतो%लंकारास्ते%ङगदादिवत्।--सा.द्र.)। यसै प्रकार यद्यपि अग्निपुराणकारले "वाग्वैधग्ध्यप्रधाने%पि रसएवात्रजीवितम्" कहकर काव्यमा रसको प्रधानता स्वीकारको छ, तथापि अलङ्कारहरुलाई नितान्त अनावश्यक न मानेर तिनलाई शोभातिशायी कारण मान लिया छ (अर्थालंकाररहिता विधवेव सरस्वती)।
 
इनयी मतहरुका विरोधमा 13ौं शतीमा [[जयदेव]]ले अलङ्कारहरुलाई काव्यधर्मका रूपमा प्रतिष्ठित गर्दै तिनलाई अनिवार्य स्थान दिए हो। जो व्यक्ति अग्निमा उष्णता न मानता हो, त्यसैको बुद्धिवाला व्यक्ति त्यो हुनेछ जो काव्यमा अलङ्कार न मानता हो। अलङ्कार काव्यका नित्यधर्म छन् (अंगीकरति य: काव्यं शब्दार्थावनलंकृती। असौ न मन्य्दै कस्मादनुष्णमनलं कृती ।- [[चन्द्रालोक]])।
 
इसयस विवादका रहँदै पनि [[आनंदवर्धन]] जस्तै समन्वयवादिहरुले अलङ्कारहरुको महत्व प्रतिपादित गर्दै तिनलाई आंतर मान्नमा हिचक छैन देखिाई हो। रसहरुलाई अभिव्यंजना वाच्यविशेषदेखि नैं हुन्छ र वाच्यविशेषका प्रतिपादक शब्दहरुदेखि रसादिका प्रकाशक अलङ्कार, रूपक आदि पनि वाच्यविशेष नैं छन्, अतएव तिनलाई अंतरंग रसादि नैं मान्नु चाहिन्छ। बहिरंगता केवल प्रयत्नसाध्य यमक आदिका सम्बन्धमा मानी जाएगी (यतो रसा वाच्यविशेषैरेवाक्षेप्तव्या:। तस्मान्न तेषां बहिरंगत्वं रसाभिव्यक्तौ। यमकदुष्करमार्गेषु तु तत् स्थितमेव।-ध्वन्यालोक)। अभिनवगुप्तका विचारदेखि पनि यद्यपि रसहीन काव्यमा अलङ्कारहरुको योजना गर्नु शवलाई सजानेका समान छ (तथाहि अचेतनं शवशरीरं कुंडलाद्युपेतमपि न भाति, अलङ्कार्यस्याभावात्-लोचन), तथापि यदि तिनको प्रयोग अलङ्कार्य सहायकका रूपमा गरिनेछ भनें ती कटकवत् न रहेर कुंकुमका समान शरीरलाई सुख र सौन्दर्य प्रदान गर्दै अद्भुत सौन्दर्यदेखि मंडित रहन्छन्; यहाँसम्म कि ती काव्यात्मा नैं बन जानुहुनेछ। जस्तै खेलता भयो बालक राजाको रूप बनाएर आफ्नोलाई सचमुच राजा नैं बुझ्दछ र त्यसको साथी पनि त्यसलाई वैसा नैं बुझ्दछन्, त्यस्तो नैं रसका पोषक अलङ्कार पनि प्रधान हुन सक्छन् (सुकवि: विदग्धपुरंध्रीवत् भूषणं यद्यपि श्लिष्टं योजयति, तथापि शरीरतापत्तिरेवास्य कष्टसंपाद्या, कुंकुमपीतिकाया इव। बालक्रीडायामपि राजत्वमिवेत्थममुमर्थं मनसि कृत्वाह।-लोचन)।
 
वामनदेखि पहिलाका आचार्हरुले अलङ्कार तथा गुणहरुमा भेद छैन मानेको हो। भामह "भाविक" अलङ्कारका लागि गुण शब्दको प्रयोग गर्दछन्। दंडी दुइटैका लागि "मार्ग" शब्दको प्रयोग गर्दछन् र यदि अग्निपुराणकार काव्यमा अनुपम शोभाका आजाएकलाई गुण मान्दछन् (य: काव्ये महतीं छायामनुगृह् णात्यसौ गुण:) त दंडी पनि काव्यका शोभाएर धर्मलाई अलङ्कारको संज्ञा दिन्छन्। वामनले नैं गुणहरुको उपमा युवतीका सहज सौन्दर्यदेखि र शालीनता आदि त्यसको सहज गुणहरुदेखि दिएर गुणरहित परन्तु अलङ्कारमयी रचना काव्य छैन मानेको हो। यसैका पश्चात् यस प्रकारका विवेचनको परम्परा प्रचलित भएको हो।