"अज्ञेयवाद" का संशोधनहरू बिचको अन्तर

'''अज्ञेयवाद''' (एग्नस्टिसिज्म / Agnosticism) [[ज्ञानमीमांसा|ज्ञान मीमांसा]]को विषय हो, यद्यपि यसको धेरै पद्धतिहरुमा [[तत्वमीमांसा|तत्व दर्शन]]सित पनि सम्बन्ध जोडिएको छ। यस सिद्धांतको मान्यता छ कि जहाँ विश्वका केही वस्तुहरुको निश्चयात्मक ज्ञान संभव हुन्छ, त्यहाँ केही यस्ता तत्वतत्त्व वा पदार्थ पनि हुन्छन् जो अज्ञेय छन्, अर्थात् जसको निश्चयात्मक ज्ञान संभव छैन। अज्ञेयवाद, [[संदेहवाद]] भन्दा भिन्न हो; संदेहवाद वा [[संशयवाद]] अनुसार विश्वका कुनै पनि पदार्थको निश्चयात्मक ज्ञान संभव छैन।

[[यूरोपीय दर्शन]]मा जहाँ संशयवादको जन्म [[यूनान]]मा नै हो भइ सकेको थियो, वहाँ अज्ञेयवाद आधुनिक युगको विशेषता हो। अज्ञेयवादीहरुमा पहिलो नाम जर्मन दार्शनिक [[इमानुएल कांट|कांट]] (1724-1804)को हो। कांट को मान्यता छ कि जहाँ व्यवहार जगत् (फिनामिनल वर्ल्ड) बुद्धि या प्रज्ञा को धारणाओं (कैटेगीरीज औव अंडरस्टैंडिंग) द्वारा निर्धार्य, अतएव ज्ञेय छैन। तत्वतत्त्व दर्शन द्वारा अतींद्रिय पदार्थहरुको ज्ञान संभव छैन। फ्रेंच विचारक कास्ट (1798-1857)लाई पनि, जसले [[भाववाद]] (पाजिटिविज्म)को प्रवर्तन गर्‍यो, यो मत छ कि मानव ज्ञानको विषय केवल गोचर जगत् हो, अतींद्रिय पदार्थ होइन। सर [[विलियम हैमिल्टन]] (1788-1856) तथा उनको शिष्य हेनरी लांग्यविल मैंसेल (1820-1871)को मत छ कि हामी केवल सकारण अर्थात् कारणहरुद्वारा उत्पादित अथवा सीमित एवं सापेक्ष पदार्थहरुलाई नै जान्न सक्छौं, असीम, निरपेक्ष एवं कारणहीन (अन्कंडिशंड) तत्वहरुलाई होइन। तात्पर्य यो कि हाम्रो ज्ञान सापेक्ष छ, मानवीय अनुभवद्वारा सीमित छ, र यसै कारण निरपेक्ष असीमलाई समात्नमा असमर्थ छ। यस्तो मंतव्य [[हर्बर्ट स्पेंसर]] (1820-1903)ले पनि प्रतिपादित गरेको छ। सबै प्रकारका ज्ञान संबंधमूलक अथवा सापेक्ष हुन्छन्; ज्ञानको विषय पनि संबंधवाला वस्तु हो। कुनै पदार्थलाई जान्नेको अर्थ हो उसलाई अन्य वस्तुहरुलाई तथा आफुसित संबंधित गर्नु, अथवा उनी स्थितिहरुको निर्देश गर्न जुन उनमा परिवर्तन पैदा गर्छ। ज्ञान सीमित वस्तुहरुको नै हुन सक्छ। अर्थात असीम तत्वतत्त्व संबंधहीन एवं निरपेक्ष हो, यसैले त्यो अज्ञेय हो। तथापि स्पेंसरको एक यस्तो असीम शक्तिमा विश्वास छ जुन गोचर जगत् लाई हाम्रो अगाडी ल्याउँछ। सीमाको चेतना नै असीम सत्ताको प्रमाण हो। यद्यपि स्पेंसरले असीम तत्वलाई अज्ञेय घोषित गर्छ, फेरि पनि उसलाई उनको सत्तामा कुनै संदेह छैन।

* [http://www.positiveatheism.org/hist/russell0.htm Why I am Not a Christian] by Bertrand Russell (March 6६, 1927).