"सिंह" का संशोधनहरू बिचको अन्तर

Correction, replaced: मा → मा (3)
correction, replaced: दोश्रो → दोस्रो (15), किनकी → किन भनें (14), कर सकते हुन् → गर्न सक्छन्, से अधिक → भ using AWB
पङ्क्ति २९:
{{hindi}}
 
'''सिंह''' ''(पेन्थेरा लियो)'' ''[[पेन्थेरा]]'' [[वंश]]को चार [[ठूला बिराला]] हरुमध्येको एक हो, र [[फेलीडे|फेलिडे]] परिवारको सदस्य हो। यो [[बाघ]] पछि दोश्रोदोस्रो सबै ले/संग/भन्दा ठूलो सजीव बिरालो हो,<ref name="nowak"/> जसमध्ये कुनै कुनै पुरूष सिंहहरूको वजन २५० किलोग्राम भन्दा अधिक हुन्छ। जंगली सिंह वर्तमानमा [[उप सहारा अफ्रीका]] र [[एशिया]]मा पाइन्छनु। यसको तेजी से [[प्रजातियां जुन गंभीर खतरेमा छन्,|विलुप्त होती]] बची खुची जनसंख्या उत्तर पश्चिमी [[भारत]]मा पाई जान्छ, यिनीहरु ऐतिहासिक समयमा [[उत्तरी अफ्रीका]], [[मध्य पूर्व]] र [[दक्षिण पश्चिम एशिया|पश्चिमी एशिया]] से गायब भएका थिए।
 
[[प्लेइस्तोसीन|प्लेइस्तोसेन]]को अंतिम समय तक, जुन लगभग १०,००० वर्ष् पहिले था, सिंह मानव पछि सबै ले/संग/भन्दा अधिक व्यापक रूप से फैला भयो बडा स्तनधारी, भूमिमा रहउन वाला जनावर थियो। उनी [[अफ्रीका]]को अधिकांश भाग मा, पश्चिमी यूरोप से भारत सम्म अधिकांश [[यूरेशिया]] मा, र [[युकोन]] से [[पेरू]] सम्म अमेरिकामा पाए जाउथे।
सिंह जंगलमा १०-१४ वर्ष सम्म रहन्छन्, जबकि उनी कैद मे २० वर्ष भन्दा पनि अधिक जीवित रह सकते हुन्। जंगल मा, नर कहिले काँही नै दस वर्ष सेभन्दा अधिक जीवित रह पाते छन्, किनकीकिन भनें प्रतिद्वंद्विहरुको साथ झगडेमा अक्सर उसलाइ चोट पहुंचती हो। {{cite book |last=Smuts |first=G.L. |year=1982 |title=Lion|publisher=Macmillian South Africa (Publishers)(Pty.) Ltd.|location=Johannesburg |pages=231|isbn= 0-86954-122-6}}</ref> उनी साधारण तरिकामा [[सवाना]] र [[चरागाह]]मा रहन्छन्, हुनत उनी झाडी या [[वन|जंगल]]मा पनि रह सकते हुन्। अन्य बिरालोहरुको तुलनामा सिंह साधारण तरिकामा सामाजिक हुदैनन्।
सिंहहरुको एक समूह जिसे अङ्ग्रेजी मे प्राइड कह जातामा सम्बन्धी मादाएं, बच्चाहरु र सानो संख्यामा नर हुन्छन्। पोथी सिंहहरुको समूह प्रारूपिक रूप से एक साथ शिकार गर्छ, जुन अधिकांशतया ठूलो [[अनगुलेट|अनग्युलेट]]मा शिकार गर्छन्। सिंह [[शीर्षको परभक्षी|शीर्ष]]को र [[कीस्टोन प्रजातियां#परभक्षी|कीस्टोन]] शिकारी हो, हुनत उनी अवसर लागए पछि मृतजीवीको जस्तै/तरिका पनि भोजन प्राप्त करगर्न सकते हुन्।सक्छन्। सिंह आमतौरमा चयनात्मक रूप से मानवको शिकार हैन गर्छन्, फेरि पनि कुनै सिंहहरुलाई नर-भक्षी बनते भए दे खा्यो हो, जुन मानव शिकारको भक्षण गरन चाहते हुन्। सिंह एक [[संवेदनशील प्रजातियां|संवेदनशील प्रजाति]] हो, यसको अफ्रीकी रेंजमा पछिल्लो दुइ दशकहरुमा यसको आबादीमा संभवतः ३० से ५० प्रतिशतको अपरिवर्तनीय गिरावट देखि गयी हो।देखियो। <ref name="IUCN">[7] ^ {{IUCN2006|assessors=Nowell & Bauer|year=2004|id=15951|title=Panthera leo|downloaded=11 May 2006}} डाटाबेस प्रवेशमा एस कुराको एक लंबा औचित्य सम्मिलित हो कि यो प्रजाति संवेदनशील किन हो।
 
किन यस प्रजातिको दुर्दशाको एक पनि सम्मिलित हो</ref> सिंहहरुको संख्या नामित सरंक्षित क्षेत्रहरु र राष्ट्रीय उद्यानहरुको बहार अस्थिर हो। हुनत यस गिरावटको कारण पूरी जस्तै/तरिका से समझा हैन गयो हो, आवासको क्षति र मानवको साथ संघर्ष यसको सबै ले/संग/भन्दा ठूलो कारण हुन् । सिंहहरुलाई [[रोमन युग]] से [[पिंजरा|पिंजरे]]मा राखयोजाता रहयोहै, यो एक मुख्य प्रजाति रही हो जिसे अठारहवीं शताब्दीको अन्त से पूरी दुनियामा [[चिडियाघर|चिडिया घर]]मा प्रदर्शनको लागि राखयोजाता रहयोहै। खतरेमा आ गयी [[एशियाई सिंह|एशियाई उप प्रजातिहरु]]को लागि पूरी दुनियाको चिडियाघर प्रजनन कार्यक्रमहरुमा सहयोग कर रहे हुन्। दृश्य रूप से, एक नर सिंह अति विशिष्ट हुन्छ र सरलता से आफ्नो [[अयाल]] (गलेमा बाल) द्वारा पहिचानयोजा सक्छ। सिंह, विशेष रूप से नर सिंहको अनुहार, मानव [[संस्कृति]]मा सबै ले/संग/भन्दा व्यापक ज्ञात जन्तु प्रतीकहरु हरुमा एक हो। [[उच्च पाषाण काल]]को अवधि से नै यसको वर्णन मिलछनपाइन्छन्, जसमा [[लासकक्स|लसकाक्स]] र [[चौवेट गुफा|चौवेत गुफाओं]]को व नक्काशियां र चित्रकारियां सम्मिलित छन्, सबै प्राचीन र मध्य युगीन संस्कृतियहरुमा इनके प्रमाण मिलछनपाइन्छन्, जहाँ यिनीहरु ऐतिहासिक रूप से पाए गए। राष्ट्रीय [[झंडा|ध्वजों]] मा, समकालीन [[फिल्म|फिल्मों]] र [[साहित्य]]मा [[चित्रकला]] मा, [[मूर्तिकला]] मा, र साहित्यमा यसको व्यापक वर्णन पाइन्छ।
 
== संज्ञा ==
पङ्क्ति ४२:
 
== वर्गीकरण र विकास ==
[[चित्र:Panthera leo Kruger Skull.jpg|thumb|left|क्रूजर राष्ट्रीय उद्यानमा एक आधुनिक सिंहको खोपडी]] सबै ले/संग/भन्दा पुरानो सिंह जस्तो [[जीवाश्म]] [[तंजानिया]]मा [[लेटोली|लाटोली]] से प्राप्त मानिन्छ, र शायद ३५ लाख वर्ष पुरानो छ; कुनै वैज्ञानिकों ले यस पदार्थलाई ''पेन्थेरा लियो''को रूपमा पहिचानयोहै। यिनीहरु रेकर्ड पूरी जस्तै/तरिका से ठीक हैन, र भन्न सकिन्छ कि उनी ''पेन्थेरा'' से सम्बंधित क्षेत्र से सम्बंधित हुन्। [[अफ्रीका]]मा ''पेन्थेरा लियो''को सबै ले/संग/भन्दा पुरानो निश्चित रिकोर्ड लगभग २० लाख वर्ष पूर्वको हो। {{cite journal |last=Werdelin |first=Lars |coauthors=Lewis, Margaret E. |year=2005 |month=June |title=Plio-Pleistocene Carnivora of eastern Africa: species richness and turnover patterns |journal=Zoological Journal of the Linnean Society |volume=144|issue=2 |pages=121–144 |publisher=The Linnean Society of London |url=http://www.ingentaconnect.com/content/bsc/zoj/2005/00000144/00000002/art00001 |accessdate=2007-07-08 |doi=10.1111/j.1096-3642.2005.00165.x}}</ref> सिंहको निकटतम सम्बन्धी हुन् अन्य ''[[पेंथेरा|पेन्थे]]''राको प्रजातियाँ: [[बाघ]], [[तेंदुआ (मध्य अमेरिकामा मिलउन वाली चिट्टीदार ठूलो बिल्ली)|जगुआर (मध्य अमेरिकामा मिलउन वाली चित्तीदार बिल्ली)]] र [[तेंदुआ]]। आकारिकी र अनुवांशिक अध्ययन बताते हुन् कि बाघ वितरित होने वाली यिनी हाल नैको प्रजातिहरुमा सबै ले/संग/भन्दा पहिलो थियो। लगभग १९ लाख वर्ष पूर्व, जगुआर शेष समूह से अलग शाखित भयो, जसको पूर्वज [[तेंदुआ|तेंदुए]] र सिंह नै थे। यसको बाद, सिंह र तेंदुआ, एक दोश्रोदोस्रो से १० से १२.५ लाख वर्ष पूर्व अलग हो गए। {{cite journal |last=Yu |first=Li |coauthors=Ya-ping Zhang |month=May |year=2003 |title=Phylogenetic studies of pantherine cats (Felidae) based on multiple genes, with novel application of nuclear β-fibrinogen intron 7 to carnivores |journal=Molecular Phylogenetics and Evolution |volume=35 |issue=2 |pages=483–495 |doi=10.1016/j.ympev.2005.01.017}}</ref> ''पेन्थेरा लियो'' स्वयं [[अफ्रीका]]मा १० से ८ लाख वर्ष पूर्व विकसित भयो, यसको बाद पुरा [[होलार्कटिक|होलआर्कटिक]] क्षेत्रमा फैल गया। {{cite journal |last= Yamaguchi |first=Nobuyuki| coauthors=Alan Cooper, Lars Werdelin and David W. Macdonald|year=2004 |month=August |title= Evolution of the mane and group-living in the lion (Panthera leo): a review|journal=Journal of Zoology |volume=263 |issue=4 |pages=329–342 |doi=10.1017/S0952836904005242 }}</ref> यो [[इटली]]मा [[इसेर्निया|इजर्निया]]मा उप प्रजाति ''[[पेंथेरा लियो फोसिल्स|पेन्थेरा लियो फोसिलिस]]''को साथ ७ लाख वर्ष पूर्व पहिलो पल्ट यूरोपमा प्रकट भयो। यस सिंह बादको [[गुफा सिंह]] (''पेन्थेरा लियो स्पेलाए'' ) व्युत्पन्न भयो, जुन लगभग ३ लाख वर्ष पूर्व प्रकट भयो। ऊपरी [[प्लेइस्टोसेन|प्लेइस्तोसने]]को समयमा सिंह उत्तरी र दक्षिणी अमेरिकामा फैल गया, र ''पेन्थेरा लियो एट्रोक्स'' , ([[अमेरिकन सिंह|अमेरिकी सिंह]])मा विकसित भयो। {{cite book |last=Turner |first=Allen |year=1997 |title=The big cats and their fossil relatives : an illustrated guide to their evolution and natural history |location=New York |publisher=Columbia University Press |isbn=0-231-10229-1 |pages=}}</ref> लगभग १०,००० वर्ष पहिले पछिल्लो [[हिमयुग]]को समयमा उत्तरी [[यूरेशिया]] र अमेरिकामा सिंह मर गए;<ref name="BurgerJ-Molecular-phylogeny"/> यो [[प्लेइस्टोसेन मेगाफना|प्लेइस्तोसने मेगाफोना]]को [[प्लेइस्टोसेन विलोपन|विलोपन]]को द्वितीयक हुन सक्छ। {{cite web | last = Harington | first = CR | title = American Lion | work = Yukon Beringia Interpretive Centre website | publisher = Yukon Beringia Interpretive Centre | year = 1996 | url = http://www.beringia.com/02/02maina5.html | accessdate = 2007-09-22}}</ref>
 
=== उप-प्रजाति ===
[[चित्र:P l Bleyenberghi.jpg|thumb|upright|right|दक्षिण पश्चिम अफ्रीकी सिंहहरु (पेंथेरा लियो ब्लेयेनबर्घी)]] परम्परागत रूप से, हाल नैमा सिंहको बाह्र [[उप-जाति|उप प्रजातिहरु]]को पहिचानाइएको छ, जसमा से सबै ले/संग/भन्दा बडा हो [[बार्बरी सिंह|बारबरी सिंह]]। [31] ^ [http://www.tigerhomes.org/animal/barbary-lion.cfm बार्बरी सिंह - पेन्थेरा लियो लियो - सबै ले/संग/भन्दा ठूलो सिंहको उप प्रजाति] १९ सितम्बर २००७को पुनः प्राप्त</ref> यिनी उप प्रजातिहरुलाई विभेदित गराउन वाला मुख्य अंतर हो स्थिति, अयालको उपस्थिति, आकार, र वितरण। किनकीकिन भनें यिनीहरु लक्षण धेरै नगण्य हुन् र उच्च व्यक्तिगत विभेदनको दर्शाते छन्, यिनीहरुमा सेभन्दा अधिकंश रूप विवादस्पद हुन् र संभवतया अमान्य छन्; यसको अतिरिक्त, उनी अक्सर अज्ञात उत्पत्तिको चिडियाघर सामाग्रीमा निर्भर गर्छन् जुन "मुख्य तर असामान्य" आकारिकी लक्षणों से युक्त हुन्छन्। <ref name="zoos_encyclopedia">{{cite encyclopedia |last=Grisham |first=Jack |editor=Catherine E. Bell |title=Lion |encyclopedia=Encyclopedia of the World's Zoos |volume=Volume 2: G–P |year=2001 |publisher=Fitzroy Dearborn |location=Chofago |id=ISBN 1-57958-174-9 |pages=pp.733–739 }}</ref> आज केवल आठ उप प्रजातिहरुलाई आमतौरमा स्वीकार गरिन्छ,<ref name="BurgerJ-Molecular-phylogeny">{{cite journal |author=Burger, Joachim ''et al.'' |month=March |year=2004 |title=Molecular phylogeny of the extinct cave lion ''Panthera leo spelaea'' |journal=[[Molecular Phylogenetics and Evolution]] |volume=30 |issue=3 |pages=841–849 |doi=10.1016/j.ympev.2003.07.020| url= http://www.uni-mainz.de/FB/Biologie/Anthropologie/MolA/Download/Burger%202004.pdf| accessdate=2007-09-20 |format=PDF}}</ref><ref name="Conservation-Genetics:Preserving-Genetic-Diversity"/> तर यिनीहरुमा से एक (केप सिंह जुन पूर्वमा ''पेन्थेरा लियो मेलानोकाइटा''को रूपमा वर्णित गरे जान्थ्यो।<ref name="Conservation-Genetics:Preserving-Genetic-Diversity"/> यहाँ सम्म कि शेष सात उप प्रजातियां धेरै अधिक हुन सक्छं; हाल नैको अफ्रीकी सिंहमा [[माईटोकोंड्रीया|माइटोकोंड्रिया]]को भिन्नता साधारण हो, जुन बताती हो कि सबै उप सहाराको सिंह एक नै उप प्रजाति माने जान सकिन्छं, संभवतया यिनलाइ दुइ मुख्य क्लेड्समा विभाजित गरिन्छ: एक [[ग्रेटरिफ्ट घाटी|ग्रेट रिफ्ट घाटी]]को पश्चिममा र दोश्रोदोस्रो पूर्व में। पूर्वी केन्यामा [[सावो]]को सिंह आनुवंशिक रूप से, पश्चिमी केन्याको [[अबरडारे रेंज|एबरडेर रेंज]]को तुलना मा, [[ट्रांसवाल]] (दक्षिण अफ्रीका)को सिंहहरुको धेरै निकट हुन्। {{cite journal |last=Barnett |first=Ross |coauthors=Nobuyuki Yamaguchi, Ian Barnes and Alan Cooper |year=2006 |title=The origin, current diversity and future conservation of the modern lion (''Panthera leo'') |journal= Proceedings of the Royal Society B: Biological Sciences|volume=273 |issue=1598 |pages=2119–2125 |doi=10.1098/rspb.2006.3555 |url= http://www.adelaide.edu.au/acad/publications/papers/Barnett%20PRS%20lions.pdf |format=PDF|accessdate=2007-09-04}}</ref> {{cite journal |last=Dubach |first=Jean| coauthors=et ''al'' |year=2005 |month=January |title=Molecular genetic variation across the southern and eastern geographic ranges of the African lion, ''Panthera leo'' |journal=Conservation Genetics |volume=6 |issue=1 |pages=15–24 |doi=10.1007/s10592-004-7729-6}}</ref>
 
==== हाल नैमा ====
वर्तमानमा आठ हाल नैको उप प्रजातिहरुलाई पहिचानइन्छ:
* '''''पी एल परसिका'' ''' , जुन '''[[एशियाई सिंह|एशियाटिक सिंह]]''' या '''दक्षिण एशियाई''' , '''पर्शियन''' , या '''भारतीय सिंह'''को रूपमा जानिन्छ, एक पल्ट [[टर्की]] से पुरा [[मध्य पूर्व]] को, [[पाकिस्तान]], [[भारत]] र यहाँ सम्म कि [[बंगलादेश]] सम्म फैल गया. हुनत, ठूलो समूह र दिनको रोशनीमा गरिने गतिविधियां उसलाइ बाघ या तेंदुएको तुलनामा अतिक्रमण गराउनमा मदद गर्छ; वर्तमानमा भारतको [[गिर वन राष्ट्रीय उद्यान|गिर जंगलों]]मा र यसको आस पास 300 सिंह हुन् .<ref name="Asiaticweb">{{cite web | author=Wildlife Conservation Trust of India | title=Asiatic Lion - History | work=Asiatic Lion Information Centre | publisher=Wildlife Conservation Trust of India | year=2006 | url=http://www.asiaticlion.org/asiatic-lion-history.htm | accessdate=2007-09-15}}</ref>
* '''''पी.एल. लियो,'' ''' जुन '''[[बार्बरी सिंह]]'''को रूपमा जाउन जाछन, अत्यधिक शिकारको कारण से जंगलों हरुमा विलुप्त भए, यद्यपि कैदमा राखियो कुनै जन्तु अझै पनि मौजूद छं. यो सिंहको सबै ले/संग/भन्दा ठूलो उप प्रजातिहरु हरुमा एक थी, जसको लम्बाई 3-3.3 मीटर (10-10.8 फुट) र वजन नरको लागि {{convert|200|kg|lb}}[44] सेभन्दा अधिक था. उनी [[मोरक्को]] देखि लिएर [[मिस्र]] सम्म फैले भए थे. अंतिम बार्बरी सिंहलाई 1922मा मोरक्कोमा मार हालाइयो.<ref name="CAP">{{cite book |author=Nowell K, Jackson P |title= Wild Cats: Status Survey and Conservation Action
Plan|url=http://carnivoractionplans1.free.fr/wildcats.pdf |format=PDF |year=1996 |publisher=IUCN/SSC Cat Specialist Group |location= Gland, Switzerland |isbn=2-8317-0045-0 |pages= 17–21|chapter= Panthera Leo}}</ref>
* '''पी.एल. सेनेगलेन्सिस''' जुन '''पश्चिम अफ्रीकी सिंह'''को रूपमा जानिन्छ, पश्चिम अफ्रीकामा [[सेनेगल]] से [[नाइजीरिया]] सम्म पाइन्छ.
पङ्क्ति ७४:
 
=== संकर ===
सिंहहरुलाई [[बाघ]]को साथ [[जैविक प्रजनन|प्रजनन]]को लागि जानिन्छ (अधिकांशतया [[साइबेरियाई बाघ|साइबेरियाई]] र [[बंगाल बाघ|बंगाल]] उप प्रजाति) जस ले/संग/भन्दा संकरको निर्माण हुन्छ जुन [[लाइगर]] या [[टाईगोन|टाइगोन]] कहलाते छन्. {{cite book |last=Guggisberg |first=C. A. W. |title=Wild Cats of the World |year=1975 |publisher=Taplinger Publishing |location=New York |isbn=0-8008-8324-1 }}</ref> वहाँले [[तेंदुए]]को साथ प्रजननको द्वारा [[लिओपोन]], {{cite book |author=Doi H, Reynolds B |title=The Story of Leopons |year=1967 |publisher=Putnam |location=New York |oclc=469041 <!--Too old for ISBN-->}}</ref> र [[बाघ|जगुआर]]को साथ प्रजननको द्वारा [[पेंथेरा हाइब्रिड#जेगलिओन|जेगलायन]] पनि बनाए छन्. [[मरोजी]] एक स्पोटेड सिंह या एक प्राकृतिक लिओपोन हो, जबकि [[कंगोलिज स्पोटेड लायन|कोंगोलीज स्पोटेड सिंह]] एक जटिल सिंह-जगुआर-तेंदुएको संकर हो जुन '''लिजागुलेप (lijagulep)''' भनिन्छ। यस्तो/यस्ता/यसरी संकर सामान्यतः कुनै समयमा चिडियाघरमा प्रजनन करवाए जाउथे, तर अब जातिहरु र उप प्रजातिहरुको संरक्षणमा जोर दिए जाउनको कारण यो प्रक्रिया हतोसाहित हो गयी है। [[चीन]]मा अझै पनि चिडियाघरों र निजी पशु पक्षी संग्रहमा संकर प्रजनन करवाए जाछन. लाइगर एक नर सिंह र एक पोथी बाघको बीच संकर हो,<ref name="liger">{{cite book| last=Markel |first=Scott| coauthors= Darryl León| year= 2003 |title=Sequence Analysis in a Nutshell: a guide to common tools and databases | publisher= O'Reily |location=Sebastopol, California |isbn=0-596-00494-X}}</ref> किनकीकिन भनें एक पोथी बाघ से एक वृद्धि संदमक जीन अनुपस्थित हो, एक वृद्धिको प्रेरित गराउन वाला जीन नर सिंहको द्वारा स्थानांतरित गर््यो हो, परिणामी लाइगर कुनै पनि जनकको तुलनामा अधिक लम्बे समय सम्म जीवित रहन्छन्. उनी नर र पोथी दुवै जनकोंको प्रजातिहरुको शारीरिक र व्यावहारिक गुणहरुलाइ प्राप्त गर्छन् (एक रेतीली पृष्ठभूमिमा धब्बे र धारियां). नर लाईगर नपुंसक हुन्मा पोथी लाईगर प्रायः प्रजननको योग्य हुन्छन्. नरमा एक अयाल होनेको 50 प्रतिशत संभावना हुन्छ, तर यदि उनी एकको विकसित गर्छन् त उनिको अयाल मामूली होगी: एक शुद्ध सिंहको अयालको लगभग 50 प्रतिशत. लाइगर साधारण तरिकामा 3.0 र 3.7 मीटर (10 से 12 फीट) लम्बे हुन्छन्, र उनिको वजन 360 र 450 किलोग्रामको बीच (800 से 1,000 पौंड) या अधिक हुन्छ.<ref name="liger"/> एक कम सामान्य टाइगोन सिंहनी र एक नर बाघको बीच संकर है। {{citeweb|url=http://www.britannica.com/eb/article-9001344/tigon|title= tigon - Encyclopædia Britannica Article|dateformat=dmy|accessdate=12 September 2007}}</ref>
 
== शारीरिक गुणधर्म ==
[[चित्र:HansomeLion 002.jpg|thumb|अन्य मान्छेहरुको साथ मुकाबलेको समयमा, अयाल (सिंहको गलेको बडा बाल)को कारण सिंह बडा दि खाए दिन्छ.]]सिंह सबै फे लिउन हरुमा सबै ले/संग/भन्दा लम्बा हो (कंधे पर), र साथ नै [[बाघ]] पछि दोश्रोदोस्रो सबै ले/संग/भन्दा भारी फेलाइन है। शक्तिशाली टांगों, एक मजबूत [[जबडा|जबडे]], र {{convert|8|cm|in|abbr=on}} [76] लम्बे कैनाइन [[दांत|दांतों]]को साथ, सिंह ठूलो शिकारको पनि खींच कर मार सक्छ.<ref name="Honolulu">{{cite web |url=http://www.honoluluzoo.org/lion.htm |title=Lion |accessdate=2007-07-12 |publisher=Honolulu Zoo}}</ref> सिंहको खोपडी बाघ से धेरै मिलती हो, हुनत ललाटको क्षेत्र साधारण तरिकामा अधिक दबा भयो र चपटा हुन्छ, र पश्चओर्बिटल क्षेत्र थोडा सानो हुन्छसिंहको खोपडीमा बाघको तुलनामा अधिक ठूलो नासा छिद्र हुन्छन्. हुनत, दुवै प्रजातिहरुमा खोपडीको भिन्नताको कारण साधारण तरिकामा केवल नीचले जबडेको सरंचनाको प्रजातिको एक भरोसेमंद संकेतकको रूपमा काममा लिया जा सक्छ.<ref name="USSR">{{cite book | author = V.G Heptner & A.A. Sludskii | title = Mammals of the Soviet Union, Volume II, Part 2 | year = 1992| pages = | isbn = 9004088768 | publisher = Brill | location = Leiden u.a.}}</ref> सिंहको रंगहरुमा पनि धेरै भिन्नता मिलती हो, यो बफ देखि लिएर, पीला, लाल, या गहरा भूरा हुन सक्छ. नीचले भाग साधारण तरिकामा हल्के रंगको हुन्छन् र पूंछको गुच्छा काला हुन्छ. सिंहको शावक आफ्नो शरीरमा भूरे धब्बोंको साथ पैदा हुन्छन्, यो तेंदुए से मिलता जुलता लक्षण है। हुनत जस्तै जस्तै सिंह व्यस्क होने लाग्छ, यिनीहरु धब्बे फीके पडते जाछन, फीके पड गए धब्बहरुलाइ विशेष रूप से पोथी मा, बादमा पनि नीचले भागों र टांगोंमा देख्न सकिन्छ. सिंह बिल्ली परिवारको एक मात्र सदस्य हो जुन स्पष्ट [[लैंगिक द्विरूपता]] प्रदर्शित गर्छ- अर्थात, नर र पोथी विभेदित रूप से अलग दि खाए देते छन्. उदाहरणको लिए, सिंहनी, जुन शिकारीको भूमिका निभाती हो,मा नरको जस्तै/तरिका मोटे बोझिल अयालको अभाव हुन्छ. उदाहरणको लिए, शिकारी, सिंहनी,मा नरको जस्तै/तरिका मोटे बोझिल अयालको अभाव हुन्छ. यो लक्षण शिकारको पीछा करते समय नरको आफैलाई छुपानेको क्षमतामा अवरोध बनइन्छ र दौडते समय धेरै गर्मी उत्पन्न गर्छ. नरको अयालको रंग केसरी देखि लिएर काला सम्म हुन्छ, सामान्यतया यो रंग उनको आयुको बढनेको साथ गहरा होता जाइन्छ. [[चित्र:Lionesses, Masai Mara, Kenya.jpg|thumb|left|मसाई मारा, केन्यामा दुइ सिंहनियां]] व्यस्क सिंहको शरीरको भार साधारण तरिकामा नरको लागि 150-250 किलोग्राम (330-550&nbsp;lb) र मादाको लागि 120-182 किलोग्राम (264–400&nbsp;lb) हुन्छ.<ref name="nowak">{{cite book |last=Nowak |first= Ronald M. |year=1999 |title=Walker's Mammals of the World |location=Baltimore |publisher=Johns Hopkins University Press |isbn=0-8018-5789-9}}</ref> नोवेल र जैक्सन रिपोर्टको अनुसार नरको वजन 181 किलोग्राम र मादाको वजन 126 किलोग्राम हुन्छ; [[माउंट केन्या]]को पास एक नरको वजन 272 किलोग्राम (600&nbsp;lb)पाइयो.<ref name="CAP"/> सिंह आकारमा धेरै भिन्नता राखछन, यो भिन्नता उनिको वातावरण र क्षेत्रमा निर्भर गर्छ, यसको परिणामस्वरूप दर्ज गरिएको(थियो) भारमा पनि धेरै भिन्नता पाई गयी है। उदाहरणको लिए, सामान्य रूप से दक्षिणी अफ्रीकाको सिंहको भार पूर्वी अफ्रीकाको सिंहको तुलनामा लगभग 5 प्रतिशत अधिक पाइएको छ. [85] ^ स्कट, जोनाथन; स्कट, एंजेला. (2002) ''बिग केट डायरी: लायन,'' पी. ८०</ref> सिर र शरीरको लंबाई नरमा 170-250 सेमी (5 फीट 7 इन्च - 8 फीट 2 इंच) र मादामा 140-175 सेमी (4 फीट 7 इंच - महिलाहरुमा 5 फीट 9 इंच) हुन्छ; कंधेको ऊंचाई लगभग नरमा 123 से.मी. (4 फीट) र मादामा 107 से.मी. (3 फीट 6 इंच) हुन्छ. पूंछको लंबाई नरमा 90-105 सेमी (2 फीट 11 इंच - 3 फीट 5 इंच) र मादामा 70-100 सेमी (2 फीट 4 - 3 फीट 3 इंच) हुन्छ.<ref name="nowak"/> सबै ले/संग/भन्दा लम्बा ज्ञात सिंह था काले अयाल से युक्त एक नर जिसे अक्टूबर 1973मा दक्षिणी [[अंगोला]]को मक्सूको नजदीक गोली से मारा गया; सबै ले/संग/भन्दा भारी ज्ञात सिंह एक नर-भक्षी था जिसे 1936मा [[दक्षिण अफ्रीका|दक्षिणी अफ्रीका]]को पूर्वी [[ट्रांसवाल]]मा हेक्टरस्प्रयुतको ठीक बाहिर मारा गया, जसको वजन 313 किलो ग्राम (690&nbsp;lb) था. [88] ^ वुड, दी गिनीज बुक अफ एनीमल फेक्ट्स एंड फीस्ट्स. स्टर्लिंग पबको इंक (1983), आईएसबीएन 978-0851122359</ref> जंगली सिंहहरुको तुलनामा कैदमा राखियो सिंह ठूलो आकारको हुन्छन्- रिकोर्डमा दर्ज सबै ले/संग/भन्दा भारी सिंह हो 1970मा इङ्गल्याण्डमा कोलचेस्टर चिडियाघरमा राखाइयो एक सिम्बा नमक एक नर सिंह, जसको वजन 375 किलोग्राम (826&nbsp;lb) था. [http://www.junglephotos.com/africa/afanimals/mammals/lionnathist.shtml जंगल तस्वीरें अफ्रीका पशु स्तनधारी - सिंह प्राकृतिक इतिहास] वुड , जी 1983. दी गिनीज बुक अफ एनीमल फेक्ट्स एंड फीस्ट्सस्टर्लिंग पबको इंक तेस्रो संस्करण. 256 पीपी.</ref> सबै ले/संग/भन्दा विशिष्ट विशेषता जुन नर र पोथी दुवैमा पाई जान्छ त्यो यो हो, कि दुवैमा पूंछ एक बालोंको गुच्छेमा समाप्त हुन्छ, यस गुच्छेमा एक कठोर "स्पाइन (कसिंहुक) " या "स्पर" हुन्छ जुन लगभग 5 मिलीमीटर लम्बा हुन्छ, जुन आपसमा संगलित हो गयी पुच्छ अस्थिको अंतिम भाग से बनइन्छ. सिंह एक मात्र फेलिड हो जसमा एक गुच्छेदार पूंछ पाई जान्छ-इस स्पाइन र गुच्छेको कार्य अज्ञात छन्. जन्मको समय अनुपस्थित यो गुच्छा लगभग 5½ महिनाको आयुमा विकसित हुन्छ र 7 महिनाको आयुमा आसानी से पहिचानयोजा सक्छ.<ref name="Schaller28">[90] ^ स्कालर, पी. 28</ref>
 
==== अयाल (गर्दनमा बाल) ====
पङ्क्ति ९२:
 
=== समूह संगठन ===
सिंह शिकारी [[मांसभक्षी]] हुन् जुन दुइ प्रकारको सामाजिक संगठनको अभिव्यक्त गर्छन्. कुनै ''निवासी'' हुन्छन् जुन ''प्राइड'' नामक समूहमा रहन्छन्.<ref name="Schaller33">[118] ^ स्कालर, पी. 33</ref> यस प्राइडमा सामान्यतया लगभग पाँच या छ सम्बंधित मादाएं, दुवै लिंगोंको उनिको शावक र एक या दुइ नर हुन्छन् (यदि एक सेभन्दा अधिक हुन् त ''सहमिलन'' भनिन्छ) जुन एक व्यस्क मादाको साथ सम्बन्ध बनाइन्छ (हुनत धेरै ठूलो प्राइडमा 30 सदस्य सम्म प्रेक्षित गरिएको(थियो) छन्). एक प्राइड से सम्बन्धित नरहरुको सहमिलन साधारण तरिकामा दुइ सम्म हुन्छ, तर बढ कर चार सम्म पनि पहुँच सक्छ र समयको साथ फेरि से कम पनि हुन सक्छ. नर शावक परिपक्व हो जाए पछि आफ्नो मांको प्राइडको छोड देते छन्. [[चित्र:Pride of lions.JPG|thumb|left| मसाई मारा, केन्यामा गवर्नर्स केम्पको पास गति गरयोभयो एक समूह (प्राइड)]] दोश्रोदोस्रो संगठनात्मक व्यवहारको '' खानबदोश'' भनिन्छ, जुन व्यापक रूप से एक रेंजमा फैले हुन्छन् र अनियमित रूप से घूमते छन्, यिनीहरु एक्लै या जोडहरुमा रह सकते छन्,<ref name="Schaller33"/> सम्बन्धी नरोंको जोडे अधिक देखे जाछन जुन आफ्नो आफ्नो मूल प्राइड से अलग हो गए हुन्छन्. ध्यान दें कि एक सिंह आफ्नो जीवन शैलीको बदल सक्छ; खानबदोश निवासी बन सकते हुन् र यसको विपरीत पनि संभव है। नरको यस जीवन शैली से भएर गुजरना नै पडता हो र कुनै कभी पनि कुनै प्राइडमा शामिल हैन हो पाते. एक पोथी यदि खानबदोश बन जान्छ त उनको लागि कुनै नए प्राइडमा शामिल हुनु अधिक मुश्किल हुन्छ, किनकीकिन भनें एक प्राइडमा मादाहरु संबंधी हुन्छं, र उनी कुनै असम्बन्धी मादाको द्वारा उनिको समूहमा शामिल होनेको अधिकांश प्रयासहरुलाइ अस्वीकृत कर दिन्छ. एक प्राइडको द्वारा घेरा जाउन वाला क्षेत्र ''प्राइड क्षेत्र'' कहलाता हो, जबकि एक खानबदोशको ''क्षेत्र'' रेंज भनिन्छ।<ref name="Schaller33"/> एक प्राइड से सम्बन्धित नर, आफ्नो क्षेत्रमा गश्त लगते भए, सीमांत स्थानहरुमा रहन पसंद गर्छन्. सिंहनियहरुमा [[सामाजिक व्यवहार|समाजवाद]] - कुनै पनि बिल्ली जातिमा सबै ले/संग/भन्दा स्पष्ट- किन विकसित भयो, यो एक विवादको विषय हो. शिकारमा सफलताको बढनेको एक स्पष्ट कारण दि खाए दिन्छ, तर यो जांचमा अधिक निश्चित छैन: एक साथ मिल कर शिकार गराउन से प्रक्रियामा सफलता मिलती हो, तर साथ नै यो पनि निश्चित हो कि शिकार हैन गराउन वाला सदस्य प्रति सदस्य कैलोरी अंतर्ग्रहणको मात्राको कम कर देते छन्, हुनत कुनै शावकहरुलाइ उठयोकर भूमिका निभाछन, जुन यस विस्तारित समय अवधिको लागि एक्लै छोडे जान सकिन्छं.
 
प्राइडको सदस्य नियमित रूप से शिकारमा समान भूमिका निभाते रहन्छन्. शिकारीको स्वास्थ्य प्राइडको अस्तित्वको बनाए राखउनको लागि प्राथमिक आवश्यकता हो र उनी साईटमा ले जाउन पछि सबै ले/संग/भन्दा पहिले यसको उपभोग गर्छन्. अन्य लाभहरुमा शामिल छन्, संभव परिजन चयन (एक अजनबीको बजाय एक सम्बन्धी सिंहको साथ भोजनको बांटना बेहतर है), छोटोंको सुरक्षा, क्षेत्रको रख रखाव, र व्यक्तिगत रूप से चोट र भूखको विरुद्ध सुनिश्चितता. [[चित्र:Serengeti Lion Running saturated.jpg|thumb|left|सेरेन्गेटीमा शिकार किये जाउनको समयमा धेरै तेज गति से भागती भयो सिंहनी.]] सिंहनी आफ्नो प्राइडको लागि अधिकांश शिकार गर्छ, किनकीकिन भनें यो नरको तुलनामा अधिक सानो, फुर्तीली, र चुस्त हुन्छ, यसमा भारी र विशिष्ट अयाल पनि हुदैन जुन थकानको समयमा अति उष्मित कर दे. आफ्नो शिकारको पीछा गराउन र उसलाइ सफलतापूर्वक खींच लानेको लागि उनी समूहमा सहयोगको साथ कार्य गर्छन्. यद्यपि, यदि शिकार पासमा हो तो, एक पल्ट जब सिंहनी सफल हुन्छ र खा लिन्छ, नरमा मृतमा हावी हो जाउनको प्रवृति हुन्छ. उनी सिंहनीको बजाय शावकोंको साथ भोजनको अधिक बांटते छन्, तर कहिलेकाँही नै आफ्नो द्वारा मारे गए भोजनको बांटते छन्. साना शिकारको शिकारको स्थानमा नै खा लिया जाइन्छ, यसलाइ शिकारी आपसमा बाँट लिछन; जब शिकार बडा हो त यसलाइ अक्सर घसीट कर प्राइड क्षेत्रमा लाया जाइन्छ. ठूलो शिकारको अधिक बांटा जाइन्छ,<ref name="Schaller133">[122] ^ स्कालर, पी. 133</ref> हुनत प्राइडको सदस्य अक्सर ज्यादा से ज्यादा भोजनको उपभोग गराउनको लागि एक दोस्रोको प्रति उग्र व्यवहार गर्छन्. तर नर र पोथी घुसपैठिहरुको बिरुद्धआफ्नो प्राइडको रक्षा गर्छन्. कुनै सदस्य निरन्तर घुसपैठिहरुको बिरुद्धसुरक्षा गर्छन्, जबकि अन्य पछि हो जाछन. {{cite journal |last=Heinsohn|first= R. |coauthors= C. Packer|year=1995 |title=Complex cooperative strategies in group-territorial African lions |journal=Science |volume=269 |issue=5228 |pages=1260–1262 |doi=10.1126/science.7652573 |pmid=7652573}}</ref> प्राइडमा सिंहहरुको विशेष भूमिका हुन्छ. पछि हट जाउन वाला सदस्य समूहको लागि अन्य मूल्यवान सेवाहरु प्रदान कर सकते छन्. {{cite journal |last=Morell|first= V. |year=1995 |title=Cowardly lions confound cooperation theory |journal=Science |volume=269 |issue=5228 |pages=1216–1217|doi=10.1126/science.7652566 |pmid=7652566}}</ref> एक वैकल्पिक परिकल्पना हो कि एक नेता होनेको साथ एक पुरस्कारको ताल्लुक हो, यो नेता घुसपैठिहरु से रक्षा गर्छ, र प्राइडमा सिंहनीको पद यिनी प्रतिक्रियाहरुमा प्रतिबिंबित हुन्छ. {{cite journal |last=Jahn|first= Gary C. |year=1996 |title=Lioness Leadership |journal=Science |volume=271 |issue=5253 |pages=1215 |doi=10.1126/science.271.5253.1215a |pmid=17820922 }}</ref> नर या प्राइड से सम्बन्धित नर बाहिरी नरों से आफ्नो प्राइडको साथ सम्बन्धको रक्षा गर्छन्, यहाँ बाहिरी नर उनी नर हुन् जुन प्राइडको साथ सम्बन्ध बनाउनको प्रयास गर्छन्. मादाहरु एक प्राइडमा स्थायी [[सामाजिक ईकाई]]को निर्माण गर्छं, र बाहिरी मादाहरुको बर्दाश्त गर्दैनं;<ref name="Schaller37">[129] ^ स्कालर, पी. 37</ref> सदस्यता केवल जन्मको समय या सिंहनीको मृत्युको समय नै परिवर्तित हुन्छ,<ref name="Schaller39">[130] ^ स्कालर, पी. 39</ref> हुनत कुनै मादाहरु प्राइडको छोड कर खानबदोश बन जान्छं.<ref name="Schaller44">[131] ^ स्कालर, पी. [44][44]</ref> दोश्रोदोस्रो र उपव्यस्क नरको 2-3 वर्षको आयुमा परिपक्वता सम्म पहुँचनेमा प्राइडको छोडना पर्दछ।<ref name="Schaller44"/>
 
=== शिकार र आहार ===
[[चित्र:Female Lion.JPG|thumb|right|एक सिंहनी जस्तै यसको धेरै तेज दाँत हो, शिकार आमतौरमा गला घोंटने से मार हाल्इन्छ]]
सिंह शक्तिशाली जनावर हुन् जुन आमतौरमा समन्वित समूहमा शिकार गर्छन् र आफ्नो चयनित शिकारमा हमला गर्छन्. हुनत यिनीहरु विशेष रूप से आफ्नो सहनशक्तिको लागि हैन जाउन जाछन- उदाहरणको लिए, एक सिंहनीको ह्रदय उनको शरीरको भारको केवल 0.57 प्रतिशत बनाइन्छ (एक नरको उनको शरीरको भारको लगभग 0.45 प्रतिशत), जबकि एक हाइनाको ह्रदय यसको शरीरको भारको 1 प्रतिशतको करीब हुन्छ.<ref name="Schaller39">[133] ^ स्कालर, पी. 248</ref> यस प्रकार, यद्यपि सिंहनी {{convert|60|km/h|mi/h|-1|abbr=on}}[134]को गति सम्म पहुँच सकती हो,<ref name="Schaller233">[135] ^ स्कालर, पी. 233</ref> यिनीहरु यस्तो केवल सानो अवधिको लागि नै गरन सक्छं,<ref name="Schaller2478">[136] ^ स्कालर, पी. 247-248</ref> इसलागि हमला शुरू गराउन भन्दा पहिले उसलाइ शिकारको धेरै करीब हुनु पर्छ. यिनीहरु यस्तो/यस्ता/यसरी कारकहरुको लाभ उठाते हुन् जुन दृश्यताको कम गर्छन्; अधिकांश शिकार रातको समय या कुनै ढके भए रूपमा गरिन्छ.<ref name="Schaller237">[137] ^ स्कालर, पी. 237</ref> जब उनी शिकार से 30 मीटर (98 फुट) या उनी ले/संग/भन्दा कमको दूरीमा पहुँच जाछन. तब उनी उनिमा उचकते छन्. आमतौर मा, धेरै सिंहनियां एक साथ काम गर्छं र विभिन्न बिंदुहरु से झुंडको घेर लिन्छं. एक पल्ट जब उनी एक झुंडको पास पहुंच जाछन, उनी साधारण तरिकामा सबै ले/संग/भन्दा नजदीकी शिकारको लक्ष्य बनाछन. हमला धेरै सानो र शक्तिशाली हुन्छ; उनी धेरै तेज छलांगको साथ जल्दी से शिकारको पकडनेको प्रयास गर्छन्. शिकारको आमतौरमा [[गला घोंटना|गला घोंट]] कर मार हाल्इन्छ, {{cite web |title=About lions—Ecology and behaviour |author=Dr Gus Mills |publisher=African Lion Working Group |url=http://www.african-lion.org/lions_e.htm |accessdate=2007-07-20 }}</ref> जुन [[प्रमस्तिष्क इस्चेमिया|प्रमस्तिष्क इसचेमिया]] या [[श्वासावरोध|श्वासावरोध (एसफाईक्सिया)]]को कारण हुन सक्छ (जसको परिणाम स्वरुप [[हाइपोक्सेमिया|हाइपोक्सेमिक]], या 'सामान्य' [[हाइपोक्सिया (अल्प-आक्सियता)|हाइपोक्सिया]] हो जाइन्छ). शिकारको सिंहको द्वारा उनको पंजों से जनावरको मुहं र नासा छिद्रहरुलाइ बंद गरएर पनि मारा जा सक्छ <ref name="nowak">[140] ^ रोनाल्ड एम. नोवाक: '' वकर्स ममल अफ दी वर्ल्ड ''</ref> (यह पनि श्वासावरोधको कारण बनइन्छ). साना शिकार, यद्यपि, केवल सिंहको पंजेको एक कडी चोट से नै मारे जान सकिन्छं.<ref name="nowak"/> [[शिकार]] मुख्य रूप से ठूलो स्तनधारी हुन्छन्, जसमा [[वाइल्डबीस्ट|जंगली बीस्ट]], [[इम्पाला]], [[जेबरा]], [[अफ्रीकी भैंस|भैंस]] र अफ्रीकामा [[वार्थोग]], र [[नीलगाय|नील गाई]], [[सूअर|जंगली बोर]], र भारतमा धेरै [[हरिण]]को प्रजातिहरुलाई प्राथमिकता दी जान्छ. धेरै अन्य प्रजातिहरुलाई उपलब्धताको आधारमा शिकार गरिन्छ. यसमा मुख्य रूप से 50 से 300 किलोग्राम (110–660&nbsp;lb) भारको [[अनग्युलेट|अनग्युलेट्स]] शामिल हुन्छन् जस्तै [[कुडू]], [[हार्टेबीस्ट|हारतेबीस्ट]], [[जेम्सबक|जेम्स्बोक]], र [[टोरोट्रागस|एलेंड]].<ref name="nowak"/> कहिलेकाँही, उनी अपेक्षाकृत सानो प्रजातिहरु जस्तै [[थमसनको बारहसिंघ (गजेला)|थमसनको गजेला]] र [[स्प्रिंगबोक (एक प्रकारको हिरण) (एंटीलोप)|स्प्रिंगकोक]]को शिकार गर्छन्. [[नामिब मरुस्थल|नामिब]]को तटमा रहउन वाला सिंह ठूलो मात्रामा [[पिन्निपेड|सील]] मछलियहरुलाइ शिकार बनाछन. [143] ^ [http://www.5050.co.za/inserts.asp?ID=8258 50/50-SAको शीर्ष एन्विरो टीवी कार्यक्रम]</ref> समूहमा शिकार करते भए सिंह अधिकांश जनावरहरुलाइ घसीटनेमा सक्षम हुन्छन्, यहाँ सम्म कि स्वस्थ व्यस्कको भी, तर उनिको रेंजको अधिकांश भागहरुमा उनी धेरै ठूलो शिकार, जस्तै पूर्णतया विकसित नर [[जिराफ]]मा कहिलेकाँही नै हमला गर्छन्. किनकीकिन भनें उसलाइ चोट लागउनको खतरा रहइन्छ. [[चित्र:7 lions.jpg|thumb|left|मसाई मारा पार्क रिजर्व, केन्यामा सडकको किनारे सात सिंह]] विभिन्न अध्ययनोंको द्वारा एकत्रित विस्तृत आँकडे बताते हुन् कि सिंह सामान्यतया 190-550 किलोग्राम (420-1210&nbsp;lb) रेंजको स्तनधारियहरुलाइ शिकार बनाछन. जंगली बीस्ट सबै ले/संग/भन्दा पसंदीदा शिकारको श्रेणीमा सबै ले/संग/भन्दा पहिले नम्बरमा आता हो (यह लगभग [[सेरेन्गेति|सेरेंगेती]]मा सिंहको शिकारको आधा भाग बनाइन्छ), यसको बाद जेबरा. [144] ^ ''दी आर्ट अफ बींग अ लायन'' पी जी 186, च्रिस्तिने र माइकल डेनिस-होत, फ्राइडमेन / फेयरफाक्स, 2002</ref> अधिकांश वयस्क [[हिप्पोपोटेमस]], [[गैंडा (राईनो)|राइनोसिरस]], [[हात्ती]], र साना [[बारहसिंघ (गजेला)|गजेला]], [[इम्पाला]], र अन्य फुर्तीले एंटिलोप सामान्यतया शामिल हुदैनन्.
 
हुनत जिराफ र भैंसको अक्सर विशेष क्षेत्रहरुमा ले जाया जाइन्छ. उदाहरणको लिए, क्रूजर राष्ट्रीय पार्क मा, जिराफको नियमित रूप से शिकार गरिन्छ.<ref name="Pienaar69">{{cite journal |author=Pienaar U de V |year=1969 |title=Predator-prey relationships amongst the larger mammals of the Kruger National Park |journal=Koedoe |volume=12 |pages=108–176 |id= }}</ref> र मन्यार पैक मा, केप भैसें सिंहको भोजनको 62% भाग बनाती छन्, [147] ^ "अमंग दी एलिफेन्ट्स. आयन र ओरिया डगलस-हैमिल्टन, 1975</ref> किनकीकिन भनें भैसहरुको संख्या घनत्व उच्च हुन्छ. कहिलेकाँही हिप्पोपोटेमसको पनि शिकार किय जाइन्छ, तर व्यस्क राइनोसिरस से साधारण तरिकामा परहेज गरिन्छ. हुनत 190 किलोग्राम (420&nbsp;lb) से साना वार्थोग उपलब्धताको आधारमा नै शिकार बनाए जाछन. {{cite journal|last=Hayward |first= Matt W. |coauthors=Graham Kerley| year=2005| title=Prey preferences of the lion (''Panthera leo'') |journal=Journal of Zoology |volume=267 |issue=3 |pages=309–322 |doi=10.1017/S0952836905007508}}</ref> कुनै क्षेत्रहरु मा, उनी एक प्रारूपिक शिकार प्रजातिको शिकारको लागि विशिष्टीकृत हो जाछन; यो मामला [[चोबे राष्ट्रीय उद्यान#भूगोल र पारितन्त्र|सावुती]] नदीमा देख्न सकिन्छं, जहाँ उनी हात्तीयहरुको शिकार गर्छन्. {{cite web|last=Kemp| first=Leigh| url=http://www.go2africa.com/africa-travel-articles/elephant-eaters-of-the-savuti| title=The Elephant Eaters of the Savuti| publisher=go2africa |accessmonthdate=17 July|accessyear=2007}}</ref> क्षेत्रको पार्क गाइडों ले रिपोर्ट दी कि धेरै भूखे सिंह हाथीको बच्चाहरुको घसीट कर ले गए, यसको बाद किशोर हात्ती को, र कहिलेकाँही रातको समयमा पूर्ण विकसित व्यस्क हाथीको पनि शिकार बनायाइयो किनकीकिन भनें उनिको दृष्टि कमजोर हुन्छ. {{cite news |title=King of the jungle defies nature with new quarry |first=Damien |last=Whitworth |date=9 October 2006 |publisher=The Australian |url=http://www.news.com.au/story/0,23599,20547955-38195,00.html |accessdate=2007-07-20 }}</ref> सिंह घरेलू जनावरोंमा पनि हमला गर्छन्; भारतमा मवेशी उनिको आहारको मुख्य भाग छन्.<ref name="Menon">[154] ^ विवेक मेनन: ''अ फील्ड गाइड टू इंडियन मेमल्स ''</ref> उनी अन्य शिकारियहरुलाइ पनि मारनेमा पनि सक्षम छन्, जस्तै [[तेंदुआ]], [[चितुवा]], [[लकडबग्धा|हाइना]], र [[अफ्रीकी जंगली कुत्ता|जंगली कुकुर]], यद्यपि (अधिकांश फेलिडको विपरीत) प्रतिस्पर्धिहरुको ह्त्या पछि उनी उसलाइ कहिलेकाँही नै खत्म कर हाल्छन. उनी मृतजीवीको रूपमा प्रकृतिको द्वारा मारे गए या कुनै अन्य शिकारीको द्वारा मारे गए जन्तु भन्दा पनि भोजन प्राप्त कर सकते छन्, र निरंतर आस पास घूमते भए गिद्धोंमा नजर राखछन, यस कुरा से सचेत रहन्छन् कि उनी कुनै मारे भए या संकटमा पडे जनावरको इंगित गर्छन्.<ref name="Schaller213">[155] ^ स्कालर, पी. 213</ref> एक सिंह एक पल्टमा 30 किलोग्राम (66&nbsp;lb) खा सक्छ.<ref name="simba">{{cite book |last= Guggisberg|first=C. A. W. |title=Simba: the life of the lion. |year=1961 |publisher=Howard Timmins |location=Cape Town |isbn= }}</ref> यदि यो पुरा मृत शिकारको एक साथ खाउनमा अक्षम हो त यो र अधिक उपभोग भन्दा पहिलेकुनै घंटोंको लागि आराम गर्छ. एक गर्म दिन मा, एक प्राइड एक या दुइ नर सदस्यहरुलाइ रक्षाको लागि छोडकर छायामा चला जाइन्छ.<ref name="Schaller2706">[158] ^ स्कालर, पी. 270-276</ref> एक वयस्क सिंहनीको प्रतिदिन औसतन 5 किलोग्राम (11&nbsp;lb) र एक नरको 7 किलोग्राम (15.4&nbsp;lb) मांसको आवश्यकता हुन्छ. {{cite web |title=Lions |publisher=Honolulu Zoo |url=http://www.honoluluzoo.org/lion.htm |accessdate=2007-07-20 }}</ref> [[चित्र:Lions and a Zebra b.jpg|thumb|एक समूह (प्राइड या सिंहहरुको समूह)को शिकारी एक जेबराको मार कर आपसमा बांटते भए.]]किनकी सिंहनीयां खुली ठाँउमा शिकार गर्छं जहाँ उनी आसानी से आफ्नो शिकारको द्वारा देखि जान सक्छं, सहयोग से गर््यो शिकार एक सफलताको सम्भावनाको बढता है; यो विशेष रूप से ठूलो प्रजातिहरुको लागि सच है। मिल कर काम गराउन से उनिको शिकारको अन्य शिकारिहरु जस्तै हाइना से बचाया जा सक्छ, जिन्हें खुला सवाना क्षेत्रहरुमा [[गिद्ध|गिद्धों]]को द्वारा धेरै किलोमीटर दूरी भन्दा पनि आकर्षित गरे जा सक्छ. अधिकांश शिकार सिंहनियां नै गर्छं; प्राइड से जुडे नर साधारण तरिकामा शिकारमा भाग हैन लिछन, केवल ठूलो शिकार जस्तै जिराफ र भैसको शिकारमा उनी भाग ले सकते छन्. प्रारूपिक शिकार मा, हरेक सिंहनीको समूहमा विशेष स्थिति हुन्छ, या त पंख से शिकारको पकडना र फेरि हमला गरन, या एक समूहको केंद्रमा सानो दूरी तय गरन र अन्य सिंहनिहरु से उडते भए शिकारको पकडना. {{cite journal|author=Stander, P. E.|title=Cooperative hunting in lions: the role of the individual|journal=Behavioral Ecology and Sociobiology|volume=29|issue=6|pages=445–454|year=1992|doi=10.1007/BF00170175}}</ref> साना सिंह तीन महिनाको आयु सम्म पीछा गराउनको व्यवहार दर्शाते छन्, हुनत जब सम्म उनी 1 सालको हैन हो जाते तब सम्म शिकारमा भाग हैन लेते. लगभग दुइ सालको आयु सम्म उनी प्रभावी रूप से शिकार गरन शुरू कर देते छन्.<ref name="Schaller153">[163] ^ स्कालर, पी. 153</ref>
 
=== प्रजनन र जीवन चक्र ===
[[चित्र:Lions mating Denver Zoo.jpg|thumb|left|एक पल्ट संभोगको समयमा, एक जोडा धेरै दिनहरु सम्म प्रतिदिन 20 से 40 पल्ट मैथुन कर सक्छ.]]अधिकांश सिंहनियां चार सालको उम्रमा प्रजनन गर्छं,<ref name="Schaller29">[164] ^ स्कालर, पी. 29</ref> सिंह वर्षको कुनै विशेष समयमा [[संभोग|सम्भोग]] हैन गर्छन्, र मादाहरु [[एस्ट्रस चक्र#आवृति|बहुअंडक (पोलीएस्ट्रस)]] हुन्छं.<ref name="Schaller174">[165] ^ स्कालर, पी. 174</ref> अन्य बिरालोहरुको तरह, नर सिंहको शिश्न (लिंग)मा कांटे हुन्छन् जुन पछिको र मुडे हुन्छन्. शिश्न से वापस बाहिर आते समय यिनीहरु कांटे मादाको योनीको दीवारहरुलाइ रगडते छन्, जसको कारण अंडोत्सर्जन हुन्छ. {{cite book |last=Asdell |first=Sydney A. |title=Patterns of mammalian reproduction |year=1993|origyear= 1964 |publisher=Cornell University Press|location=Ithaca |isbn=978-0-8014-1753-5}}</ref> एक सिंहनी जब [[एस्ट्रस चक्र|उष्मि]]त हुन्छ त त्यो एक सेभन्दा अधिक सिंहहरुको साथ सम्भोग गरन सक्छ;<ref name="Schaller142">[168] ^ स्कालर पी. 142</ref> एक संभोग चक्रको समयमा, जुन धेरै दिनहरु सम्म चलता हो, जोडा प्रतिदिन बीस से चालीस पल्ट सम्बन्ध बनयोसक्छ र र खान छोड पनि सक्छसिंह कैदमा धेरै अच्छी जस्तै/तरिका से प्रजनन गर्छन्. औसत गर्भावधि 110 दिनहरुको आसपास हो,<ref name="Schaller174"/> पोथी एक एकांत गुफा (डेन) (जो एक झाडी, ईखको बिस्तर, एक गुफा या कोई अन्य आश्रय से युक्त क्षेत्र हुन सक्छ)मा एक से चार शावकोंको समूहको जन्म देती हो, सामान्यतया शेष प्राइड से दूर जाएर बच्चहरुलाइ जन्म देती है। जब सम्म शावक असहाय हुन्छन्, त्यो आफु आफैको शिकार बनती हो, र उनी स्थानको करीब बनी रहन्छ जहाँ शावकहरुलाइ राखाइएको छ.<ref name="Scott">[170] ^ स्कट, जोनाथन; स्कट, एंजेला. (2002), ''बिग केट डायरी: लायन '' पी. 45</ref> शावक आफु नेत्रहीन पैदा हुन्छन् -उनिको आँखें जन्मको लगभग एक सप्ताह सम्म खुलती छैनन्, उनिको वजन जन्मको समय 1.2-2.1 किलोग्राम (2.6–4.6&nbsp;lb) हुन्छ, उनी लगभग असहाय हुन्छन्, जन्मको एक दुइ दिन पछि रेंगने लागछन, र लगभग तीन सप्ताह पछि चलना शुरू गर्छन् <ref name="Schaller143">[171] ^ स्कालर, पी. 143</ref> सिंहनी एक महिनामा धेरै पल्ट आफ्नो शावकहरुलाइ घाँटी से पकड कर एक एक गरएर नए डेनमा ले जान्छ, यस्तो एक नै स्थानमा बने रहउन से बचनेको लागि गरिन्छ ताकि शिकारी उनिको शावकहरुलाइ नोकसान न पहुंचाए.<ref name="Scott"/> साधारण तरिकामा मां आफैलाई एकीकृत गर्दैन र उनको शावक छ से आठ सप्ताहको आयुमा प्राइडमा लौट जाछन. [173] ^ स्कट, जोनाथन, स्कट, एंजेला. पी. 45</ref> हालाँकि, कहिलेकाँही प्राइडमा उनी जल्दी आ जाछन विशेष रूप से जब अन्य सिंहनिहरु ले पनि समान समयमा शावकहरुलाइ जन्म दिया हो. उदाहरणको लिए, एक प्राइडमा सिंहनी आफ्नो प्रजनन चक्रको अक्सर तुल्यकालन गर्छ ताकि उनी साना बच्चोको बढने र दूध पीनेमा मदद कर सके (जब शावक प्रारंभिक अवस्था से निकलकर आफ्नो मां से अलग हो जाछन), जुन प्राइडमा कुनै पनि या सबै मादाओंको दूध पीते छन्. यसको वाहेक, जन्मको तुल्यकालनको फाइदा हो कि शावकहरुको आकार अंतमा लगभग एक नै रहइन्छ र यस प्रकार से उनिको अस्तित्वको संभावनाहरु लगभग बराबर हुन्छं. यदि एक सिंहनी दोश्रोदोस्रो सिंहनीको दुइ महिना बाद बच्चहरुलाइ जन्म देती हो, [[चित्र:PregnantLioness.jpg|thumb|एक गर्भवती सिंहनी (दायें)]]उदाहरणको लिए, त साना शावक आफ्नो ठूलो भाइहरु से धेरै साना हुन्छन्, र भोजन से समय अक्सर ठूलो शावक उनीमा हावी हो जाछन- जसको परिणामस्वारूप साना शावकहरुमा भूख से मृत्यु साधारण हुन्छ. भुखमरीको वाहेक, शावक कलाई अन्य खतरहरुको पनि सामना गर्छन्, जस्तै गीदड, हाइना, तेंदुए, मार्शल ईगल र सांपोंको द्वारा शिकार. यहाँ सम्म कि भैंसि, शावकहरुलाइ उनी स्थान से घसीट कर ले जान्छ जहाँ सिंहनी उसलाइ रख कर रक्षा कर रही थी, र मार डालती है। यसको वाहेक, जब एक या अधिक नए नर पुराने नरको प्राइड से बेदखल कर देते छन्, विजेता अक्सर साना शावकहरुलाइ मार हाल्छन,<ref name="Packpus83">{{cite journal |author=Packer, C., Pusey, A. E. |year=1983 |month=May |title= Adaptations of female lions to infanticide by incoming males|journal= American Naturalist |volume=121 |issue=5 |pages=716–728 |url=http://www.lionresearch.org/current_docs/6.pdf |accessdate=2007-07-08 |doi= 10.1086/284097|format=PDF}}</ref> शायद किनकीकिन भनें मादाहरु तब सम्म प्रजनक र ग्राही हैन बनती हुन् जब सम्म उनिको शावक परिपक्व न हो जाहरु या मर न जाएं. कुल मिलएर लगभग 80 प्रतिशत शावक दुइ सालको उमेर भन्दा पहिलेनै मर जाछन. {{cite book |last=Macdonald |first=David |year=1984 |title=The Encyclopedia of Mammals|publisher=Facts on File|location=New York |pages=31|isbn= 0-87196-871-1}}</ref> जब शुरूमा शावक आफ्नो प्राइडमा आउछन् त आफ्नो मांको वाहेक कुनै पनि अन्य व्यस्क सिंहको सामना गराउनको आत्मविश्वास उनिमा हुदैन. तर, उनी जल्द नै प्राइडको जीवनमा घुल मिल जाछन, आफु नै खेलछन या वयस्कोंको साथ खेलन शुरू कर देते छन्. आफ्नो शावकों से युक्त सिंहनी दोश्रोदोस्रो सिंहनीको शावकोंको लागि पनि सहिष्णु हुन्छ, जबकि शावक रहित सिंहनी सहिष्णु हुन्न. शावकोंको प्रति नर सिंहको सहिष्णुता अलग अलग हुन्छ- कहिलेकाँही, एक नर धैर्यको साथ शावकको आफ्नो पूंछ या अयालको साथ खेलउनको अनुमति दे दिन्छ, जबकि अन्य गुर्रा कर शावकको दूर भगा देते छन्. [178] ^ स्कट, जोनाथन, स्कट, एंजेला, पी. 46</ref> छ से सात महिना पछि दूध छुडा दिया जाइन्छ. नर सिंह 3 सालको उम्रमा परिपक्व हो जाइन्छ, र 4 सालको आयुमा कुनै अन्य प्राइड से सम्बंधित नरको चुनौती देकर उसलाइ प्रतिस्थापित गराउनको क्षमता प्राप्त कर लिइन्छ. उनी 10 र 15 सालको उम्रको बीच कमजोर हुन थाल्छ, {{cite book |last=Crandall |first=Lee S. |title=The management of wild animals in captivity |year=1964 |publisher=University of Chicago Press |location=Chicago |oclc=557916 }}</ref> यदि उनी आफ्नो प्राइडको रक्षाको समयमा गंभीर रूप से क्षतिग्रस्त हैन भए छन्. (एक पल्ट जब उसलाइ प्रतिस्पर्धी नरको द्वारा बेदखल गर्‍यो जाइन्छ नर सिंह कहिलेकाँही नै कुनै प्राइडको दुबारा प्रबंधन कर पाते छन्) यो उनिको आफ्नो वंशको पैदा होने र परिपक्व होनेको लागि एक सानो झ्याल छोड दिन्छ. प्राइडमा आनेको समय यदि उनी विनिर्माणमा सक्षम छन्, संभावित रूप से, उनिको पास प्रतिस्थापित किये जाउन भन्दा पहिलेअधिक शावक हुन सक्छन् जुन परिपक्व हो रहे हुन् . [[चित्र:Male Lion and Cub Chitwa South Africa Luca Galuzzi 2004.JPG|thumb|left|शावकोंको भिन्नताको लिएर नर सिंहहरुको सहिष्णुता. उनी आमतौर सिंहनीको बजाय शावकोंको साथ भोजनको अधिक बांटते छन्.]]एक सिंहनी अक्सर बाहिरी नर से आफ्नो शावकोंको दृढता से रक्षा गर्छ, तर यस्तो/यस्ता/यसरी प्रयास कहिलेकाँही नै सफल हो पाते छन्. आमतौरमा त्यो उनी सबै शावकहरुलाइ मर हाल्इन्छ जुन दुइ साल से कम उम्रको हुन्छन्. एक सिंहनी एक नरको तुलनामा कमजोर र हल्की हुन्छ; सफलताको सम्भावना तब बढ जान्छ जब तीन चार माहरु एक नरको सामना गर्छं.<ref name="Packpus83"/> लोकप्रिय धारणाको विपरीत, केवल नर नै खानबदोश बनउनको लागि उनिको प्राइड से बेदखल गरिदैन हुनत अधिकांश मादाहरु निश्चित रूप से आफ्नो जन्मको प्राइडको साथ बनी रहन्छं. हुनत, जब प्राइड धेरै बडा हो जाइन्छ, मादाहरुलाइ अगली पीढीमा दबाव हाल्इन्छ कि उनी आफ्नो कोई क्षेत्र ढूंढ लें. यसको वाहेक, जब एक नया नर सिंह प्राइडमा कब्जा कर लिइन्छ, साना सिंह, पोथी या नर, दुवैको निकाले जा सक्छ. [182] ^ स्कट, जोनाथन, स्कट, एंजेला. पी. 68''''</ref> एक पोथी खानबदोशको लागि जीवन धेरै कठिन हुन्छ. प्राइडको अन्य सदस्हरुको सुरक्षाको बिना , खानबदोश सिंहनी आफ्नो शावकहरुलाइ परिपक्वता सम्म हैन पहुंचा सकती है,. एक वैज्ञानिक अध्ययनको रिपोर्टको अनुसार नर र पोथी दुवै [[पशु यौन व्यवहार|सम लैंगिकता]]को व्यवहार पनि कर सकते छन्. {{cite book |last=Bagemihl |first=Bruce |year=1999 |title=Biological Exuberance: Animal Homosexuality and Natural Diversity |location=New York |publisher=St. Martin's Press |isbn=0-312-19239-8| pages=302–305}}</ref> {{cite web | last =Srivastav | first =Suvira | title =Lion, Without Lioness | work =TerraGreen: News to Save the Earth | publisher=Terragreen | date=15–31 December 2001 | url=http://www.teri.res.in/teriin/terragreen/issue3/feature.htm | accessdate =2007-09-02}}</ref> नर सिंह धेरै दिनहरु सम्म जोडी बनयोसकते हुन् र समलैंगिक क्रिया शुरू कर देते छन्, जसमा स्नेह, प्यार, लाड, आदि डरते छन्. एक अध्ययन से पता चला कि लगभग 8 प्रतिशत माउंटिंग अन्य नरोंको साथ प्रेक्षित गरिएको छ. पोथी जोडे कैदमा साधारण छन्, तर जंगलमा हैन देखे गए छन्.
 
=== स्वास्थ्य ===
हुनत वयस्क सिंहको प्राकृतिक परभक्षी छैन, प्रमाण बताते हुन् कि अधिकांश मानवको द्वारा या अन्य सिंहोनको द्वारा मारे जाछन.<ref name="Schaller183">[187] ^ स्कालर, पी. 183</ref> यो विशेष रूप से नर सिंहहरुको लागि सत्य हो, जो, प्राइडको मुख्य सरंक्षकको रूप मा, प्रतिस्पर्धी नरको सम्पर्कमा आनेमा अधिक उग्र हो जाछन.
वास्तव मा, एक नर 15 या 16 सालको एक उमेर सम्म पहुँच सक्छ यदि त्यो यस कुराको प्रबंधन कर ले कि कोई बाहिरी नर उसलाइ बेदखल न करे. ज्यादातर नर 10 साल सेभन्दा अधिक जिन्दा हैन रहन्छन्. यही कारण हो जंगलमा एक सिंहनीको तुलनामा एक नर सिंहको औसत आयु कम हुन्छ. हुनत, दुवै नै लिंगोंको सदस्य दूसर सिंहहरुको द्वारा घायल किये जान सकिन्छं या मारे जान सकिन्छं, जब अतिव्यापी क्षेत्रहरुको दुइ प्राइड संघर्ष गर्छन्. [[टिक]]को विभिन्न प्रजातियां सामान्यतः अधिकांश सिंहहरुको कान, घाँटी ऊसन्धि क्षेत्रहरुलाई संक्रमित गर्छं.<ref name="Schaller184">[188] ^ स्कालर, पी. 184</ref> {{cite book |last=Yeoman |first=G.|coauthors= Jane B. Walker |title=The ixodid ticks of Tanzania|year=1967 |publisher=Commonwealth Institute of Entomology |location=London |oclc=955970}}</ref> ''[[टीनिया (फीताकृमि )|टीनिया]]'' वंशको फीताकृमिको प्रजातिहरुको व्यस्क रूप आंतों हरुमा निकाले गए छन्, सिंह यिनलाइ एंटिलोपको मांसको साथ अन्तर्ग्रहित कर लिछन. {{de icon}}{{cite journal |last=Sachs |first=R |year=1969|title=Untersuchungen zur Artbestimmung und Differenzierung der Muskelfinnen ostafrikanischer Wildtiere [Differentiation and species determination of muscle-cysticerci in East African game animals] |journal=Zeitschrift für tropenmedizin und Parasitologie |volume=20 |issue=1 |pages=39–50 |pmid=5393325}}</ref> [[गोरोंगोरो संरक्षण क्षेत्र.|न्गोरोंगोंरो क्रेटर]]मा 1962मा सिंहहरुमा एक स्थिर मक्खी (''[[स्थिर मक्खी|स्टोमोक्सिस केल्सिट्रांस]]'' )को द्वारा आक्रमण गर््यो; जसको परिणामस्वरूप सिंहमा खुनी धब्बे हो गए उनी क्षीण हो गए. सिंहहरु ले आफैलाई मक्खिहरुको काटने से बचानेको लागि असफलतापूर्वक पेडोंमा चढना शुरू गर्‍यो र हाइनाको बिलहरुमा घुसना शुरू गर्‍यो; धेरै से खत्म हो गए, आबादी 70 से 15 सम्म गिर गयी. {{cite journal |last=Fosbrooke |first=Henry |year=1963 |title=The stomoxys plague in Ngorongoro |journal=East African Wildlife Journal |volume=1|pages=124–126 |doi=10.2307/1781718}}</ref> हाल नैमा 2001मा 6 सिंह मारे गए.<ref name="Nkwame06">{{cite news | last=Nkwame|first= Valentine M | title=King of the jungle in jeopardy | publisher=The Arusha Times | date=9 September 2006 | url=http://www.arushatimes.co.tz/2006/36/features_10.htm | accessdate=2007-09-04}}</ref> सिंह विशेष रूप से कैद मा, [[केनायन डिस्टेम्पर|कैनाइन डिसटेम्पर]] [[भाइरस]] (CDV), [[फेलाइन संक्रामक उदरावरणशोथ|फेलाइन इम्यूनो डेफीशियेंसी भाइरस]] (FIV), र फेलाइन संक्रामक पेरिटोनिटिस (FIP) से संक्रमित हो जाछन.<ref name="zoos_encyclopedia"/> CDV घरेलू कुत्तों र अन्य [[कार्निवोरा|मांसाहारिहरु]] से फैलता है; 1994मा [[सेरेन्गेति राष्ट्रीय उद्यान|सेरेन्गेती राष्ट्रीय उद्यान]]मा धेरै सिंहहरुमा न्यूरोलोजिकल लक्षण देखे गए जस्तै सीजर्स. यस प्रकोपको समयमा, धेरै सिंह निमोनिया र [[मस्तिष्कशोथ (इन्सेफेलाइटिस)|इन्सेफेलाइटिस]] से मर गए. {{cite journal |author=M.E. Roelke-Parker ''et al.'' |year=1996 |month=February |title=A canine distemper epidemic in Serengeti lions (''Panthera leo'') |journal= Nature|volume=379 |issue= |pages=441–445 |url=http://www.lionresearch.org/current_docs/17.pdf |format=PDF|accessdate=2007-07-08 |doi=10.1038/379441a0|pmid=8559247}}</ref> FIV, जुन [[एचआईवी (HIV)|HIV]]को समान हो, हुनत सिंहहरुमा विपरीत प्रभावको लागि हैन जान गयो हो,मा घरेलू बिरालोहरुमा काफी चिंताजनक प्रभाव पैदा गर्छ. अतः कैदमा राखियो सिंहहरुमा व्यवस्थित परिक्षणको सल्लाह दी जान्छ. यो धेरै जंगली सिंह आबादियहरुमा उच्च से एंडेमिक आवृतिको साथ हुन्छ, तर अधिकांशतया एशिया र नामिबको सिंहहरुमा अनुपस्थित हुन्छ.<ref name="zoos_encyclopedia"/>''''
 
=== सञ्चार ===
[[चित्र:Lion cub with mother.jpg|thumb|right|एक प्राइड (समूह)मा सिर रगडना र चाटना साधारण सामाजिक व्यवहार है।]] आराम करते समय, सिंह धेरै प्रकारको व्यवहार से समाजीकरण प्रर्दशित गर्छ, र जंतुको भावनात्मक गतिविधियां धेरै अधिक विकसित हो गयीं छन्. सबै ले/संग/भन्दा साधारण शांतिपूर्ण स्पर्शनीय भाव भंगिमाहरु हुन् सिर रगडना र चाटना,<ref name="Schaller85">[202] ^ स्कालर, पी. 85</ref> जसको तुलना प्राइमेट्समा तैयार होने से गरिएको छ. [204] ^{{cite book |editor=Desmond Morris|last=Sparks |first=J |title=Primate Ethology |chapter=Allogrooming in primates:a review |year=1967 |publisher=Aldine |location=Chicago |isbn=0-297-74828-9}} {{cite book |editor=Desmond Morris|last=Sparks |first=J |title=Primate Ethology |chapter=Allogrooming in primates:a review |year=1967 |publisher=Aldine |location=Chicago |isbn=0-297-74828-9}} (2007 संस्करण: 0-202-30826-एक्स)</ref> सिर रगडना, कुनैको माथेको रगडना, अनुहार र गर्दनको दोश्रोदोस्रो सिंहको विपरीत लगान-अभिवादनको स्वरुप हो, {{de icon}}{{cite book |last=Leyhausen |first=Paul |title=Verhaltensstudien an Katzen|edition= 2nd |year=1960 |publisher=Paul Parey |location=Berlin |isbn=3-489-71836-4 }}</ref> यो अक्सर कुनै झगडे या मुकाबले पछि देख्यो जाइन्छ या एक दोश्रोदोस्रो से अलग रहउन पछि मिलए पछि देख्यो जाइन्छ. नर दोश्रोदोस्रो नरको रगडते हुन् जबकि शावक र मादाहरु मादाहरुको रगडते छन्.<ref name="Schaller858">[208] ^ स्कालर, पी. 85-88</ref> सामाजिक चाट अक्सर सिर रगडको साथ अग्रानुक्रममा हुन्छ, यो आमतौरमा आपसमा हुन्छ र प्राप्तकर्ता खुशी व्यक्त गर्छ. चाटे जाउन वाला शरीरको सबै ले/संग/भन्दा सामान्य भाग हुन् सिर र घाँटी, जुन उपयोगिता से उत्पन्न भयो हो, एक सिंह यिनी क्षेत्रहरुलाई व्यक्तिगत रूप से हैन चाट सक्छ.<ref name="Schaller8891">[209] ^ स्कालर, पी. 88-91</ref> सिंह चेहरेको भाव र शरीरको मुद्राहरु पनि प्रदर्शित गर्छन् जुन दृश्य संकेतहरुको काम गर्छं.<ref name="Schaller92102">[210] ^ स्कालर, पी. 92-102</ref> उनिको ध्वनीको प्रदर्शनको सूची पनि धेरै ठूलो छ; असतत संकेतोंको बजाय ध्वनीको तीव्रता र पिचमा भिन्नताएं, सञ्चारको केन्द्र प्रतीत हुन्छन्. सिंहको आवाजहरुमा शामिल हुन् गुर्राना, पुरिंग, हिस्सिंग, कफिंग या खांसना, मिओइंग, वूफिंग, र गर्जना या दहाडना. सिंहको [[दहाड (जनावर)|दहाड]] एक धेरै विशिष्ट तरिका से हुन्छ, यो कुनै गहरे लम्बे गर्जन से शुरू हुन्छ, र साना छोटे गर्जनको श्रृंखलाहरु यसको बाद उत्पन्न गरिन्छं. रातमा उनी अक्सर दहाडते छन्; ध्वनी जुन {{convert|8|km}}[211]को दूरी से सुनी जान सक्छ, जंतुको उपस्थितिको पता अगनेको लागि प्रयुक्त गरिन्छ.<ref name="Schaller10313">[212] ^ स्कालर, पी. 103-113</ref> सिंहको दहाड कुनै पनि ठूलो बिल्ली से तेज हुन्छ.
 
=== अंतर्विशिष्ट हिंसक सम्बन्ध ===
जिन क्षेत्रहरुमा सिंह र [[चितकबरा लकडबग्धा|स्पोटेड हाइना]] एक साथ रहन्छन् उनिको बीच संबंधोंको तीव्रता र जटिलता अद्वितीय हुन्छ. सिंह र स्पोटेड हाइना दुवै [[शीर्ष शिकारी|शीर्षको शिकारी]] हुन् जुन समान शिकार से भोजन प्राप्त गर्छन्, र इसलागि एक दोस्रोको प्रत्यक्ष प्रतिस्पर्धी छन्. यस प्रकार, उनी अक्सर एक दोश्रोदोस्रो से लडते हुन् र एक दोस्रोको द्वारा मृत शिकारको चोरी गर्छन्. हुनत हाइनाको सिंहको शिकारको क्षमताओं से लाभ उठाने वाला, एक अवसरवादी मृतजीवी मानिन्छ. अक्सर यसको विपरीत पनि सत्य हुन्छ. तंजानियाको न्गोरोंगोंरो क्रेटर मा, स्पोटेड हाइना (लकडबग्धा)को जनसंख्या सिंहको तुलनामा धेरै अधिक हो जुन आफ्नो भोजनको अधिकांश हिस्सा हाइनाको शिकारको चुरा कर प्राप्त गर्छन्. दुवै प्रजातिहरुको बीच झगडे, बहरहेल, भोजनको लिएर लडाईमा खत्म हुन्छन्. पशुहरु मा, साधारण तरिकामा देख्यो जाइन्छ कि अन्य प्रजातिहरुलाई क्षेत्रीय सीमाओंको भित्र स्वीकार हैन गरिन्छ. हाइना र सिंह यसको अपवाद छन्; उनी एक दोस्रोको बिरुद्धसीमाहरु तय कर देते छन्, जस्तै उनी आफ्नो नै प्रजातिको बिरुद्धसदस्य हुन् . विशेष रूप से नर सिंह धेरै हाइनाको प्रति धेरै उग्र हुन्छ, र दे खा्यो हो कि त्यो हाइनाको शिकार गरएर मार हाल्इन्छमा खाता छैन. यसको विपरीत, हाइना सिंहको शावकोंको प्रमुख शिकारी छन्, र सिंहनीको सताते छन्. [213] ^ [http://www.wildwatch.com/living_library/mammals-2/spotted-hyena लिविंग लाब्रेरी | स्पोटेड हाइना | आर्टिकल यिनी मेमल्स ]</ref> [214] ^ [http://www.lioncrusher.com/animal.asp?animal=75 लायन क्रशर्स डोमेन ] स्पोटेड हाइना (क्रोकुटा क्रोकुटा ) तथ्हरु र चित्रों</ref> हुनत, स्वस्थ व्यस्क नर, यहाँ सम्म कि एक ही, से हरेक कीमत बचनेको कोशिश गर्छन्. सिंह क्षेत्रमा साना फेलाइन जस्तै [[चितुवा]] र [[तेंदुआ]]मा प्रभावी हुन्छन्, जहाँ उनी समपैतृक हुन्छन्. उनी उनिको द्वारा मृत शिकारको चुराते हुन् र उनिको शावकहरुलाइ मार हाल्छन र यहाँ सम्म कि मौका मिलए पछि वयस्कहरुलाइ पनि हैन छोडते छन्. चीतेको पास, सिंह या अन्य शिकारिहरु द्वारा, आफ्नो मृत शिकारको चुराए जाउनको 50 प्रतिशत सम्भावना हुन्छ. [215] ^ ओ'ब्रेन, एस, डी विल्द्त, एम. बुश (1986). "दी चितुवा यिनी जिनेटिक पेरिल". वैज्ञानिक अमेरिकी 254: 68-76.</ref> सिंह चीतेको शावकोंको मुख्य हत्यारे छन्, जसमा से 90 प्रतिशत सम्म अन्य शिकारिहरुको हमलाको द्वारा आफ्नो जीवनको पहिले सप्ताहमा मर जाछन. चितुवा दिनको भिन्न समयमा शिकारको द्वारा प्रतिस्पर्धा से बचते हुन् र आफ्नो शावकहरुलाइ मोटी झाडियहरुमा छुपाते छन्. तेंदुए पनि यस्तो नै युक्तिको प्रयोग गर्छन्, तर सिंह या चीतेको तुलनामा साना शिकारमा निर्वाह गराउनको क्षमता यिनीहरुमा ज्यादा हुन्छ. साथ ही, चितुवा, तेंदुए पेडोंमा चढ सकते छन्, र आफ्नो शावकहरुलाइ सिंहहरु से बचनेको लागि पेडहरुको प्रयोग कर सकते छन्. हुनत, सिंहनी कहिलेकाँही तेंदुएको द्वारा मृत शिकारको पानेको लागि रुखमा चढनेमा सफल हुन्छ.<ref name="Schaller293">[216] ^ स्कालर, पी. 293</ref> त्यहि प्रकार, सिंह [[अफ्रीकी जंगली कुत्ता|अफ्रीकी जंगली कुत्तों]]मा प्रभावी हुन्छन्, उनी ना केवल उनिको मृत शिकार ले लिछन, बल्कि साना र व्यस्क दुवै प्रकारको कुत्तहरुको शिकार पनि गर्छन् (यद्यपि बाद वाला कहिलेकाँही नै हुन्छ). [217] ^ [http://www.animalinfo.org/species/carnivor/lycapict.htm एनीमल इन्फो- अफ्रीकी जंगली कुत्ता]</ref> [[नील गोहि]] एकमात्र समपैतृक शिकारी हो (मानवको वाहेक) जुन सिंहको शिकार कर सक्छ. गोहि र सिंहको आकारको आधारमा दुवै हरुमा कुनै पनि शिकारको खो सक्छ या दोश्रोमा निर्भर कर सकत है। सिंह भूमिमा घूमने वाला मगरमच्छको मारनेको लागि जाउन जाछन, [218] ^ [http://www.pbs.org/wgbh/nova/transcripts/2509crocs.html मगरमच्छ! - PBS नोवा प्रतिलेख]</ref> जबकि यसको विपरीत पनि सत्य हो जब सिंह गोहि से युक्त जल निकायमा प्रवेश कर जाछन, यस तथ्यको प्रमाण तब मिलयोजब एक मगरमच्छको पेटमा सिंहको पंजेको निशान पाए गए.<ref name="Guggisberg">{{cite book | author = Guggisberg, C.A.W. |url = | title = Crocodiles: Their Natural History, Folklore, and Conservation| year = 1972 | pages = 195 | isbn = 0715352725 | publisher = David & Charles | location = Newton Abbot}}</ref>
 
== वितरण र आवास ==
पङ्क्ति १२१:
== जनसंख्या र संरक्षणको स्थिति ==
{{main|Lion hunting}}
[[चित्र:Lion cubs Serengeti.jpg|thumb|left|सिंहको शावक सेरेन्गेतिमा खेलते भए]] अधिकांश सिंह अब पूर्वी र दक्षिणी अफ्रीकामा रहन्छन्, र वहाँमा उनिको संख्या तेजी से कम हो रही हो, पछिल्लो दुइ दशकोंको समयमा उनिमा अनुमानतः 30-50 प्रतिशतको कमी आई है।<ref name="IUCN"/> वर्तमान मा, अफ्रीकी सिंहहरुको आबादीको रेंज 2002-2004मा जंगलहरुमा 16,500 र 47,000को बीच आंगरियो, {{cite journal |author=Bauer H, Van Der Merwe S |year= 2002|title=The African lion database |journal=Cat news |volume=36 |issue= |pages=41–53 }}</ref> {{citation |author=Chardonnet P |year=2002|title=Conservation of African lion|publisher =International Foundation for the Conservation of Wildlife|location=Paris, France}}</ref> जुन 1990को अनुमान 100,000 से कम हो गयी हो, जुन संभवतया 1950मा 400,000 रही होगी. यस गिरावटको कारण ठीक से समझमा हैन आ रहयोहै, र यो उत्क्रमणीय हैन हुन सक्छ.<ref name="IUCN"/> वर्तमानमा आवासको क्षति र मानवको साथ संघर्ष यस प्रजातिको लागि सबै ले/संग/भन्दा बडा खतरा है।<ref name="awf">{{cite web|title=AWF Wildlife: Lion|url=http://www.awf.org/content/wildlife/detail/lion|publisher=African Wildlife Foundation|accessdate=2007-08-29}}</ref> {{cite web |title=NATURE. The Vanishing Lions |publisher=PBS |url=http://www.pbs.org/wnet/nature/vanishinglions/index.html |accessdate=2007-07-20 }}</ref> शेष आबादीयां अक्सर भौगोलिक रूप से एक दोश्रोदोस्रो से अलग हुन्छं, जुन [[अंतर प्रजनन|अंतर्प्रजनन]]को कारण बनती छन्, र यसको परिणाम स्वरुप [[आनुवंशिक विविधता|आनुवंशिक भिन्नता]]मा कमी आउँछ। यसैको लागि [[प्रकृति संरक्षणको लागि अंतर्राष्ट्रीय यूनियन|प्रकृति र प्राकृतिक संसाधनहरुको सरंक्षणको लागि अंतर्राष्ट्रीय यूनियन]]को द्वारा सिंहलाई एक [[संवेदनशील प्रजातियां|संवेदनशील प्रजाति]] मानाइएको छ, जबकि एशियाई उप प्रजाति [[गंभीर खतरेमा प्रजातियां|गंभीर खतरे]]मा मानी गयी है। पश्चिम अफ्रीकाको क्षेत्रमा सिंहको आबादी केन्द्रीय अफ्रीकाको सिंहको आबादी से, प्रजनन सदस्हरुको साना विनिमय या विनिमय हैन होनेको कारण अलग छन्. पश्चिम अफ्रीकामा परिपक्व सदस्हरुको संख्याको अनुमान हाल नैको दुइ अलग सर्वेक्षणों 850-1,160मा (2002/2004)को द्वारा लागायाइएको छ, पश्चिम अफ्रीकामा सबै ले/संग/भन्दा ज्यादा सदस्हरुको आबादीको आकारमा असहमति है: [[बुर्किना फासो]]को [[अर्ली-सींगोउ|अर्ली-सिंगोऊ]] पारितन्त्रमा 100 से 400 सिंहहरुको रेंजको अनुमान लागायाइएको छ.<ref name="IUCN"/>[[चित्र:Asiatic.lioness.arp.jpg|thumb|एक एशियाई सिंहनी पेन्थेरा लियो पर्सिका, जसको नाम मोती हो, हेलसिंकी चिडियाघर (फिनलैंड)मा कैदमा अक्टूबर 1994मा पैदा भयो; त्यो जनवरी 1996मा ब्रिस्टल चिडियाघर (इंग्ल्याण्ड) पहुँच गयी.]] अफ्रीकी र एशियाई दुवै सिंहहरुको सरंक्षणको लागि राष्ट्रीय पार्कों र गेम रिजर्वको स्थापना र रख रखावको आवश्यकता है; सर्वोत्तम ज्ञातमा हुन् [[नामीबिया]]को [[एतोशा राष्ट्रीय उद्यान|एतोषा राष्ट्रीय उद्यान]], तंजानियामा [[सेरेंगेती राष्ट्रीय उद्यान]] र पूर्वी [[दक्षिण अफ्रीका]]मा [[क्रूजर राष्ट्रीय उद्यान]].
 
इन क्षेत्रहरुको बाहिर, सिंहको पशुधन र मान्छेहरुको साथ अंतर्क्रिया से उत्पन्न होने वाला मुद्दोंको परिणाम स्वरुप साधारण तरिकामा पहिले वाला विलुप्त हो गए. {{cite web | last=Roach | first=John | title=Lions Vs. Farmers: Peace Possible? | work=National Geographic News | publisher=National Geographic | date=16 July 2003 | url=http://news.nationalgeographic.com/news/2003/07/0716_030716_lions.html | accessdate=2007-09-01}}</ref> भारत मा, लगभग 359 एशियाई सिंहहरु ले पश्चिमी [[भारत]]मा [[गिर वन राष्ट्रीय उद्यान]]मा 1,412 वर्ग किलोमीटर (558 वर्ग मील)को क्षेत्रमा अंतिम शरण ली. (अप्रिल 2006). अफ्रीका मा, धेरै मानव आवास नजदीक छन्, जसको परिणाम स्वरुप सिंह, पशुधन, स्थानीय र वनको अधिकारिहरुको बीच समस्याहरु उत्पन्न हुन्छं. {{cite journal |last= Saberwal|first=Vasant K|coauthors= James P. Gibbs, Ravi Chellam and A. J. T. Johnsingh |year=1994 |month=June |title= Lion-Human Conflict in the Gir Forest, India|journal=Conservation Biology |volume=8 |issue=2 |pages=501–507 |doi=10.1046/j.1523-1739.1994.08020501.x}}</ref> [[एशियाई सिंह पुनः परिचय परियोजना|दी एशियाटिक रीइंट्रोडकशन प्रोजेक्ट]] [[मध्यप्रदेश|मध्य प्रदेश]]को भारतीय राज्यमा [[कुनो वन्यजीव अभयारण्य]]मा [[एशियाई सिंह|एशियाई सिंहहरु]]को एक दोश्रोदोस्रो स्वतन्त्र आबादीको स्थापनाको योजना बनयोरहयोहै। {{cite journal |last=Johnsingh |first=A.J.T. |year=2004 |title=WII in the Field: Is Kuno Wildlife Sanctuary ready to play second home to Asiatic lions? |journal=Wildlife Institute of India Newsletter |volume=11 |issue=4 |url=http://www.wii.gov.in/publications/newsletter/winter04/wii%20in%20field.htm |accessdate=2007-09-20}}</ref> दोश्रोदोस्रो आबादीको स्थापना महत्वपूर्ण हो किनकीकिन भनें यो अंतिम जीवित एशियाई सिंहको लागि [[जीन समूह|जीन पूल]]को काम करेगी, र प्रजातिको अस्तित्वको बनाए राखउनको लागि [[आनुवंशिक विविधता|आनुवंशिक भिन्नता]]को विकास र रखरखावमा मदद करेगी. एक चिडियाघर जनावरको रूपमा बार्बरी सिंहको पूर्व लोकप्रियताको अर्थ यो हो कि कैदमा बिखरे भए सिंह बार्बरी सिंह स्टकको वंशज छन्. यसमा [[पोर्ट लिम्पने चिडियाघर|पोर्ट लिम्पने वाइल्ड एनीमल पार्क]], [[केंट]], [[इंग्ल्याण्ड]]मा स्थित 12 सिंह शामिल छन्, यिनीहरु [[मोरक्कोको राजा]]को जनावरोंको वंशज छन्. {{cite web |url=http://www.bigcatrescue.org/barbary_lion_news.htm |archiveurl=http://web.archive.org/web/20051217091555/http://www.bigcatrescue.org/barbary_lion_news.htm |archivedate=2005-12-17 |title=Barbary Lion News |accessdate=2007-09-24}}</ref> अन्य ग्यारह बार्बरी सिंह [[अदिस अबाबा|अदीस अबाबा]] चिडियाघरमा हुन् जुन [[इथियोपियाको हिले सेलास्सी I|सम्राट हेली सेलाजी]]को जनावरोंको वंशज छन्. वाइल्ड लिंक इंटरनेशनल ले [[औक्सफोर्ड विश्वविद्यालय]]को सहयोग से आफ्नो महत्वाकांक्षी अन्तर्राष्ट्रीय [[बार्बरी सिंह#बार्बरी सिंह माियोजना|बार्बरी सिंह माियोजना]]को शुभारंभ गर्‍यो, जसको उद्देश्य था, [[मोरक्को]]को [[एटलस पर्वत|एटलस पर्वतों]]मा एक राष्ट्रीय उद्यानमा कैदमा बार्बरी सिंहहरुको चिनारी र प्रजनन जसको फलस्वरूप सिंह अंततः फेरि से उत्पन्न हुन् गे.<ref name="yamaguchi-haddane">{{cite journal |author=Yamaguchi N, Haddane B|year=2002 |title=The North African Barbary lion and the Atlas Lion Project |journal=International Zoo News |volume=49 |issue= |pages=465–481}}</ref> अफ्रीकामा सिंहको आबादीमा कमीको पता लागउन पछि, सिंह [[वन्य जीव संरक्षण|संरक्षण]] सहित धेरै समन्वित प्रयास गरिएको(थियो) छन्, ताकि यस गिरावटको रोकयोजा सके. सिंह उनी प्रजातिहरु हरुमा एक हुन् जुन [[प्रजाति जीवन रक्षा योजना|स्पीशीज सर्वाइवल प्लान]]मा शामिल छन्, यो एक समन्वित प्रयास हो जुन यसको अस्तित्वको सम्भावनाको बढानेको लागि [[असोसिएशन अफ जूस एंड एक्वेरियम (चिडियाघर र जल जीवशालाको संघ)|असोसिएशन अफ जूस एंड एक्वेरियम]]को द्वारा गरे जा रहयोहै। यो योजना मूल रूप से 1982मा एशियाई सिंहको लागि शुरूको गयी, तर यसलाइ निलंबित कर दिइएको जब पाइयो कि उत्तरी अमेरिकी चिडियाघरहरुमा पाए जाउन वाला अधिकांश एशियाई सिंह [[आनुवंशिक प्रदूषण|आनुवंशिक रूप से शुद्ध]] छैनन्. यिनीहरु अफ्रीकी सिंहको साथ संकरित किये गइसकेको छन्. अफ्रीकी सिंह योजनाको शुरुवात 1993मा भयो, यसमा विशेष रूप से दक्षिण अफ्रीकी उप प्रजातिमा ध्यान केन्द्रित गर््यो, हुनत कैदमा सिंहहरुको आनुवंशिक भिन्नताको अनुमानमा कठिनाइयां छन्, चूँकि अधिकांश सदस्य अज्ञात उत्पत्तिको छन्, जुन आनुवंशिक भिन्नताको रख रखावको एक समस्या बनाछन.<ref name="zoos_encyclopedia"/>
 
=== नर-भक्षी ===
पङ्क्ति १३०:
 
लेखक नोट गर्छन् कि जीवाश्म विज्ञानको रिकोर्डमा पेंथारिनेज र प्रामेट्सको बीच साक्ष्यांकित सम्बन्ध है। {{cite journal |url=http://www.man-eater.info/gpage6.html |accessdate=2007-07-07 |last=Peterhans |first=Julian C. Kerbis |coauthors=Thomas Patrick Gnoske |title=The Science of Man-eating | journal = Journal of East African Natural History | volume = 90 | issue = 1&2 | year = 2001 | pages = 1–40 |doi=10.2982/0012-8317(2001)90[1:TSOMAL]2.0.CO;2
}}</ref> सिंहको नर भक्षी होनेको प्रवृतिको व्यवस्थित जांच गरिएको छ. अमेरिकी र तंजानियाको वैज्ञानिकोंको रिपोर्टको अनुसार तंजानियाको ग्रामीण क्षेत्रहरुमा नर भक्षी व्यवहार 1990 से 2005को बीच धेरै अधिक बढ गया. कम से कम 563 ग्रामीणोंमा हमला गर््यो र त्यहि अवधिको समयमा धेरै मान्छेहरुलाई खा लियाइयो-यह संख्या पूर्वको प्रसिद्द "सावो" घटनामा मरने वाला मान्छेहरुको संख्या सेभन्दा अधिक थी. यिनीहरु घटनाहरु [[रुफिजी नदी|रुफिजी जिले]]मा [[सेलोउस गेम रिजर्व|सिलोस राष्ट्रीय उद्यान]]को पास र [[मोजाम्बिक|मोजम्बिकन सीमा]]को नजदीक [[लिंडी क्षेत्र|लिंडी प्रान्त]]मा भयो. बुश देशमा ग्रामीणहरुको विस्तार एक मुद्दा हो, लेखक तर्क देते हुन् कि सरंक्षण नीति खतरेको कम करे किनकीकिन भनें यस मामला मा, सरंक्षण प्रत्यक्ष रूप से मानवको मृत्युमा योगदान दिन्छ. लिंडीको मामला दर्ज गरिएको(थियो) हुन् जहाँ सिंह मानवको घने गावोंको बीच हरुमा उठयोकर ले जाइन्छ.<ref name="Packer05">{{cite journal |last=Packer |first=C. |coauthors=Ikanda, D.; Kissui, B.; Kushnir, H. |year=2005 |month=August |title=Conservation biology: lion attacks on humans in Tanzania |journal=[[Nature (journal)|Nature]] |volume=436 |issue=7053 |pages=927–928 |doi=10.1038/436927a| pmid=16107828}}</ref> लेखक रबर्ट आर फ्रुम्प ले ''दी मेन इटर्स अफ ईडन''मा लेखयोकि मोजम्बिकन शरणार्थी नियमित रूप से रातमा [[दक्षिण अफ्रीका]]को क्रूजर राष्ट्रीय उद्यानमा से भएर गुजरते थे, उनीमा सिंहहरुको द्वारा हमला गरे जान्थ्यो र उसलाइ खा लिया जान्थ्यो; उद्यानको अधिकारिहरु ले मानयोकि नर-भक्षण यहाँ एक समस्या हो. फ्रुम्पको मानन था कि जब उद्यानलाई [[दक्षिण अफ्रीका रंगभेदको अंतर्गत|रंगभेद]]को कारण सील कर दिइएको र शरणार्थी रातमा उद्यानलाई पार गराउनको लागि मजबूर हो गए, उनी समयमा हजारों मान्छे मारे गए. सीमाको बंद किये जाउन भन्दा पहिलेलगभग एक शताब्दीको लिए, मोजाम्बिक दिनमा उद्यानमा से भएर गुजरते थिए र उसलाइ कम नै क्षति पहुंचती थी. {{cite book |last=Frump |first=RR |title=The Man-Eaters of Eden: Life and Death in Kruger National Park |year=2006 |publisher=The Lyons Press |location= |isbn=1-592288-92-9}}</ref> पैकरको अनुमानको अनुसार 200 सेभन्दा अधिक तंजानियाको मान्छे प्रति वर्ष सिंहहरु, [[मगरमच्छ|मगरमच्छों]], हात्तीहरु , हिप्पो, र [[साँप|सांप]]को द्वारा मारे जाछन, र यो संख्या दोगुनी हुन सक्छ किनकी, यिनीहरुमा से 70 मान्छे सिंहको शिकार माने जाछन. पैकर र इकंदा कुनै [[संरक्षण आंदोलन|संरक्षणवादिहरु]] हरुमा हुन् जसको मानन हो कि पश्चिमी संरक्षण प्रयासहरुलाइ यिनी मामलों पार ध्यान दिनयोचाहिए, किनकीकिन भनें यो मानवको जीवनको केवल नैतिक मुद्दा नै छैन बल्कि सिंह सुरक्षा र सरंक्षणको प्रयासोंको दीर्घकालीन सफलताको लागि पनि है।<ref name="Packer05"/> अप्रिल 2004मा दक्षिणी तंजानियामा खेल स्काउट्स द्वारा एक नर-भक्षी सिंहलाई मार दिइएको. यस्तो मानिन्छ कि यसले रुफ्जी डेल्टा किनारेको क्षेत्रमा कम से कम लगातार 35 मान्छेहरुलाई मार कर खा लिया था, {{cite web |title=Toothache 'made lion eat humans' |author=Daniel Dickinson |date=19 October 2004 |publisher=BBC News |url=http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/africa/3756180.stm |accessdate=2007-07-20 }}</ref> {{cite web |title=Terror from man-eating lions increasing in Tanzania |author=Ludger Kasumuni |date=28 August 2006 |publisher=IPPmedia.com |url=http://www.ippmedia.com/ipp/guardian/2006/08/28/73305.html |accessdate=2007-07-20 }}</ref> ड. रल्फ डी. बल्दुस, जुन GTZ वन्यजीव कार्यक्रम समन्वयक छन्, ले टिप्पणी दी कि संभवतया सिंह मानवको शिकार इसलागि कर रहयोहै कि यसको [[चर्वनक (दांत)|चर्वणक]]को तल एक बडा [[विद्रधि|फोडा]] था जुन धेरै स्थानों पार फूट गयो था. वहाँले अगाडी भन्यो कि "इस सिंहलाई धेरै ज्यादा दुखाइ हो रहयोथा, विशेष रूप से शायद चबाते समय ". {{cite journal |last=Baldus |first=R |year=2006|month=march |title=A man-eating lion ''(Panthera leo)'' from Tanzania with a toothache |journal=European Journal of Wildlife Research |volume=52 |issue= 1 |pages= 59–62|doi=10.1007/s10344-005-0008-0}}</ref> GTZ जर्मन विकास सहयोग एजेंसी हो र लगभग दुइ दशक से वन्य जीव संरक्षणमा तंजानियाको सरकारको साथ काम कर रही है। अन्य मामलोंको जस्तै/तरिका यो सिंह बडा था, यसमा अयाल थिएन, र दांतको समस्या थी. नर-भक्षणको "आल-अफ्रीका" रिकोर्ड सामान्यतया सावो छैन, तर एक कम ज्ञात घटना 1930को अंतमा शुरू भएर 1940को दशक सम्म उनी समयको [[तन्गंयिका|तंगनयिका]]मा भयो (जो आज तंजानिया है). जर्ज रश्बी, खेल वार्डन र पेशेवर शिकारी ले अंततः प्राइडको हत्या की, जुन तीन पीढिहरु से नर भक्षी बन्यो मानयोजा रहयोथा, र वर्तमानको [[जोम्बे|न्जोम्बे]] जिलेमा 1,500 से 2,000 मान्छेहरुलाई खा चुका था. {{cite book |author=Rushby GG |title= No More the Tusker |year= 1965 |publisher=W. H. Allen |location=London}}</ref>
 
=== कैदमा ===
व्यापक रूप से कैदमा देखे जाछन, {{cite web | title=Givskud Zoo Lion Park | url=http://www.goodzoos.com/Denmark/Givskud.htm|accessdate=2007-09-07}}</ref> सिंह विदेशी जनावरोंको एक समूहको भाग हुन् जुन अठारवीं शताब्दीको अन्त देखि लिएर [[चिडियाघर]] प्रदर्शनको केन्द्र रहे छन्; यस समूहको सदस्य अभिन्न रूप से ठूलो कसिंहुकी हुन्छन्, यिनीहरुमा हात्ती, राईनोसिरस, हिप्पोपोटेमस, ठूलो प्राइमेट, र अन्य ठूलो बिल्लियाँ शामिल छन्; चिडियाघर यिनी प्रजातिहरुको जहाँ सम्म हो सके अधिकतम जन्तु इकठ्ठा गराउनको कोशिश गर्छन्.<ref name="dc81">[281] ^ डी कोरसी, पी. 81</ref> हुनत धेरै आधुनिक चिडियाघर आफ्नो प्रदर्शनको बारेमा अधिक चयनात्मक छन्, [282] ^ डी कोरसी, पी. 82</ref> दुनिया भरको चिडियाघरों र वन्यजीव पार्कमा 1000 सेभन्दा अधिक अफ्रीकी र 100 एशियाई सिंह हुन् . उनी एक राजदूत प्रजाति माने जाछन र पर्यटन, शिक्षा र संरक्षणको उद्देश्हरुको लागि रखे जाछन.<ref name="WAZA">{{cite web | author=Dollinger P, Geser S | title=Animals: WAZA'S virtual zoo - lion | work=WAZA'S virtual zoo| publisher=WAZA (World Association of Zoos and Aquariums) | url=http://www.waza.org/virtualzoo/factsheet.php?id=112-007-002-001&view=Cats |accessdate=2007-09-07}}</ref> सिंह कैदमा 20 सालको एक उमेर सम्म पहुँच सकते छन्; अपोलो, जुन [[होनोलूलू, हवाई|होनोलूलू]], [[हवाई]]मा [[होनोलूलू चिडियाघर]]को एक निवासी सिंह था, त्यो अगस्त 2007मा 22 वर्षको उम्रमा मरा. उनको दुइ बहनें, 1986मा पैदाहुई, उनी अझै पनि जीवित छन्. {{cite journal |last=Aguiar |first=Eloise|year=2007 |month=August |title=Honolulu zoo's old lion roars no more |journal=Honolulu Advertiser|url=http://the.honoluluadvertiser.com/article/2007/Aug/08/ln/hawaii708080394.html |accessdate= 2007-09-04}}</ref> एक चिडियाघर आधारित सिंह प्रजनन कार्यक्रम आमतौरमा [[जन्मजात|अंतर्प्रजनन]]को द्वारा विभिन्न सिंहको उप प्रजातिहरुको पृथक्करणमा ध्यान दिन्छ, यसको संभावना तब हुन्छ जब जनावर उप प्रजातिहरुको द्वारा विभाजित गरिन्छ. [287] ^ [http://www.catsurvivaltrust.org/lion.htm कैप्टिव ब्रीडिंग एंड लायंस यिनी केप्तिविटी ] 18 सितंबर, 2007को पुनः प्राप्त</ref>
[[चित्र:Lion at zoo.jpg|thumb|left|upright|पेगनटन चिडियाघरमा एक सिंह]] सिंहहरुलाई सबै ले/संग/भन्दा पहिले 850 ई.पू. एशिरयन राजाको द्वारा राखाइयो र प्रजनन करवाया गया,<ref name="Schaller5"/> र [[एलेगजेंडर दी ग्रेट|एलेग्जेंडर दी ग्रेट]]को उत्तरी भारतको [[माल्ही]]को द्वारा टेम सिंहको साथ प्रस्तुत गर््यो है। {{cite book |author=Smith, Vincent Arthur |authorlink= |title=The Early History of India |year=1924 |pages=97|publisher=Clarendon Press |location=Oxford |isbn= }}</ref> बादमा [[रोमन युग|रोमन समय]] मा, तरवार चलाने वाला एरेनासमा हिस्सा लिउनको लागि सिंह सम्राटों द्वारा रखे जाउथे. [[लुसियस कुरनेलियस सुल्ला|सुल्ला]], [[पोम्पी]], र [[जूलियस सीसर|जूलियस सीजर]] सहित धेरै रोमन कुलीन मान्छे एक समयमा अक्सर सैंकडों सिंहहरुको सामूहिक हत्याको आदेश देते थे, [291] ^ थमस विएदेमान्न, ''एम्प्रर्स एंड ग्लेडियेटर्स,'' रूटलेज 1995, पी. 60आईएसबीएन 0415121647.</ref> पूर्व मा, भारतीय राजकुमारोंको द्वारा सिंहहरुलाई पाला जान्थ्यो र [[मार्को पोलो]] ले भन्यो कि [[कुबलाइ खान]] ले सिंहहरुलाई अन्दर रखा. [292] ^ बाराते र हरदौउइन, पी. 17</ref> पहिलो यूरोपीय "चिडियाघर" तेरहवीं शताब्दीमा महान र शाही परिवारहरुमा फैला था, र यिनीहरु सत्रहवीं शताब्दी सम्म बने रहे, यिनीहरु [[रनिवास|सेराग्लिओस]] कहलाते थे; उनी समयमा उसलाइ [[पिंजरा]] भन्यो जान्थ्यो, यो यो [[कुरिओसिटीसको कैबिनेट|केबिनेटको लागि उत्साहको पात्र]] था. उनी पुनर्जागरणको समयमा फ्रान्स र इटली से शेष यूरोपमा फैल गए. [293] ^ बाराते र हरदौउइन-फ्युजियर, पीपी. 19-21, 42.</ref> इङ्गल्याण्ड मा, हुनत सेराग्लियो परम्परा कम विकसित थी, सिंहहरुलाई तेरहवीं शताब्दीमा [[इंग्ल्याण्डको जन I|राजा जन]]को द्वारा स्थापित एक [[लन्दनको लन्दन#पिंजरा|सेराग्लियोमा लन्दनको टावरमा रखा]] जान्थ्यो, [294] ^बाराते र हरदौउइन-फ्युजियर, पी. 20</ref> {{cite web | last=Owen | first=James | title=Medieval Lion Skulls Reveal Secrets of Tower of London "Zoo" | work=National Geographic Magazine | publisher=National Geographic | date=3 November 2005 | url=http://news.nationalgeographic.com/news/2005/11/1103_051103_tower_lions.html | accessdate=2007-09-05}}</ref> संभवतया 1125मा हेनरी Iको द्वारा शुरू गरिएको(थियो) प्रारंभिक पिंजरेमा जनावरहरुलाइ राखयोजान्थ्यो, जुन औक्सफोर्डको नजदीक वुड स्टोकमा उनको महलमा था; जहाँ विलियम अफ मलमेसबरीको द्वारा पाले गए सिंहहरुको रिपोर्ट मिलती है।<ref name="Blunt15">[297] ^ ब्लंट, पी. 15</ref>
 
सेराग्लिओस ले सम्पत्ति र शक्तिको महनताको अभिव्यक्ति की. विशेष रूप से जनावर जस्तै ठूलो बिल्लीयां र [[हात्ती]] शक्तिको प्रतीक हुन् , र पालतू जनावरोंको बिरुद्धलडाईमा उनिको प्रयोग गरे जायेगा. विस्तार गरए पछि, पिंजरे र सेराग्लिओस, प्रकृतिमा मानवताको प्रभावितको प्रदर्शित गर्छन्. नतीजतन, 1682मा एक गाई ले यस्तो प्राकृतिक "यहोवा"को हराया, र दर्शकहरुलाइ हैरान गर्‍यो, र एक गैंडेको अगाडी एक हाथीको उडान ले जीर्स बनाए. यस जस्तै/तरिकाको झगडे विस्तारै विस्तारै सत्रहवीं शताब्दीमा कम हो गए, किनकीकिन भनें पिंजरहरुको प्रसार अधिक भयो र उनिको विनियोग बढ गया. पालतू जनावरको रूपमा ठूलो बिरालोहरुलाई राखउनको परम्परा उन्नीसवीं सदीमा खत्म हो गयी, जस समयमा यो अत्यन्त विलक्षण हो गयी थी. [298] ^ बाराते र हरदौउइन-फ्युजियर, पीपी. 24-28.</ref> [[चित्र:Durer lions (sketch).jpg|thumb|upright|अल्ब्रेक्ट ड्युरार, सिंहको संक्षिप्त वर्णन. 1520को आस पास]] लन्दनको टवरमा सिंहहरुको उपस्थिति अंतरायिक थी, यिनीहरुका स्टोक फेरि से गर््यो जब एक मोनार्क या उनको कोंसोर्ट, जस्तै [[इंग्ल्याण्डको हेनरी VI|हेनरी VI]]को पत्नी [[अन्जोऊको मार्गरेट|मार्गेरेट अफ अन्जोऊ]],को जनावर दिए गए. रिकार्ड बताते हुन् कि उसलाइ सत्रहवीं शताब्दीमा बुरी स्थितियहरुमा राखयोजान्थ्यो, यिनीहरु उनी समयमा [[फ्लोरेंस]]मा खुली स्थितिहरुको अधिक विपरीत था.<ref name="Blunt16">[299] ^ ब्लंट, पी. 16</ref> पिंजरा अठारवीं शताब्दी सम्म सार्वजनिक रूप से खुला था; यसमा आनेको लागि साढे तीन पेनी चुकानी होती थी या सिंहलाई खिलानेको लागि एक बिल्ली या एक कुत्ता दिनयोहोता था.<ref name="Blunt17">[300] ^ ब्लंट, पी. 17</ref> एक प्रतिरोधी पिंजरे ले पनि प्रारंभिक उन्नीसवीं शताब्दी सम्म [[एक्सेटर विनिमय|एकसेटर विनिमय]]मा सिंहहरुको प्रदर्शन गर्‍यो. [301] ^ डी कोर्सी, पी. 8-9</ref> टावर पिंजरहरुलाइ [[यूनाइटेड किंगडमको विलियम IV|विलियम चतुर्थ]] द्वारा बंद कर दिइएको,<ref name="Blunt17"/> र जनावरहरुलाइ [[लन्दन चिडियाघर|लंदन चिडियाघर]]मा स्थानांतरित कर दिइएको जसले 27 अप्रिल 1828को सार्वजानिक रूप से आफ्नो दरवाजे खोल दिए.<ref name="Blunt32">[303] ^ ब्लंट, पी. 32</ref>
{{quote box|align=left|quote=Animal species disappear when they cannot peacefully orbit the center of gravity that is man.|source=Pierre-Amédée Pichot, 1891 Son of anglophile Amédée Pichot (Baratay & Hardouin-Fugier, p. 114.)</ref>|width=240px}} जंगली जनावरहरुको व्यापार उन्नीसवीं शताब्दीको औपनिवेशिक व्यापारमा सुधारको साथ निखरा.सिंहलाई काफी साधारण र सस्ता मानयोजान्थ्यो. हालाँकि बाघको तुलनामा यिनीहरुका वास्तु विनिमय अधिक होता था, यिनीहरु कम मंहगे र ठूलो थे, या जिराफ र हिप्पोपोटेमस जस्तै जनावरहरुको परिवहन अधिक कठिन था, र [[विशालकाय पांडा|पांडा]]को तुलनामा कम कठिन था. [305] ^ बाराते र हरदौउइन-फ्युजियर, पी. 122</ref> अन्य जनावरोंको जस्तै/तरिका सिंहलाई एक प्राकृतिक असीमित व्यापक वस्तुको रूपमा देख्यो जान्थ्यो, जसको पकडने र स्थानान्तरणमा निर्दयता से शोषण होता था र यसको धेरै नोकसान होता था. [306] ^ बाराते र हरदौउइन-फ्युजियर, पीपी. 114, 117.</ref> व्यापक रूप से प्रजनित एक साहसी शिकारीको चित्र जुन दर्शाता हो कि सिंहलाई पकडना सदीको बडा हिस्सा था. [307] ^ बाराते र हरदौउइन-फ्युजियर, पी. 113</ref> खोजकर्ताहरु र शिकारीओं ले जनावरोंको एक लोकप्रिय [[मनिचेइस्म|मेनिकन]] विभाजनको "अच्छे" र "बुरे"मा vibhajit गर्‍यो, जस ले/संग/भन्दा उनिको सहसहरुको मूल्य बढ गया, यसले उसलाइ साहसी आकृतियां बनयोदिया. यसको परिणाम ठूलो बिल्लियां थीं, यिनीमा हमेशा नर भक्षी होनेको संदेह था, "यह प्रकृतिको भय र यसलाइ पार गराउनको संतुष्टि दुवैको प्रतिनिधित्व करता था". [308] ^ बाराते र हरदौउइन-फ्युजियर, पीपी. 173, 180-183.</ref>
 
पङ्क्ति १४३:
=== बैटिंग (चुगा हाल्न) र टेमिंग (पालतू बनान) ===
[[चित्र:Circus Lion Tamer.jpg|left|thumb|सिंहहरुको एक पिंजरेमा उन्नीसवीं सदीको एक सिंह पालकको नक्काशी.]]
सिंह-[[पशु-को पकडनेको लागि चुगा लगान.|बैटिंग]] एक [[खुनी खेल|खूनी खेल]] हो जसमा सिंहहरुलाई अन्य जनावरहरुको चुगा हाल्इन्छ, साधारण तरिकामा कुत्तहरुको. यसको रिकार्ड प्राचीन समयमा सत्रहवीं शताब्दी सम्म मिलछनपाइन्छन्. अंततः [[वियना]]मा 1800मा र इङ्गल्याण्डमा 1825मा यसमा प्रतिबंध लगाया दिइएको. {{cite book |last=Hone |first= William |editor= Kyle Grimes|title= The Every-Day Book |origyear=1825–1826 |url=http://www.uab.edu/english/hone/etexts/edb/day-pages/207-july26.html |accessdate=2007-09-05 |year=2004 |publisher=University of Alabama at Birmingham |pages=26 |chapter=July |chapterurl=http://www.uab.edu/english/hone/etexts/edb/indices/index.html#jul}}</ref> {{cite journal |last=Blaisdell |first=Warren H. |year=1997 |month=November |title= How A Lion Fight Caused England To Stop The Breeding Of Both Ring And Pit Bulldogs|journal=American Bulldog Review |volume=3 |issue=4 |url=http://www.american-bulldog.com/how_a_lion.htm |accessdate= 2007-09-05}}</ref> सिंह टेमिंग मनोरंजनको लागि सिंहलाई पालतू बनान हो, यो एक स्थापित [[सर्कस]]को भाग हुन सक्छ या कोई व्यक्तिगत अभ्यास, जस्तै [[सिएगफ्रेड एंड रय|सीगफ्राइड र रय]]. यस शब्दको उपयोग पनि अक्सर ठूलो बिरालोहरु जस्तै [[बाघ]], [[तेंदुआ]], र [[कौगर]]को प्रदर्शन र टेमिंगको लागि नै गरिन्छ. यो प्रक्रिया फ्रान्सीसी व्यक्ति हेनरी मार्टिन र अमेरिकी आइजैक वान अम्बुर्घको द्वारा उन्नीसवीं सदीको पहिले आधे भागमा शुरूको गयी, यिनी दुवै ले धेरै यात्राको थी, उनिको प्रविधीको धेरै मान्छेहरुको द्वारा अनुसरण गर््यो.<ref name="baratay187"/> वान अम्बुर्घ ले [[यूनाइटेड किंगडमको विक्टोरिया|संयुक्त राष्ट्रको रानी विक्टोरिया]]को अगाडी 1838मा प्रदर्शन गर्‍यो, जब उनी [[ग्रेट ब्रिटेन]] गए थे. मार्टिन ले एक [[पेंटोमाइम|मूकाभिनय]] बनाया जसको शीर्षक था ''Les Lions de Mysore'' ("(मैसूरको सिंह) the lions of Mysore"), एक विचार जुन अम्बुर्घ ले जल्दी नै ले लिया. यिनीहरु क्रियाएँ सर्कसको शोको केन्द्रीय प्रदर्शनको रूपमा उभर कर आयीं, तर वास्तवमा बीसवीं शताब्दीको प्रारंभमा सिनेमाको साथ जन चेतनामा प्रवेश कर गयीं. पजनावरोंमा मानवको श्रेष्ठताको प्रदर्शन मा, सिंह टेमिंग ले पूर्व सिनेमाको पशुहरुको लडाईको समान उद्देश्यको पूरा गर्‍यो.<ref name="baratay187">[319] ^ बाराते र हरदौउइन-फ्युजियर, पी. 187.</ref> अब संकेतक सिंहको टेमर कुर्सी संभवतया सबै ले/संग/भन्दा पहिले अमेरिकी [[क्लाईड बेट्टी|क्लैडे बेट्टी]]को द्वारा प्रयुक्तको गयी. {{cite book | first=David | last=Feldman | authorlink=David Feldman (author) | coauthors= | year=1993 | title=How Does Aspirin Find a Headache? | edition= | publisher=HarperCollins | location= | isbn= 0-06-016923-0 }}</ref>
 
== सांस्कृतिक चित्रण ==
[[चित्र:Sarnath Lion Capital of Ashoka.jpg|thumb|upright|अशोकको सिंह राजधानी, मूल रूप से २५० ई.पु. सारनाथमा अशोक स्तम्भको रूपमा खेदको गयी, जुन भारतको राष्ट्रीय प्रतीक हो.]] [[चित्र:Mycenae lion gate detail dsc06384.jpg|thumb|left|मायेसीनेको सिंह गेट (विस्तार)-दो सिंहनियां केन्द्रीय स्तम्भको दिशा मा, सी.1300 ई.पू.]]सिंह, हजारों बर्ष से मानवताको लागि आइकन रहयोहै, यूरोप. एशिया र अफ्रीकाको संस्कृतियहरुमा प्रकट भयो है। इंसानोंमा हामी लि गरे घटनाहरुको बावजूद, सिंहको संस्कृतिमा एक सकारात्मक चित्रण गर््यो हो जुन प्रबल हो तर महान भी. एक साधारण चित्रण हो उसलाइ "जंगलको [[राजशाही|राजा]]" या "जनावरहरुको राजा" भनिन्छ; अतः सिंह शाही र राजवंशहरुको एक लोकप्रिय प्रतीक रहयोहै,<ref name="Garai73">{{cite book |last=Garai |first=Jana |title=The Book of Symbols |year=1973 |publisher=Simon & Schuster |location=New York |isbn=671-21773-9}}</ref> र साथ नै बहादुरीको प्रतीक हो; धेरै [[एसोप'स फब्लेस|कथाओं]]मा परिलक्षित गर््यो है। यिनीहरु कथाहरु [[छठी शताब्दी ई.पू.|छठी शताब्दी]] ईसा पूर्व एक [[प्राचीन ग्रीस|ग्रीक]] कथाकार [[एसोप]]को कथाये छन्. {{cite book| author=Aesop|coauthors= Gibbs L |title=Aesop's Fables |series=Oxford World's Classics |year=2002 |publisher=Oxford University Press |location=Oxford |isbn=0192840509}}</ref> सिंहहरुको प्रतिनिधित्व 32000 वर्ष पूर्वको है; दक्षिण पश्चिम [[जर्मनी]]मा [[स्वबियन अल्ब]]मा वोगाल्हार्ड गुफा से [[सिंह मानिस|सिंहको शीर्ष युक्त]] हात्ती दांतको नक्काशी 32,000 साल पुरानी हो यो [[औरिग्नचियन|औरिग्नेशियन]] संस्कृति से सम्बन्ध रखती है।<ref name="BurgerJ-Molecular-phylogeny"/> [[लास्कौक्स|लास्काक्स]]को गुफाहरुमा 15,000-वर्ष पुरानी [[पाषाण काल]]को [[गुफा चित्रकरी|गुफा चित्रकारी]]मा फेलाइनको कक्षमा दुइ सिंहहरुलाई सम्बन्ध बनाते भए दि खायाइयो है। गुफा सिंहलाई [[चौवेत गुफा|चौवेतको गुफा]]मा पनि वर्णित गर््यो हो, यसको खोज 1994मा भयो; यो 32,000 साल पुरानी हो,<ref name="Packer00"/> यद्यपि यो लास्काक्सको समान या उनी ले/संग/भन्दा सानो आयुको हुन सक्छ. {{cite conference| first=Christian | last=Züchner | title=Grotte Chauvet Archaeologically Dated | date=September 1998 | location=International Rock Art Congress IRAC ´98 - Vila Real – Portugal | url=http://www.uf.uni-erlangen.de/chauvet/chauvet.html | accessdate =2007-08-27}}</ref> [[प्राचीन मिस्र]] ले सिंहनीको (क्रूर शिकारी) आफ्नो [[युद्ध देवताहरुको सूची|युद्ध देवताहरु]]को रूपमा अंकित गरे हो र यिनीहरुमा हुन् [[मिस्रको सबै देवताहरुको मन्दिर|इजिप्टको पेन्थेरोन]] [[बास्ट]], [[मफडेट|माफडेट]], [[मेनहिट|मेनहित]], [[पखेत]], [[सेखमेट]], [[टेफनट|टेफनत]], र [[गूढ व्यक्ति|स्फिनिक्स]];<ref name="Garai73"/> इजिप्टको पेन्थेरोनको बीच यिनी देविहरुको पुत्र पनि हुन् जस्तै [[माहेस|माहिस]], र , जस्तो कि इजिप्टको मान्छेहरुको द्वारा एक [[नूबिया|नुबियन]] देवता, [[देदुन|देडून]]को रूपमा प्रमाणित गर््यो है। {{cite web | author=Cass S | title=Maahes | work=Encyclopedia Mythica | publisher=Encyclopedia Mythica | year=1998| url=http://www.pantheon.org/articles/m/maahes.html | accessdate=2007-09-14}}</ref> {{cite web | author=Lindemans MF | title=Dedun | work=Encyclopedia Mythica | publisher=Encyclopedia Mythica | year=1997 | url=http://www.pantheon.org/articles/d/dedun.html | accessdate=2007-09-14}}</ref> धेरै प्राचीन संस्कृतियहरुमा सिंह देवताहरुको सावधानी पूर्वक जांच बताती हो कि धेरै सिंहनियां पनि छन्. सिंहनिहरुको द्वारा सहयोग से शिकारको प्रशंसाको प्रमाण धेरै प्राचीन कालमा मिलइन्छ. अधिकांश ''सिंह फाटक'' सिंहनियहरुलाइ चित्रित गर्छन्. [[नेमेन सिंह|निमेन सिंह]] प्राचीन यूनान र रोममा प्रतीकात्मक था, यो नक्षत्र र राशि चिन्ह [[लियो (ज्योतिष)|लियो]]को रूपमा वर्णित गर््यो, र पौराणिक कथाहरुमा यसको वर्णन गरिन्छ, जहाँ यसको त्वचाको उत्पत्ति हीरो [[हेराक्लेस|हिराक्लेस]] से भयो. {{cite book |last=Graves |first=R |authorlink=Robert Graves |title=Greek Myths |year=1955|publisher=Penguin |location=London |isbn=0-14-001026-2|pages=465–469 |chapter=The First Labour:The Nemean Lion}}</ref> [[चित्र:Emblem of Jerusalem.svg|thumb|left|upright|येरुशलामको प्रतीक हो पश्चिमी दीवारको अगाडी एक खडा भयो सिंह जुन जैतूनको टहनिहरुमा लटक रहयोहै।]] सिंह [[यहूदाको गोत्रा]]मा बाइबिलको प्रतीक हो र बादमा [[यहूदाको साम्राज्य|यहूदा साम्राज्य]]को प्रतीक हो. यो जाकोबको आफ्नो चौथे बेटेको दिए गए आशीर्वादमा शामिल हो, जुन [[जेनेसिसको पुस्तक|बुक अफ जिनेसिस]], " Judah is a lion's whelp; On prey, my son have you grown.में दिइएको है। He crouches, lies down like a lion, like the king of beasts—who dare rouse him?"(जिनेसिस 49:9 [338] ^ [[अमेरिकी संस्करणको नयाँ यहूदी प्रकाशन सोसायटी|जे पी एस तानाक्ष]]</ref> [[इजराइल|इसराइल]]को आधुनिक राज्य मा, सिंह [[येरुशलम|येरुशलाम]]को राजधानीको प्रतीक हो, यो शहरको [[येरुशलमको झंडा|झंडे]] र [[येरुशलमको हथियारहरुको कोट|हथियारोंको आवरण]]मा रहइन्छ. सिंह [[पुराना बेबीलोन|पुराने बेबीलोन]] र [[नव बेबिलोनियन साम्राज्य|नए बेबीलोन साम्राज्य]] दुवैको एक एक प्रमुख प्रतीक था. क्लासिक बेबीलोनको लोहेको मूर्ति मिलती हो, जुन दीवारोंमा पेंट या नक्काशीको रूपमा हो, यसलाइ अक्सर ''स्ट्रिडिंग लायन अफ बेबीलोन'' भनिन्छ. बेबीलोनमा भनियो कि बाइबिल डैनियल सिंहको गुफा से वितरित गर््यो है। [339] यस्तो/यस्ता/यसरी प्रतीकहरुलाई इराकमा सद्दाम हुसैनको शासनको द्वारा आफ्नो लायन अफ बेबीलोन टैंकको लागि अपनाया गया, यसको प्रविधीको रुसी नमूने से लियाइयो. यस्तो/यस्ता/यसरी प्रतीकहरु उनिको सिंह बाबुल टैंकको लागि राकमा , प्राविधिक एक रूसी मडल से अनुकूलित से विनियोजित था. [[हिन्दुत्व|हिंदू धर्म]]को [[पुराणिक|पौराणिक]] पाठमा [[नरसिंह]] ( "मानिस-सिंह") एक आधा सिंह, आधा मानिस [[विष्णु]]को [[अवतार]] हो, उनको भक्त उनको पूजा गर्छन्, उनले आफ्नो भक्त [[प्रहलाद]]को उनको पिता से बचाया जुन बुरा राजा [[हिरण्यकश्यप]] था; [340] [http://srimadbhagavatam.com/1/3/18/en1 भाग-पी 1.3.18] "चौदहवें अवतार मा, प्रभु नर सिंहको रूपमा प्रकट भए र नास्तिक हिरण्यकश्यपको शरीरको आफ्नो नाखूनों से दुइ भागहरुमा विभाजित गर्‍यो, जस्तै कोई बढई छडीको दुइ भागहरुमा विभाजित गर्छ.</ref> विष्णु, नरसिंह मा, आधे मनुष्य/ आधे [[एशियाई सिंह|सिंह]]को रूप लिछन, जसमा नीचला शरीर र धड मानवको हो र सिंहको अनुहार र पंजे छन्. [341] ^ [http://srimadbhagavatam.com/7/8/19-22/en1 भाग -पी 7.8.19-22]</ref> नरसिंह सिंहको पूजा "सिंह भगवान"को रूपमा गरिन्छ. सिंह एक [[प्राचीन]] [[भारत|भारतीय]] [[वैदिक संस्कृत|वैदिक]] नाम हो जसको अर्थ "सिंह" हो ([[एशियाई सिंह]]), जुन [[प्राचीन भारत]]को लागि 2000 वर्ष सेभन्दा अधिक पुरानो छ. यो मूलतः सिर्फ [[राजपूत|राजपूतों]] द्वारा प्रयुक्त गर््यो जुन भारतमा एक [[हिन्दू|हिंदू]] [[क्षत्रिय]] या सैन्य [[जाति|जाती]] थी. 1699मा [[खालसा]] भाईचारेको जन्म पछि, [[सिख|सिक्खों]] ले पनि [[गुरु गोविन्द सिंह|गुरु गोबिंद सिंह]]को इच्छाको कारण नाम "सिंह"को अपनाया. लाखों हिन्दुहिन्दू राजपूतोंको साथ आज यो पूरी दुनियामा 20 मिलियन [[सिख|सिक्खों]]को द्वारा प्रयुक्त गरिन्छ. [342] ^ डा. मेक क्लेओद, सिख अध्ययनको प्रमुख, दक्षिण एशियाई अध्ययनको विभाग, मेक मास्टर विश्वविद्यालय, हैमिल्टन, ओंटारियो, क्यानाडा.</ref> [343] ^ खुशवंत सिंह, ''अ हिस्ट्री अफ सिख्स, खंड I''</ref> यो पुरा एशिया र यूरोपमा असंख्य [[झंडे|झंडों]] र [[हथियारोंको आवरण]]मा पाइन्छ, एशियाई सिंह [[भारतको राष्ट्रीय चिह्न|भारतको राष्ट्रीय प्रतीक]]मा पनि चिन्हित छन्. {{cite web | author=Government of India | title=Know India: State Emblem | work=National Portal of India | publisher=National Informatics Centre | year=2005 | url=http://india.gov.in/knowindia/state_emblem.php | accessdate =2007-08-27}}</ref> [[भारतीय उपमहाद्वीप]]को सुदूर दक्षिणमा एशियाई सिंह [[सिंहली लोग|सिन्हालेज]]को प्रतीक हो, {{cite web | author=Government of Sri Lanka | title=Sri Lanka National Flag | publisher=Government of Sri Lanka | date=| url=http://www.gov.lk/info/index.asp?mi=19&xp=52&xi=54&xl=3&o=0&t= | accessdate=2007-08-06}}</ref> यो [[श्रीलंका]]को जातीय बहुमत हो, यो शब्द भारतीय-आर्यन ''सिन्हाला'' से व्युत्पन्न भयो हो, जसको अर्थ हो "सिंह लोग" या "सिंहको रगत से युक्त लोग" [[श्रीलंकाको ध्वज|श्री लंकाको राष्ट्रीय ध्वज]]मा तरवार युक्त सिंह एक केन्द्रीय आकृति है। {{cite web | author=Government of Sri Lanka | title=Article 6: The National Flag | work=Official Website of the Government of Sri Lanka | publisher=Government of Sri Lanka | date=| url=http://www.priu.gov.lk/Cons/1978Constitution/Schedle_2_Amd.html | accessdate=2007-08-06}}</ref>
 
एशियाई सिंह [[चीनी कला]]मा एक साधारण मूल भाव है। उनी पहिले बसंतको अंतमा र पतझडको शुरुआतमा कलामा प्रयुक्त किये जाउथे (पांचवीं या छठी शताब्दी ईसा पूर्व), र हान राजवंशमा अधिक लोकप्रिय हो गए, (206 ई.पू. - ई. 220), जब शाही संरक्षक सिंहहरुलाई सुरक्षाको लागि शाही महलोंको अगाडी राखयोजान्थ्यो. किनकीकिन भनें सिंह कहिलेकाँही पनि चीनमा हैन जन्मे, प्रारंभिक वर्णन वास्तविक थिएनन्; चीनमा [[बौद्ध कला|बुद्ध कला]]को आने पछि [[तांग राजवंश|टेंग राजवंश]]मा (छठी शताब्दी ईस्वी में) सिंहहरुलाई साधारण तरिकामा बिना पंखोंको वर्णित गरे जान्थ्यो. उनिको शरीर मोटे र साना हो गए, र उनिको अयाल घुंघराली हो गयी. [351] ^ ली लिंग (मई 2002). {{cite web |url=http://www.cityu.edu.hk/ccs/Newsletter/newsletter4/Lion/Lion.htm |title= The Two-Way Process in the Age of Globalization |archiveurl=http://web.archive.org/web/20050406143133/http://www.cityu.edu.hk/ccs/Newsletter/newsletter4/Lion/Lion.htm |archivedate=2005-04-06}}"[350]",{{cite web |url=http://www.cityu.edu.hk/ccs/Newsletter/newsletter4/Lion/Lion.htm |title= The Two-Way Process in the Age of Globalization |archiveurl=http://web.archive.org/web/20050406143133/http://www.cityu.edu.hk/ccs/Newsletter/newsletter4/Lion/Lion.htm |archivedate=2005-04-06}} रोनाल्ड एगन द्वारा अनुवादित. एक्स/चेंज न्यूजलैटर फ्रम सिटी यूनिभर्सिटी अफ हंगकंग, अंक 4 26 सितम्बर 2007को उपलब्ध</ref> [[सिंह नृत्य]] [[चीनी संस्कृति]]को एक पारंपरिक नृत्य हो जसमा कलाकार सिंहको पोशाकमा सिंहको गतिहरुको नकल गर्छ, अक्सर सिम्बल, ड्रम र गोंगमा संगीत पनि साथमा बजाय जाइन्छ. उनी [[चीनी नव वर्ष|चीनी नववर्ष]] मा, [[मध्य पतझड महोत्सव|अगस्त मून उत्सव]], र अन्य उत्सवहरुमा अच्छे भाग्यको लागि प्रदर्शन गर्छन्, [352] ^ [http://web.mit.edu/lion-dance/www/about/index.html एमआईटी सिंह नृत्य क्लब -को बारे मा,] 26 सितंबर 2007को उपलब्ध</ref> [[सिंगापुर]]को [[द्वीप राष्ट्र]] (''सिंगापुरा'' )को नाम मलय शब्द सिंह र पुर(city), से व्युत्पन्न भयो है। जुन [[ग्रीक भाषा|ग्रीक]]{{lang|el|''πόλις''}}, ''pólis''. {{cite web | url=http://www.bartleby.com/61/46/S0424600.html|title=Singapore| work=The American Heritage Dictionary of the English Language: Fourth Edition|year=2000|publisher=bartleby.com|accessdate=2006-04-14 }}</ref>[361] से सम्बंधित है। [[मलय भाषा]][[मलय इतिहास|मलय]] इतिहासको अनुसार, यो नाम चौदवीं सदीको [[सुमत्रा|सुमात्रा]] मलय राजकुमार, [[संग नीला उतामा|सांग नीला उतामा]]को द्वारा दिइएको जुन द्वीपको एक गर्जन पछि यो नाम दिया जिसे मुख्यमन्त्रीको एक सिंह (एशियाई सिंह)को रूपमा चिनारी दी. {{cite web| title=Early History | url=http://www.sg/explore/history.htm | publisher=Ministry of Information, Communications and the Arts, Singapore | accessdate=2006-04-14 }}</ref> [[चित्र:Flag of Sri Lanka.svg|thumb| श्रीलंकाको ध्वज]] [[असलन|"असलन"]] या [[अर्सलन|"अर्सलन]] (ओट्टोमन ارسلان ''arslān'' र اصلان ''aṣlān'' ) "सिंह "को लागि [[टर्की भाषा|तुर्की]] र [[मंगोलियाई भाषा|मंगोलियन]] शब्द हुन् . यसलाइ धेरै [[सेल्जुक तुर्क|सेल्जुक]] र [[ओटोमन राजवंश|ओटोमन]] शासकहरु ले एक शीर्षकको रूपमा अपनाया, जसमा [[अल्प अर्सलन]] र [[अली पाशा]] शामिल हुन् र एक [[टर्की भाषाहरु|तुर्की]]/[[ईरानी भाषाहरु|ईरानी]] नाम हो.
 
"सिंह" एक मध्यकालीन वेरियर शासकको उपनाम था, जुन बहादुरीको लागि दिइएको, जस्तै [[इंग्ल्याण्डको रिचर्ड प्रथम|इंग्ल्याण्डको रिचर्ड I]] रिचर्ड दी लायन हार्ट कहलाते छन्,<ref name="Garai73"/> [364] [[हेनरी दी लायन]], ({{lang-de|Heinrich der Löwe}}[365]), [[ड्यूक अफ सेक्सोनी]] र [[फ्लैंडर्सको रबर्ट III|रबर्ट III अफ फ्लैंडर्स]]को उपनाम "दी लायन अफ फ्लेंडर्स"- जुन आज सम्म एक मुख्य [[फ्लैंडर्स|प्रतिष्ठा]]को चिन्ह है। सिंहहरुलाई पल्ट बार [[हथियारोंको आवरण]]मा दर्शाया जाता रहयोहैं, या त आफु उपकरणमा शील्डमा या [[समर्थक]] पर. (इस सिंहनीको कम दर्शाया जाइन्छ ) [[हेरलड्री]]को औपचारिक भाषा जुन [[लांछन|ब्लेजन]] भन्ने गरिन्छ, छवियहरुलाइ व्यक्त गराउनको लागि फ्रान्सीसी भाषाको प्रयोग गर्छं. यस्तो/यस्ता/यसरी वर्णन स्पष्ट गर्छन् कि सिंह या अन्य प्राणी "रेम्पेंट" हुन् या "पेसेंट" छन्. यानि उनी पालन कर रहे हुन् या दुबक रहें छन्,<ref name="Notre Dame">{{cite web | title =Heraldic Dictionary: Beasts | publisher=University of Notre Dame | url =http://www.rarebooks.nd.edu/digital/heraldry/charges/lions.html | accessdate=2007-07-20 }}</ref> सिंहको प्रयोग नेशनल असोसिएशन फुटबाल टीम से खेल टीमको प्रतीकको रूपमा गरिन्छ जस्तै [[इंग्ल्याण्ड राष्ट्रीय फुटबल टीम|इंग्ल्याण्ड]], [[स्कटलैंड राष्ट्रीय फुटबल टीम|स्कोटलैंड]], र [[सिंगापुर राष्ट्रीय फुटबल टीम|सिंगापूर]] से प्रसिद्द क्लब जस्तै [[डेट्रोइट लायन्स|डेट्रोइट लायंस]] {{cite web | author=| title=Official Website of the Detroit Lions | publisher=Detroit Lions | year=2001 | url=http://www.detroitlions.com/index.cfm?homelink=y | accessdate=2007-07-08}}</ref> अफ दी NFL, [[चेल्सी एफ सी|चेलसा]] <ref name="new crest">{{cite news | date=2004-11-12 | url=http://news.bbc.co.uk/sport1/hi/football/teams/c/chelsea/4008257.stm | title=Chelsea centenary crest unveiled | publisher=BBC | accessdate=2007-01-02 | author=}}</ref> [[इंग्लिश प्रीमियर लीग|अङ्ग्रेजी प्रीमियर लीग]]को [[एस्टन विला एफ सी|एस्टन विला]], {{cite web | author=Aston Villa F.C. | title=The Aston Villa Crest: 2007 Onwards… | publisher=Aston Villa F.C. | year=2007 | url=http://www.avfc.premiumtv.co.uk/page/CrestTest/0,,10265,00.html | accessdate=2007-08-06}}</ref> (और आफु प्रीमियरशिप) [[दी लायन्स|दुनिया भरको साना क्लबोंको मेजबानीको लिए]]. विलाको शिखरमा एक स्कटिश [[सिंह रेम्पेंट]] हो, जस्तो कि यूनाइटेड अफ [[स्कटिश प्रीमियर लीग]]को [[रेंजर्स एफ सी|रेंजर्स]] र [[डंडी संयुक्त एफ सी|डंडी]]मा है।[[चित्र:Una-lion.jpg|thumb| सिंह पुरा संयुक्त राज्य अमेरिकामा हाई स्कूल, कलेज र विश्वविद्यालहरु एक लोकप्रिय प्रतीक र शुभंकर है। यो मूर्ति उत्तरी अलाबामाको विश्व विद्यालय परिसरमा है।]]सिंह निरंतर आधुनिक साहित्यमा बनयोरहयोहै, यो दी लायनमा मिजेनिक [[असलन]] से, ''[[दी लायन, दी विच एंड दी वार्डरब|दी विच एंड दी वार्डरब एंड]]'' सम्म र उनको बाद [[सी. एस. लेविस|सी एस लेविस]]को द्वारा लिखित [[नारनिया]] सीरीज देखि लिएर, {{cite book |last=Lewis |first=C.S. |authorlink=C. S. Lewis |title= The Lion, the Witch and the Wardrobe |year= 1950 |publisher= HarperCollins |isbn= 0-06-023481-4}}</ref> ''[[दी वंडरफुल विजार्ड अफ Oz|दी वंडरफुल विजार्ड अफ ओज]]''मा कोमेडिक [[कवर्डली लायन]] तक. [378] ^ एल फ्रैंक बम, माइकल पैट्रिक हार्न, ''दी एनोटेट विजार्ड अफ ओज, '' पी 148, आईएसबीएन 0-517-500868</ref> चलचित्रोंको आगमन पछि सिंह प्रतीकको उपस्थिति निरंतर बनी रही; सबै ले/संग/भन्दा आइकोनिक र व्यापक रूप से जाउन माने सिंहहरु हरुमा एक हो [[लियो दी लायन (MGM)|लियो दी लायन]], जुन [[मेट्रो-गोल्डविन-मेयर]] (MGM) स्टूडियोको लागि मेस्कोट है। जुन 1920 से प्रयोगमा रहयोहै।<ref name="tvacres">{{cite web | url=http://www.tvacres.com/adanimals_leolion.htm | title=TV ACRES: Advertising Mascots - Animals - Leo the MGM Lion (MGM Studios) | work=TV Acres}}</ref> 1960मा सबै ले/संग/भन्दा प्रसिद्द सिंहनीको उपस्थिति प्रकट भयो, यो थी मूवी ''[[बोर्न फ्री]]''मा दी केन्यन एनीमल [[एल्सा दी लायंस (सिंहनी एल्सा)|एलसा]]. {{cite book |last=Adamson |first=George |authorlink=George Adamson |title= Bwana Game : the life story of George Adamson|year= 1969 |publisher=Fontana |location= |isbn=0006121454 }}</ref> यो त्यहि शीर्षकको वास्तविक जीवनको सबै ले/संग/भन्दा ज्यादा बिकने वाली अन्तर्राष्ट्रीय किताबमा आधारित थी. {{cite book |last=Adamson |first=Joy |authorlink=Joy Adamson |title=Born Free: A Lioness of Two Worlds |year=2000|origyear=1960 |publisher=Pantheon |location= |isbn=0375714383 }}</ref> जनावरोंको राजाको रूपमा सिंहको भूमिकाको कार्टूनोंमा प्रयुक्त गरिन्छ, 1950को मांगा से यो शुरुवात भयो जसले पहिले जापानी कलर टी वी एनीमेशन श्रृंखलाको जन्म दिया. फेरि ''[[किम्बा सफेद सिंह (किम्बा दी व्हाइट लायन|किम्बा दी व्हाइट लायन]]'' , लिओनार्दो लायन अफ ''[[राजा लियोनार्डो र उनिको लघु विषय|किंग लिओनार्दो र उनको साना विषय]]'' , दुवै 1960 से 1994 सम्म [[वल्ट डिज्नी पिक्चर्स|डिज्नी]] एनिमेटेड फीचर फिलिम ''[[दी लायन किंग]]''मा दर्शाए गए. {{cite book |last=Schweizer |first=Peter |title=Disney: The Mouse Betrayed |year=1998 |pages=164–169|publisher=Regnery Publishing |location=Washington D.C. |isbn=0-89526-387-4}}</ref> {{cite web | title=King Leonardo and His Short Subjects | work=Internet Movie Database | publisher=Internet Movie Database Inc. | year=2007 | url=http://www.imdb.com/title/tt0053515/maindetails | accessdate=2007-09-14}}</ref> जसमा लोकप्रिय गीत [[दी लायन स्लीप्स टुनाइट|"The Lion Sleeps Tonight"]] पनि है। एक सिंह [[दक्षिण अफ्रीका]]को 50 -रेंड बैंकनोट्समा प्रदर्शित है। (हेर्नुहोस [[दक्षिण अफ्रीकी रेंड#बैंकनोट्स|दक्षिण अफ्रीकी रैंड]]).
पङ्क्ति १७४:
* [http://www.biodiversitylibrary.org/name/Panthera_leo जैव विविधता हेरिटेज पुस्तकालय बिबलियोग्राफी] ''पेन्थेरा लियो''को लिए
* [http://www.lionconservationfund.org/ सिंह संरक्षण कोष:] एक कोषको उदाहरण सिंहको सरंक्षण र अनुसंधानको बारेमा यसको परियोजनाएं.
* [http://www.lionresearch.org/main.html सिंह अनुसंधान केंद्र:] मिनेसोटा विश्वविद्यालयमा अनुसंधान समूहको वेबसाइट जसले सिंहहरुमा क्षेत्रमा अनुसंधानको आयोजन गरे हो र 50 सेभन्दा अधिक सहकर्मिहरुको द्वारा समीक्षा गरिएको(थियो) वैज्ञानिक लेख लिखे छन्.
 
{{reflist}}
"https://ne.wikipedia.org/wiki/सिंह" बाट अनुप्रेषित