"कथानक" का संशोधनहरू बिचको अन्तर

कथांतर्गत "कार्यव्यापार कोकार्यव्यापारको योजना" को '''कथानक''' (Plot) भन्दछन्। "कथानक" र "कथा" दुईटै नै शब्द [[संस्कृत]] "कथ" धातु संग उत्पन्न हुन्। संस्कृत साहित्यशास्त्र मासाहित्यशास्त्रमा "[[कथा]]' शब्द कोशब्दको प्रयोग एक निश्चित काव्यरूप को अर्थकाव्यरूपको माअर्थमा गरिदै आएको छ तर कथा शब्द कोशब्दको सामान्य अर्थ हो- "त्यो जुन भनिन्छ'। यहाँ भन्नेवाला कोभन्नेवालाको साथ-साथ सुननेवाला कोसुननेवालाको उपस्थिति पनि अंतर्भुक्त हो किनकी "भन्नु' शब्द त्यतिखेरसार्थक हुन्छ जब उसलाइ सुननेवाला पनि कोई हो। श्रोताश्रोताको को अभाव माअभावमा केवल "बोलने' या "बड़बड़ाने' को कल्पना गर्न सकिन्छ, " भन्ने' को हैन। यसको साथ ही, त्यो सबै कुनै "जो भनिन्छ' कथा कोकथाको परिसीमाहरुमा हैन सिमट पाता। अत: कथा कोकथाको तात्पर्य कुनै यस्तो "कथित घटना' को भन्ने या वर्णन गर्ने बाट हुन्छ जसको एक निश्चित क्रम एवं परिणाम हो। ई.एम. फ़ार्स्टर (ऐस्पेक्ट्स ऑव द नावेल, लन्डन, १९४९, पृ. २९) ले "घटनाहरु कोघटनाहरुको कालानुक्रमिक वर्णन' को कथा (स्टोरी) को संज्ञा दिएको छ; जैसे, नाश्ते पछि मध्याह्न कोमध्याह्नको भोजन, सोमवार पछि मंगलवार, यौवन पछि वृद्धावस्था आदि।

यसको विपरीत कथानक (चाहे त्यो [[महाकाव्य]] को हो अथवा [[खंडकाव्य]], [[नाटक]], [[उपन्यास]] या [[लोकगाथा]] को हो) को त्यो तत्व हो जुन उसमा वर्णित कालक्रम संग श्रृंखलित घटनाहरुलाइ धुरी बनेर उसलाइ संगति दिन्छ र कथा कोकथाको समस्त घटनाहरु जसको चारै तिर ताने बाने कोबानेको जस्तै बुनी गएर बढ़ती र विकसित हुन्छं। कथा या कहानी पनि साधारणत: कार्यव्यापार कोकार्यव्यापारको योजना नै हुन्छ, तर कुनै एक पनि कथा कोकथाको कथानक भन्न सकिन्न; कारण, कथा कोकथाको विशिष्टता केवल उसको कालानुक्रमिक वर्णन कोवर्णनको अभिभूत गर्छ। "नायक कोनायकको नायिका संग प्रेम भयो, र अन्त माअन्तमा उसले उसका वरण गर्‍यो।'-कथा हो। "नायक ले नायिका कोनायिकाको देख्यो, त्यो उसपर अनुरक्त भयो। प्राप्तिमार्ग कोप्राप्तिमार्गको अनेक अवरोधहरुलाइ आफ्नो शौर्य र लगन संग दूर गरेर, अन्त मा, उसले नायिका संग विवाह गर्‍यो।'-कथानक हो। अर्थात्‌ कथा कुनै पनि कथात्मक साहित्यिक कृति कोकृतिको ढाँचा मात्र हुन्छ जबकि कथानक माकथानकमा तत्प्रस्तुत प्रकरणवस्तु (थीम) को अनुरूप कथा कोकथाको स्वरूप स्पष्ट, संगत एवं बुद्धिग्राह्य बनेर उभरउछ।

वेब्सटर (थर्ड न्यू इंटरनैशनल डिक्शनरी) को अनुसार कथानक (प्लाट) को परिभाषा यस प्रकार हो-

:"कुनै साहित्यिक कृति (उपन्यास, नाटक, कहानी अथवा कविता) को यस्तो योजना, घटनाहरु कोघटनाहरुको पैटर्न अथवा मुख्य कथा कोकथाको कथानक भन्दछन् जसको निर्माण उद्दिश्ट प्रसंगों कोप्रसंगोंको सहेतुक संयोजित श्रृंखला (स्तरक्रम) को क्रमिक उद्घाटन संग गरिएको हो।"

उपर्युक्त विवेचन संग यस महत्वपूर्ण तथ्य कोतथ्यको उद्घाटन हुन्छ कि कथा कोकथाको सुन्ने या पढ्ने समय श्रोता अथवा पाठकपाठकको को मन मामनमा अगाडी आनेवाला घटनाहरुघटनाहरुको को जानने कोजाननेको जिज्ञासा रहन्छ अर्थात्‌ त्यो बार-बार यही पूछता या सोचउछ कि फेरि के भयो, जबकि कथानक माकथानकमा त्यो ये प्रश्न पनि उठाउछ कि "ऐसा किन भयो?' "यह कसरि भयो?' आदि। अर्थात्‌ अगाडी घटनेवाला घटनाहरुघटनाहरुको कोजाननेको जानने को जिज्ञासा कोजिज्ञासाको साथ-साथ श्रोता अथवा पाठक घटनाहरु कोघटनाहरुको बीच कार्य-कारण-संबंध कोसंबंधको प्रति पनि सचेत रहन्छ। कथा गुहामानवगुहामानवको को जिज्ञासा कोजिज्ञासाको शांत कर सकती हो तर बुद्धिप्रवण व्यक्ति कोव्यक्तिको तृप्ति कथानक कोकथानकको माध्यम संग नै संभव हो। अत: भन्न सकिन्छ, कथानककथानकमा मा समय कोसमयको गति घटनावली कोघटनावलीको खोलती चलती हो र यसको साथ नै उसका घटना संयोजन-विश्व कोविश्वको युक्तियुक्त संघटन कोसंघटनको अनुरूप-तर्कसम्मत कार्य-कारण-अंत:संबंधहरुमा आधारित रहन्छ। इसीलागि उसमा आरंभ, मध्य र अन्त, तिनै नै सुनिश्चित रहन्छ। "आदम हव्वा' को आदि कथानक माकथानकमा यिनी तिनै सोपानहरुलाइ स्पष्ट देख्न सकिन्छ; यथा, निषेध (प्राहिबिशन), उल्लंघन (ट्रांसग्रेशन) तथा दंड (पनिशमेंट)।

कथानक कला कोकलाको साधन है, अत: भावोत्तेजना लाने कोलानेको लागि उसमा जीवन कोजीवनको प्रत्ययजनक यर्थातता कोयर्थातताको साथ आकस्मिकता कोआकस्मिकताको तत्व पनि आवश्यक हो। इसीलागि कथानक कोकथानकको घटनाहरु यथार्थ घटनाहरुलाइ यथावत्‌ अनुकृति मात्र न होकर, कला कोकलाको स्वनिर्मित विधान कोविधानको अनुसार संयोजित रहन्छं। कथानक देव दानव, अतिप्राकृत र अप्राकृत घटनाहरु भन्दा पनि निर्मित हुन्छन् तर उनका उक्त निर्माण परम्परा द्वारा स्वीकृत विधान तथा अभिप्रायों कोअभिप्रायोंको अनुसार नै हुन्छ। अत: अविश्वसनीय होते भए पनि उनी विश्वसनीय हुन्छन्। कथानक कोकथानकको गतिशील घटनाहरु सीधी रेखा मारेखामा नही चलतीं। उनमें उतार चढ़ाव आउछन्, भाग्य बदलिन्छ, परिस्थितियाँ मनुष्य कोमनुष्यको कुनै संग कुनै बनाइदिन्छ१ आफ्नो संगीसाथिहरु लाई साथ या बाह्य शक्तियों अर्थात्‌ आफ्नो परिस्थिति कोपरिस्थितिको विरुद्ध उसलाइ प्राय: संघर्ष करना पड़उछ। कथानककथानकमा मा जीवन कोजीवनको इसी गतिमान संघर्षशील रूप कोरूपको जीवंत अवतारणा गरिन्छ।