"अनन्त चतुर्दशी" का संशोधनहरू बिचको अन्तर

कुनै सम्पादन सारांश छैन
कुनै सम्पादन सारांश छैन
पङ्क्ति १:
भाद्र महिनाको शुक्ल पक्षको चतुर्दशीलाई अनन्त चतुर्दशी भनिन्छ।<ref>http://astrokrisna.blogspot.com/2011/09/blog-post_10.html</ref> यस व्रतको नामैबाट के लक्षित हुन्छ भने यस दिन कहिल्यै अन्त्य नहुने सृष्टिका कर्ता, धर्ता र संहर्ता निर्गुण ब्रह्मको भक्तिको दिन मानिन्छ। यो दिन भक्तगणले लौकिक कार्यकलापहरूबाट मनलाई हटाएर ईश्वरभक्तिमा अनुरक्त हुने दिन हो। यस दिन वैदिक मन्त्रोच्चारणपूर्वक भक्तिको स्मृतितन्तु अनन्तडोरो बाँधिन्छ। यो व्रत धन पुत्रादिको कामनापूर्तिका निमित्त गर्ने चलन पनि छ। भनिन्छ जब पाण्डवहरूले जुवामा आफ्ना सारा सम्पत्ति र राजपाट हारेर वनमा कष्ट भोग्दै थिए, त्यति बेलै भगवान् श्रीकृष्णले आज्ञा गरेकाले धर्मराज युधिष्ठिरले आफ्ना भाइहरू तथा द्रौपदीका साथ पूर्ण विधि-विधानले यो व्रत लिएर, विधिपूर्वक अनन्तसूत्र धारण गरेका थिए। अनन्त चतुर्दशीको त्यसै व्रतको प्रभावले पाण्डवहरू समस्त सङ्कटहरूबाट मुक्त भए।<ref>कृष्णप्रसाद कोइराला, उपप्राध्यापक, पिण्डेश्वर विद्यापीठ, धरान, नेपाल</ref> यस दिन भगवान् अनन्तको पूजा, आराधना र व्रत हुने गर्दछ। यस दिन अनन्तका रूपमा भगवान् हरिको पूजा गरिन्छ। रुवा, रेशमी धागो वा कुशले बनाएको चौधवटा गाँठो भएको अनन्तको निर्माण गरी पुरुषले दाहिने तथा नारीहरुले देब्रे हातमा अनन्त धारण गर्ने चलन छ। रुवा वा रेशमको धागो कुङ्कुमको रङ्गद्वारा रंगाउने गरिन्छ। यो सामूहिक रूपमा नगरेर व्यक्तिगत रूपमा गरिने पूजा हो। यस पर्वमा कुनै सामाजिक धार्मिक उत्सव हुँदैन। अग्नि पुराण<ref> अग्नि पुराण १९२/७-१०</ref>मा यसको विवरण छ। यस दिन कलशको जलमा स्थापना गरिएको तथा कुशबाट निर्मित भगवान् श्रीहरिको प्रतिमाको पूजा गरिन्छ। व्रत सम्पादन गर्ने व्यक्तिले चामलको एक पाथी पिठोबाट तैयार गरिएका रोटीहरु भगवानलाई अर्पण गरी पूजाको समाप्तिपछि त्यस नैवेद्यको आधा भाग ब्राह्मणलाई दान गर्नुपर्दछ भने बाँकी आधा भाग स्वयं आँफैले उपयोग गर्नुपर्दछ।
==व्रतविधि==
यस दिन व्रत सम्पादन गर्ने व्यक्तिले प्रात:कालमा स्नानादि नित्यकर्महरुबाट निवृत्त भएर कलशको स्थापना गर्नुपर्दछ। कलशमाथि एउटा थाली राखी अष्टदल कमलको रचना गरी त्यसको केन्द्रमा कुशबाट निर्मित अनन्तकोअनन्त भगवान विष्णुको प्रतिमा स्थापना गर्नुपर्दछ। यस पछि कुङ्कुम, केसरी वा बेसारबाट रंगाएर बनाएको काँचो धागोबाट १४ ग्रन्थियुक्त 'अनन्त'को निर्माण गरी स्थापना गर्नुपर्दछ। त्यसपछि '''ॐ अनन्तायनम:''' यस मन्त्रले भगवान् विष्णु तथा अनंतसूत्रको षोडशोपचार-विधिले पूजा गर्नुपर्दछ। यो व्रत नदीको तटमा गर्नुपर्दछ र पूजाको समाप्तिपछि भगवान् हरिका कथाहरु सुन्ने गर्नुपर्दछ। भगवान् हरिलाई यसरी प्रार्थना गर्नुपर्दछ :-
 
'''हे वासुदेव, यस अनन्त संसाररूपी महासमुद्रमा डुबेका मानिसहरूको रक्षा गर्नुहवस् तथा तिनलाई अनन्तका रूपको ध्यान गर्नमा संलग्न गराउनुहवस्, अनन्तरूप भएका हजुरलाई नमस्कार।'''<ref>'''अनन्तसागरमहासमुद्रेमग्नान्समभ्युद्धर वासुदेव।
यस दिन व्रत सम्पादन गर्ने व्यक्तिले प्रात:कालमा स्नानादि नित्यकर्महरुबाट निवृत्त भएर कलशको स्थापना गर्नुपर्दछ। कलशमाथि एउटा थाली राखी अष्टदल कमलको रचना गरी त्यसको केन्द्रमा कुशबाट निर्मित अनन्तको स्थापना गर्नुपर्दछ। यस पछि कुङ्कुम, केसरी वा बेसारबाट रंगाएर बनाएको काँचो धागोबाट १४ ग्रन्थियुक्त 'अनन्त'को निर्माण गरी स्थापना गर्नुपर्दछ।
अनंतरूपे विनियोजितात्मा ह्यनन्तरूपाय नमो नमस्ते॥''' अग्नि पुराण १९२/९</ref>
 
यस मन्त्रले हरिको पूजा गरेर तथा आफ्नो हातको माथिल्लो भागमा(पाखुरामा) वा गलामा मन्त्रोच्चारणपूर्वक अनन्त भनी प्रतिष्ठा गरिएको धागो बाँधेर वा झुन्ड्याएर व्रत सम्पादन गर्ने व्यक्तिले अनन्त चतुर्दशीको व्रत समापन गरी प्रसन्नता प्राप्त गर्ने चलन विश्वास छ। यस धागोमा अनन्तले भगवान् हरिको र सूत्रमा विद्यमान चौधवटा गाँठाले हरिद्वारा उत्पन्न १४ वटा स्वर्गादि लोकहरुको द्योतन गर्दछन्। पूजाको अन्त्यमा अनन्त भगवानको स्मरण गर्दै प्रार्थना गर्नुपर्दछ। <ref>प्रार्थना गर्ने मन्त्र :-
यो व्रत नदीको तटमा गर्नुपर्दछ र पूजाको समाप्तिपछि भगवान् हरिका कथाहरु सुन्ने गर्नुपर्दछ। भगवान् हरिलाई यसरी प्रार्थना गर्नुपर्दछ :-
'''हे वासुदेव, यस अनन्त संसाररूपी महासमुद्रमा डुबेका मानिसहरूको रक्षा गर्नुहवस् तथा तिनलाई अनन्तका रूपको ध्यान गर्नमा संलग्न गराउनुहवस्, अनन्तरूप भएका हजुरलाई नमस्कार।'''<ref>अग्नि पुराण १९२/९</ref> यस मन्त्रले हरिको पूजा गरेर तथा आफ्नो हातको माथिल्लो भागमा(पाखुरामा) वा गलामा मन्त्रोच्चारणपूर्वक अनन्त भनी प्रतिष्ठा गरिएको धागो बाँधेर वा झुन्ड्याएर व्रत सम्पादन गर्ने व्यक्तिले अनन्त चतुर्दशीको व्रत समापन गरी प्रसन्नता प्राप्त गर्ने चलन विश्वास छ। यस धागोमा अनन्तले भगवान् हरिको र चौधवटाअ गाँठाले हरिद्वारा उत्पन्न १४ वटा स्वर्गादि लोकहरुको द्योतन गर्दछन्। हेमाद्रिमा<ref>हेमाद्रि, व्रतखण्ड, भाग २, पृ0 २६-३६</ref> अनन्त व्रतको विवरण विशद रूपले प्रस्तुत गरिएको छ, त्यसमा कृष्णद्वारा युधिष्ठिरलाई बताइएको कौण्डिन्य ऋषि र तिनकी पत्नी शीलाको गाथा वर्णित छ। भगवान् श्रीकृष्णको कथन छ - 'अनन्त' उनका रूपहरुमध्ये एउटा रूप हो, जसलाई काल भनिन्छ। अनन्त चतुर्दशीको व्रत चन्दन, अक्षता, पुष्प, नैवेद्यादि उपचारहरुका माध्यमले सम्पादन गरिन्छ। यस व्रतको महात्म्य उल्लेख गर्दै के भनिएको छ भने<ref> हेर्नोस् - वर्षक्रियाकौमुदी (पृ० ३२४-३३९), तिथितत्त्व (पृ० १२३), का० नि० (पृ० २७९), व्रतार्क आदि</ref> यदि यस व्रतलाई १४ वर्षसम्म लिने हो भने व्रत सम्पादन गर्ने व्यक्तिले सजिलै विष्णुलोक प्राप्त गर्न सक्दछ।<ref> हेमाद्रि, व्रत, भाग २, पृ० ३५</ref> यस व्रतलाई सम्पादन गर्ने सन्दर्भमा उपयुक्त तिथि र दिन निर्धारणका विषयमा मतमतान्तर छन्। माधव<ref>का० नि० २७९</ref>का मतमा यो व्रत मध्याह्नकालमा सम्पादन नगरेर सूर्योदयबाट गणना गरी प्रातःकालमा तीन मुहर्तसम्म अनन्त व्रतका लागि सर्वोत्तम मानिन्छ। तर निर्णयसिन्धुले<ref> निर्णयसिन्धु पृ० १४२</ref> यस मतको खण्डन गरेको छ।
 
अनन्तं विप्रवर्गञ्च तथा कुङ्कुमवर्णकम् । फणासहस्रसंयुक्तं तं देवं प्रणमाम्यहम् ।। सदा भूयात् प्रसन्नो मे भक्तानामभयङ्कर:॥"</ref> यो व्रत लिने व्यक्तिले अलिनो भोजन ग्रहण गर्नुपर्दछ।
 
'''हे वासुदेव, यस अनन्त संसाररूपी महासमुद्रमा डुबेका मानिसहरूको रक्षा गर्नुहवस् तथा तिनलाई अनन्तका रूपको ध्यान गर्नमा संलग्न गराउनुहवस्, अनन्तरूप भएका हजुरलाई नमस्कार।'''<ref>अग्नि पुराण १९२/९</ref> यस मन्त्रले हरिको पूजा गरेर तथा आफ्नो हातको माथिल्लो भागमा(पाखुरामा) वा गलामा मन्त्रोच्चारणपूर्वक अनन्त भनी प्रतिष्ठा गरिएको धागो बाँधेर वा झुन्ड्याएर व्रत सम्पादन गर्ने व्यक्तिले अनन्त चतुर्दशीको व्रत समापन गरी प्रसन्नता प्राप्त गर्ने चलन विश्वास छ। यस धागोमा अनन्तले भगवान् हरिको र चौधवटाअ गाँठाले हरिद्वारा उत्पन्न १४ वटा स्वर्गादि लोकहरुको द्योतन गर्दछन्। हेमाद्रिमा<ref>हेमाद्रि, व्रतखण्ड, भाग २, पृ0 २६-३६</ref> अनन्त व्रतको विवरण विशद रूपले प्रस्तुत गरिएको छ, त्यसमा कृष्णद्वारा युधिष्ठिरलाई बताइएको कौण्डिन्य ऋषि र तिनकी पत्नी शीलाको गाथा वर्णित छ। भगवान् श्रीकृष्णको कथन छ - 'अनन्त' उनका रूपहरुमध्ये एउटा रूप हो, जसलाई काल भनिन्छ। अनन्त चतुर्दशीको व्रत धुप, दीप, चन्दन, अक्षता, पुष्प, नैवेद्यादि उपचारहरुका माध्यमले सम्पादन गरिन्छ। यस व्रतको महात्म्य उल्लेख गर्दै के भनिएको छ भने<ref> हेर्नोस् - वर्षक्रियाकौमुदी (पृ० ३२४-३३९), तिथितत्त्व (पृ० १२३), का० नि० (पृ० २७९), व्रतार्क आदि</ref> यदि यस व्रतलाई १४ वर्षसम्म लिने हो भने व्रत सम्पादन गर्ने व्यक्तिले सजिलै विष्णुलोक प्राप्त गर्न सक्दछ।<ref> हेमाद्रि, व्रत, भाग २, पृ० ३५</ref> यस व्रतलाई सम्पादन गर्ने सन्दर्भमा उपयुक्त तिथि र दिन निर्धारणका विषयमा मतमतान्तर छन्। माधव<ref>का० नि० २७९</ref>का मतमा यो व्रत मध्याह्नकालमा सम्पादन नगरेर सूर्योदयबाट गणना गरी प्रातःकालमा तीन मुहर्तसम्म अनन्त व्रतका लागि सर्वोत्तम मानिन्छ। तर निर्णयसिन्धुले<ref> निर्णयसिन्धु पृ० १४२</ref> यस मतको खण्डन गरेको छ। यसमा उदय तिथिको प्रयोग नै उपयोगी मानिन्छ र मध्याह्नकालसम्म चतुर्दशी तिथि हुँदा अझ राम्रो मानिन्छ।
==कथा==
एक बारपटक महाराज युधिष्ठिरले राजसूय यज्ञ गरे। त्यस समय यज्ञ मण्डपको सुन्दर ढङ्गले निर्माण सुंदरथियोगरिएकै हीथियो, अझ त्यो मण्डप अद्भुत पनि थियोथियो। त्यो यज्ञ मण्डप इतनायत्ति मनोरम थियो कि जल अनि स्थलको भिन्नता नै प्रतीत नैं छैनती थियो।हुँदैनथ्यो। जलमा स्थलस्थलको तथा स्थलमा जलको भांतिजस्तो प्रतीत होतीहुन्थ्यो। थियो। धेरैसाँच्चै सावधानी गर्नमागर्दा पनि धेरै व्यक्तिव्यक्तिहरू त्यस अद्भुत मण्डपमा झुक्किएका धोखाहुन्थे। खाएक चुकेपटक थिए।कतैबाट एकघुमघाम बार कहींबाट टहलते-टहलतेगर्दै दुर्‍योधनदुर्योधन पनि त्यस यज्ञ-मण्डपमा आए र एक तालाबलाईतलाउलाई स्थल समझमानेर त्यसमा गिर गया।लडे। द्रौपदीले यो देखेर 'अंधहरुकोअन्धाको संतानछोरो अंधीअन्धो' भनेर उनकाउनको उपहास गरे।गरिन्। यसबाट दुर्‍योधनदुर्योधन चिढ़ गया।चिढिए। यो कुराकुरो त्यसकोतिनको हृदयमा बाण समानझैं लगी।बिज्न त्यसकोथाल्यो। उनको मनमा द्वेष उत्पन्न हो गयाभयोत्यसलेउनले पाण्डवहरुबाटपाण्डवहरूलाई बदला लेने ठान ली। त्यसको मस्तिष्कमाद्यूतक्रीड़ामा हराएर त्यस अपमानको बदला लेनेका लागिलिने विचार उपजनेगरे। लागोस्।अनि त्यसलेहस्तिनापुरमा बदलाबोलाएर लेनेकाकल, लागिछल पाण्डवहरुलाई द्यूत-क्रीड़ामाबलले हराएर त्यस अपमानको बदला लेने सोची। त्यसलेउनले पाण्डवहरुलाई जुएमाजुवामा पराजित गरगरे। जुवामा दिया।हारेपछि
प्रतिज्ञानुसार पाण्डवहरूले बाह्र वर्षसम्म वनवासमा बस्नुपर्यो र किसिमकिसिमका कष्ट सहनु पर्यो। वनवासमा रहेका बेला भगवान् श्रीकृष्ण पाण्डवहरूलाई भेट्न आउँदा युधिष्ठिरले उनीसित आफ्नो दुःख सुनाए र दुःख हटाउने उपाय सोधे। त्यसपछि श्रीकृष्णले आज्ञा गर्नुभयो -'हे युधिष्ठिर! तिमीले विधिपूर्वक अनन्त भगवानको व्रत गर, यसबाट तिम्रो समस्त सङ्कट नष्ट हुनेछ र तिम्रो गुमेको राज्य पुन: प्राप्त हुनेछ।' यस सन्दर्भमा श्रीकृष्णले एउटा कथा सुनाउँदै बताउनुभयो-
 
प्राचीन कालमा सुमन्त नामको एक जना तपस्वी ब्राह्मण थिए। तिनको पत्नीको नाम दीक्षा थियो। तिनकी एउटी परम सुन्दरी धर्मपरायण तथा ज्योतिर्मयी कन्या थिइन्, जसको नाम सुशीला थियो। सुशीला किशोरी अवस्थाकी हुन नपाउँदै उनकी माता दीक्षाको मृत्यु भयो। पत्नीको मरणोपरान्त सुमन्तले गर्कशा नामक अर्की स्त्रीसित दोस्रो विवाह गरे। उता छोरी सुशीलाको विवाह ती ब्राह्मणले कौडिन्य ऋषिका साथमा गरिदिए। विदाइमा दाइजो पठाउने सिलसिलामा सुशीलाकी सौतेनी आमा गर्कशाले केही ईंटा र ढुङ्गाका टुक्रा बाँधेर दिइन्। ससुरालीले दिएको पोको लिई कौडिन्य ऋषि दुखी हुँदै नवविवाहिता पत्नीका साथ आफ्नो आश्रम प्रस्थान गरे, बाटैमा रात पर्यो। ऋषि कौडिन्य नदीका तटमा सन्ध्या गर्न बसे। त्यसै नदीको अर्को छेउमा धेरै स्त्रीहरू सुन्दर वस्त्र धारण गरी कुनै देवताको पूजा संलग्न रहेको दृश्य सुशीलाले देखिन्। सुशीलाले ती स्त्रीहरू भए ठाउँमा गएर आफ्नो जिज्ञासा राख्दा तिनीहरूले विधिपूर्वक अनन्त व्रतको महत्ता बताए। संयोगले त्यही दिन अनन्त चतुर्दशी थियो, त्यसैले सुशीलाले त्यहीं त्यस व्रतको अनुष्ठान गरिन् र चौधवटा गाँठा भएको डोरो हातमा बाँधिन्। उनीहरू घर पुगे। यस व्रतको फलस्वरूप माइतिले दाइजोमा दिएका ईंटा र ढुङ्गा हिराजवाहिरात भए तथा केही दिनमा नै तिनीहरूको घर पनि धनधान्यले भरिपूर्ण भयो। एकदिन कौण्डिन्य मुनिको दृष्टि आफ्नी पत्नीको देब्रे हातको पाखुरामा बाँधिएको अनन्त सूत्रमा पुग्यो। त्यस धागोलाई देखेर ऋषि भ्रमित भए र उनले पत्नीसित सोधे - होइन तिमीले मलाई वशमा राख्न यो सूत्र बाँध्यौ कि कसो? कौडिन्यले सुशीलासित त्यसरी पाखुरामा बाँधिएको डोराका बारेमा प्रश्न र जिज्ञासा राख्दा सुशीलाले विनम्रतापूर्वक आफूले भर्खरै थाहा पाएका यावत् वृत्तान्त बताई दिइन्। ऐश्वर्यको मातमा अन्धा भएका कौण्डिन्य ऋषिलाई त्यस डोरोप्रति विश्वास भएन र उनले आफ्नी पत्नीको सही कुरालाई पनि गलत ढङ्गले बुझे। अनन्त सूत्रलाई जादुमन्त्रबाट सिद्ध गरिएको वशीकरण गर्ने डोरो ठानेर चुँडाल्दै त्यसलाई आगोमा हाल्दिए। यस जघन्य कर्मबाट भगवान् अनन्तको अपमान भयो। परिणामत: शीघ्र नै तिनको सारा सम्पत्ति नष्ट भयो। यस दरिद्रताका सम्बन्धमा उनले आफ्नी पत्नीसित कारण सोद्धा सुशीलाले अनन्त भगवानको डोरो डढाएको प्रसङ्ग कोट्याइन्। ऋषिलाई पछुतो भयो र उनी अनन्त डोरो खोज्दै वनमा गए। वनमा धेरै दिनसम्म भौंतारिदै निराश भएर निर्बल हुन पुगेका ऋषि एक दिन जमिनमा पछरिए। त्यसपछि अनन्त भगवान् प्रकट भएर भन्नुभयो - 'हे कौडिन्य! तिमीले मेरो तिरस्कार गरेका थियौ, त्यसैले तिमीले यत्तिका दुःख र कष्ट भोग्नुपर्यो। तिमी दुःखी भयौ। अहिले तिमीले पश्चाताप गरेका छौ, त्यसैले म तिमीसँग प्रसन्न छु। अब तिमीघर गएर विधिपूर्वक अनन्त व्रत गर। चौधवर्षसम्म प्रतिवर्ष विधिविधानपूर्वक यो व्रत सम्पादन् गर्यौ भने तिम्रा समस्त दुःख नष्ट हुनेछन्, तिमी धनधान्यबाट सम्पन्न हुनेछौ। कौडिन्यले भगवन् अनन्तले बताएबमोजिम गरे र उनले सारा क्लेशहरूबाट मुक्ति प्राप्त गरे।' भगवान् श्रीकृष्णको मुखारविन्दबाट यो कथाप्रसङ्ग सुनेपछि युधिष्ठिरले पनि अनन्त भगवानको व्रत लिए र व्रतका प्रभावले पाण्डवहरू महाभारतको युद्धमा विजयी भए तथा चिरकालसम्म राज्य गर्ने अवसर प्राप्त गरे।
यस दिन भगवान विष्णुको कथा हुन्छ। यसमा उदय तिथि ली जान्छ। पूर्णिमाको सहयोग हुनबाट यसको बल बढ़ जान्छ। यदि मध्याह्नसम्म चतुर्दशी छ भनें अधिक राम्रो छ। जैसा यस व्रतका नामबाट लक्षित हुन्छ कि यो दिन त्यस अन्त न हुने सृष्टिका गर्ता निर्गुण ब्रह्माको भक्तिको दिन छ। यस दिन भक्तगण लौकिक कार्यकलापहरुबाट मनलाई हटाएर ईश्वर भक्तिमा अनुरक्त हो जान्छन्। यस दिन वेद ग्रंथहरुको पाठ गरेर भक्तिको स्मृतिको डोरा बांधिन्छ। यस व्रतको पूजा दोपहरमा को जान्छ।
 
यस दिन व्रतीलाई चाहिए कि प्रात:काल स्नानादि नित्यकर्महरुबाट निवृत्त भएर कलशको स्थापना गर्नुहोस्। कलशमा अष्टदल कमलका समान बने बर्तनमा कुशबाट निर्मित अनन्तको स्थापनाको जान्छ। यसका अघि कुंकुम, केसर वा हल्दीबाट रंगकर बनाएको कच्चे डोरेको चौदह गांठहरु वाला 'अनन्त' पनि रखिन्छ। कुशका अनन्तको वंदना गरेर, त्यसमा भगवान विष्णुको आह्वान तथा ध्यान गरेर गंध, अक्षत, पुष्प, घाम, दीप, नैवेद्य आदिबाट पूजन गर्नुहोस्। तत्पश्चात अनन्त देवको ध्यान गरेर शुद्ध अनन्तलाई आफ्नो दाहिनी भुजामा बांध लहरु। यो डोरा भगवान विष्णुलाई प्रसन्न गरने वाला तथा अनन्त फल देने वाला मानिएको छ। यो व्रत धन पुत्रादिको कामनाबाट गरिन्छ।
यस दिन नयाँ डोरेका अनन्तलाई धारण गरेर पुरानोको त्याग गर दिनुपर्नेछ। यस व्रतको पारण ब्राह्मणलाई दान गरेर गर्नु पर्नेछ। अनन्तको चौदह गांठे चौदह लोकहरुको प्रतीत मानी गई छन्। उनमा अनन्त भगवान विद्यमान छन्। भगवान सत्यनारायणका समान नैं अनन्तदेव पनि भगवान विष्णुको नैं एक नाम छ। यही कारण छ कि यस दिन सत्यनारायणको व्रत र कथाको आयोजन प्राय: गरिन्छ। जसमा सत्यनारायणको कथाका साथ-साथ अनन्तदेवको कथा पनि सुनी जान्छ।
 
एक बार महाराज युधिष्ठिरले राजसूय यज्ञ गरे। त्यस समय यज्ञ मण्डपको निर्माण सुंदर त थियो ही, अद्भुत पनि थियो उ यज्ञ मण्डप इतना मनोरम थियो कि जल अनि स्थलको भिन्नता प्रतीत नैं छैनती थियो। जलमा स्थल तथा स्थलमा जलको भांति प्रतीत होती थियो। धेरै सावधानी गर्नमा पनि धेरै व्यक्ति त्यस अद्भुत मण्डपमा धोखा खा चुके थिए। एक बार कहींबाट टहलते-टहलते दुर्‍योधन पनि त्यस यज्ञ-मण्डपमा आए र एक तालाबलाई स्थल समझ त्यसमा गिर गया। द्रौपदीले यो देखेर 'अंधहरुको संतान अंधी' भनेर उनका उपहास गरे। यसबाट दुर्‍योधन चिढ़ गया। यो कुरा त्यसको हृदयमा बाण समान लगी। त्यसको मनमा द्वेष उत्पन्न हो गया र त्यसले पाण्डवहरुबाट बदला लेने ठान ली। त्यसको मस्तिष्कमा त्यस अपमानको बदला लेनेका लागि विचार उपजने लागोस्। त्यसले बदला लेनेका लागि पाण्डवहरुलाई द्यूत-क्रीड़ामा हराएर त्यस अपमानको बदला लेने सोची। त्यसले पाण्डवहरुलाई जुएमा पराजित गर दिया।
पराजित भएमा प्रतिज्ञानुसार पाण्डवहरुलाई बारह वर्षका लागि वनवास भोगना पड़ा वनमा रहते भए पाण्डव अनेक कष्ट सहते रहे। एक दिन भगवान कृष्ण जब मिलने आए तब युधिष्ठिरले उनीसित आफ्नो दुख कहा र दुख टाड़ा गर्ने उपाय पूछा। तब श्रीकृष्णले कहा-'हे युधिष्ठिर! तिमीविधिपूर्वक अनन्त भगवानको व्रत गरो, यसबाट तिम्रो सारा संकट टाड़ा हुनेछ र तिम्रो खोया राज्य पुन: प्राप्त हुनेछ।' यस संदर्भमा श्रीकृष्ण एक कथा सुनाँदै भए बोले-
 
प्राचीन कालमा सुमन्त नामको एक नेक तपस्वी ब्राह्मण थियो। त्यसको पत्नीको नाम दीक्षा थियो। त्यसको एक परम सुंदरी धर्मपरायण तथा ज्योतिर्मयी कन्या थियो। जसको नाम सुशीला थियो। सुशीला जब बड़ी भएको त त्यसको माता दीक्षाको मृत्यु हो गई। पत्नीका मरनेका पछि सुमन्तले गर्कशा नामक स्त्रीबाट अर्को विवाह गरे। सुशीलाको विवाह त्यस ब्राह्मणले कौडिन्य ऋषिका साथ गर दिया। विदाईमा केही देने कुरामा गर्कशाले दामादलाई केही ईंटहरु र पत्थरहरुका टुकड़े बांधकर दे दिए। कौडिन्य ऋषि दुखी हो आफ्नो पत्नीलोई लिएर आफ्नो आश्रमको ओर चल दिए। परन्तु रास्तेमा नैं रात हो गई। ती नदी तटमा सन्ध्या गरने लागोस्। सुशीलाले देखा-वहांमा धेरै सी स्त्रीहरु सुंदर वस्त्र धारण गर कुनै देवताको पूजामा रही थियों। सुशीलाका पूछनेमा उनले विधिपूर्वक अनन्त व्रतको महत्ता बताई। सुशीलाले वहीं त्यस व्रतको अनुष्ठान गरे र चौदह गांठहरु वाला डोरा हाथमा बांधकर ऋषि कौडिन्यका नजिकै आ गई।
 
कौडिन्यले सुशीलाबाट डोरेका बारेमा पूछा त त्यसले सारी कुरा बता दी। उनले डोरेलाई तोड़कर अग्निमा डाल दिया यसबाट भगवान अनन्त जीको अपमान हुने/भयो। परिणामत: ऋषि कौडिन्य दुखी रहने लागोस्। तिनको सारी सम्पत्ति नष्ट हो गई। यस दरिद्रताको उनले आफ्नो पत्नीबाट कारण पूछा त सुशीलाले अनन्त भगवानको डोरा जलाने कुरा कहीं। पश्चातापेरते भए ऋषि कौडिन्य अनन्त डोरेको प्राप्तिका लागि वनमा चले गए। वनमा धेरै दिनहरुसम्म भटकते-भटकते निराश भएर एक दिन भूमिमा गिर पड़े। तब अनन्त भगवान प्रकट भएर बोले- 'हे कौडिन्य! तिमीले मेरो तिरस्कार गरेको थियो, त्यसैबाट तिमीलाई इतना कष्ट भोगना पड़ा। तिमीदुखी भए। अब तिमीले पश्चाताप गरेकोछ। म तुमसे प्रसन्न हूं। अब तिमीघर जाएर विधिपूर्वक अनन्त व्रत गरो। चौदह वर्ष पर्यन्त व्रत गर्नको लागि तिम्रो दुख टाड़ा हुनेछ। तिमीधन-धान्यबाट सम्पन्न हो जाओगे। कौडिन्यले वैसा नैं गरे र तिनलाई सारे क्लेशहरुबाट मुक्ति मिल गई।' श्रीकृष्णको आज्ञाबाट युधिष्ठिरले पनि अनन्त भगवानको व्रत गरे जसका प्रभावबाट पाण्डव महाभारतका युद्धमा विजयी भए तथा चिरकालसम्म राज्य गर्दैरहे।
संदर्भ ग्रंथ सूची
 
टीका टिप्पणी और संदर्भ
1. ↑ अग्नि पुराण 192।7-10
2. ↑ अग्नि पुराण 192।9
3. ↑ हेमाद्रि (व्रत, भाग 2, पृ0 26-36
4. ↑ देखिए वर्षकियाकौमुदी (पृ0 324-339), तिथितत्त्व (पृ0 123), का0 नि0 (पृ0 279) वतार्क आदि
5. ↑ हेमाद्रि, व्रत, भाग 2, पृ0 35
6. ↑ का0 नि0 279
7. ↑ नि0 सि0 पृ0 142
 
 
 
 
 
 
 
भाद्रपद मास के शुक्लपक्ष की चतुर्दशी को अनन्त चतुर्दशी भनिन्छ। इस दिन अनन्त भगवान की पूजा करके संकटों से रक्षा करने वाला अनन्तसूत्रबांधा जाता है। दृश्यगणितके अनुसार मंगलवार 25सितंबर को प्रात:7.14बजे भाद्रपद शुक्ल त्रयोदशी प्रारंभ होकर बुधवार के सूर्‍योदय से पूर्व प्रात:4.27बजे तक विद्यमान रहेगी। अतएव अनन्तचतुर्दशीका व्रत-पूजन 25सितंबर को ही सम्पन्न होगा।
भनिन्छ कि जब पाण्डव जुएमें अपना सारा राज-पाट हारकर वन में कष्ट भोग रहे थे, तब भगवान श्रीकृष्ण ने उन्हंन अनन्तचतुर्दशीका व्रत करने की सल्लाह दी थी। धर्मराज युधिष्ठिर ने अपने भाइयों तथा द्रौपदीके साथ पूरे विधि-विधान से यो व्रत किया तथा अनन्तसूत्रधारण किया। अनन्तचतुर्दशी-व्रतके प्रभाव से पाण्डव सब संकटों से मुक्त हो गए।
व्रत-विधान-व्रतकर्ता प्रात:स्नान करके व्रत का संकल्प करें। शास्त्रों में यद्यपि व्रत का संकल्प एवं पूजन किसी पवित्र नदी या सरोवर के तट पर करने का विधान है, तथापि ऐसा संभव न हो सकने की स्थिति में घर में पूजागृह की स्वच्छ भूमि पर कलश स्थापित करें। कलश पर शेषनाग की शैय्यापर लेटे भगवान विष्णु की मूíत अथवा चित्र को रखें। उनके समक्ष चौदह ग्रंथियों(गांठों) से युक्त अनन्तसूत्र(डोरा) रखें। इसके बाद ॐ अनन्तायनम: मंत्र से भगवान विष्णु तथा अनंतसूत्रकी षोडशोपचार-विधिसे पूजा करें। पूजनोपरांतअनन्तसूत्रको मंत्र पढकर पुरुष अपने दाहिने हात और स्त्री बाएं हात में बांध लें-
 
अनन्तसागरमहासमुद्रेमग्नान्समभ्युद्धर वासुदेव।
अनंतरूपे विनियोजितात्मा ह्यनन्तरूपाय नमो नमस्ते॥
 
अनंतसूत्रबांध लेने के पश्चात किसी ब्राह्मण को नैवेद्य (भोग) में निवेदित पकवान देकर स्वयं सपरिवार प्रसाद ग्रहण करें। पूजा के बाद व्रत-कथा को पढें या सुनें। कथा का सार-संक्षेप यो है- सत्ययुग में सुमन्तुनाम के एक मुनि थे। उनकी पुत्री शीला अपने नाम के अनुरूप अत्यंत सुशील थी। सुमन्तु मुनि ने उस कन्या का विवाह कौण्डिन्यमुनि से किया। कौण्डिन्यमुनि अपनी पत्नी शीला को लेकर जब ससुराल से घर वापस लौट रहे थे, तब रास्ते में नदी के किनारे कुछ स्त्रियां अनन्त भगवान की पूजा करते दिखाई पडीं। शीला ने अनन्त-व्रत का माहात्म्य जानकर उन स्त्रियों के साथ अनंत भगवान का पूजन करके अनन्तसूत्रबांध लिया। इसके फलस्वरूप थोडे ही दिनों में उसका घर धन-धान्य से पूर्ण हो गया।
एकदिनकौण्डिन्यमुनि की दृष्टि अपनी पत्नी के बाएं हात में बंधे अनन्तसूत्रपर पडी, जिसे देखकर त्यो भ्रमित हो गए और उन्होंने पूछा-क्या तिमीले मुझे वश में करने को लागि यो सूत्र बांधा है? शीला ने विनम्रतापूर्वक उत्तर दिया-जी नहीं, यो अनंत भगवान का पवित्र सूत्र है। परंतु ऐश्वर्य के मद में अन्धा हो चुके कौण्डिन्यने अपनी पत्नी की सही कुरा को भी गलत समझा और अनन्तसूत्रको जादू-मंतर वाला वशीकरण करने का डोरा समझकर तोड दिया तथा उसे आग में डालकर जला दिया। इस जघन्य कर्म का परिणाम भी शीघ्र ही सामने आ गया। उनकी सारी सम्पत्ति नष्ट हो गई। दीन-हीन स्थिति में जीवन-यापन करने में विवश हो जाने पर कौण्डिन्यऋषि ने अपने अपराध का प्रायश्चित करने का निर्णय लिया। वे अनन्त भगवान से क्षमा मांगने हेतु वन में चले गए। उन्हें रास्ते में जो मिलता वे उससे अनन्तदेवका पता पूछते जाते थे। बहुत खोजने पर भी कौण्डिन्यमुनि को जब अनन्त भगवान का साक्षात्कार नहीं हुआ, तब वे निराश होकर प्राण त्यागने को उद्यत हुए। तभी एक वृद्ध ब्राह्मण ने आकर उन्हें आत्महत्या करने से रोक दिया और एक गुफामें ले गएर चतुर्भुजअनन्तदेवका दर्शन कराया।
 
भगवान ने मुनि से कहा-तुमने जो अनन्तसूत्रका तिरस्कार किया है, यो सब उसी का फल है। इसके प्रायश्चित हेतु तुम चौदह वर्ष तक निरंतर अनन्त-व्रत का पालन करो। इस व्रत का अनुष्ठान पूरा हो जाने पर तुम्हारी नष्ट हुई सम्पत्ति तुम्हें पुन:प्राप्त हो जाएगी और तुम पूर्ववत् सुखी-समृद्ध हो जाओगे। कौण्डिन्यमुनिने इस आज्ञा को सहर्ष स्वीकार कर लिया। भगवान ने आगे कहा-जीव अपने पूर्ववत् दुष्कर्मोका फल ही दुर्गति के रूप में भोगता है।मनुष्य जन्म-जन्मांतर के पातकों के कारण अनेक कष्ट पाता है। अनन्त-व्रत के सविधि पालन से पाप नष्ट हुन्छन् तथा सुख-शांति प्राप्त होती है। कौण्डिन्यमुनि ने चौदह वर्ष तक अनन्त-व्रत का नियमपूर्वक पालन करके खोई हुई समृद्धि को पुन:प्राप्त कर लिया।
 
 
 
 
हिन्दु तिथि के अनुसार भाद्रपद माह की शुक्ल पक्ष की चतुर्दशी को अनन्त चतुर्दशी के रुप में मनाया जाता है. इस दिन भगवान विष्णु जी की पूजा की जाती है. इस वर्ष यो व्रत 11 सितम्बर 2011, दिन रविवार को रखा जाएगा. इस व्रत में उदय तिथि ली जाती है. इस व्रत में पूर्णिमा तिथि के मिलने से इसका बल बढ़ जाता है. इसलिए मध्यान्ह तक चतुर्दशी तिथि का होना अच्छा माना जाता है
 
विष्णु जी, कृष्ण रुप है और शेषनाग काल रुप से विद्यमान रहते हैं. अत: इस दिन दोनों की सम्मिलित रुप से पूजा हो जाती है. भगवान कृष्ण के अनुसार "अनन्त" उनके रुपों का एक रुप है और त्यो काल हैं, जिसे अनन्त भनिन्छ. ऎसा माना जाता है कि यदि यो व्रत 14 वर्षों तक किया जाए तो व्रती विष्णुलोक की प्राप्ति करता है.
 
पूजा विधि | Puja Method
इस दिन प्रात: काल स्नानादि से निवृत होकर स्वच्छ वस्त्र धारण करना चाहिए. फिर एक चौकी के ऊपर मण्डप बनाकर उसमें अक्षत(चावल) सहित अथवा कुशा के सात कणों से शेष भगवान, विष्णु जी की प्रतिमा स्थापित करते हैं. इसके बाद कच्चे डोरे को हल्दी से रंगकर इसमें 14 गाँठे लगाकर प्रतिमा के साथ र खाउछ. फिर गन्ध, अक्षत, पुष्प, घाम, दीप, नैवेद्य से पूजन गर्‌उछ. उसके बाद अनन्तदेव का शुद्ध आचरण से करते हुए शुद्ध अनन्त को दांई भुजा में धारण गर्‌उछ. स्त्रियाँ इस धागे को बांए हात में ग्रहण बांधती हैं. यही धागा अनन्त फल प्रदान करने वाला हुन्छ.
 
अनन्त की 14 गाँठें हरि द्वारा उत्पन्न 14 लोकों की द्योतक है. पूजा के अन्त में अनन्त भगवान का स्मरण करते हुए एक मंत्र से प्रार्थना की जाती है. मंत्र है :- "अनन्त सर्व नागानामधिप: सर्वकामद:, सदा भूयात प्रसन्नोमे भक्तानामभयं-कर:" इस व्रत में भोजन में नमक का त्याग गर्‌उछ.
 
अनन्त चतुर्दशी की कथा | Anant Chaturdashi Katha in Hindi
प्राचीन ग्रंथों के अनुसार पाण्डव, कौरवों से द्युत क्रीडा़ में हार जाते हैं और उन्हें 12 वर्ष का वनवास मिलता है. एक दिन भगवान कृष्ण पाण्डवों से मिलने आते हैं. उस दिन युधिष्ठिर सारा वृतान्त उन्हें सुनाते हैं और इस कष्ट से बचाव का उपाय पूछते हैं. तब श्रीकृष्ण जी उन्हें कहते हैं कि आप सभी विधिपूर्वक अनन्त भगवान का व्रत करें. आपका खोया हुआ राज्य तपाईंलाई पुन: प्राप्त हो जाएगा. फिर भगवान कृष्ण उन्हें एक कथा सुनाते हैं. कथा है :-
 
कृष्ण जी कहते हैं कि प्राचीन समय में सुमन्त नाम का एक ब्राह्मण था. इस ब्राह्मण की सुशीला नाम की एक कन्या थी. ब्राह्मण ने सुशीला के बडे़ होने पर उसका विवाह कौडिन्य ऋषि के साथ सम्पन्न कर दिया. कौडिन्य ऋषि सुशीला को लेकर अपने आश्रम की ओर चल दिए. चलते-चलते रास्ते में ही संध्या हो गई. ऋषि नदी के किनारे रास्ते में ही संध्या करने लगे. तभी सुशीला ने देखा कि वहाँ बहुत सी स्त्रियाँ किसी देवता की पूजा कर रही हैं. त्यो उनके नजिकै गएर पूछने लगी कि अप किस देवता की पूजा कर रही हैं. उन स्त्रियों ने सुशीला को अनन्त भगवान की पूजा के व्रत की महिमा के विषय में बताया. व्रत के विषय में जानकारी पाने पर सुशीला ने भी वहीम उस व्रत का अनुष्ठान किया और चौदह गाँठों वाला डोरा हात में बाँधकर ऋषि कौडिन्य के नजिकै आ गई.
 
सुशीला के हात में बंधे डोरे को देखकर कौडिन्य ने उसका रहस्य पूछा. सुशीला ने सारा वृतान्त उन्हें सुना दिया. कौडिन्य ने सभी कुछ सुनने पर डोरा तोड़कर अग्नि में डाल दिया. इससे भगवान अनन्त का अपमान हुआ. जिसके परिणाम स्वरुप ऋषि सुखी नहीं रह सकें और उनकी सारी धन-दौलत समाप्त हो गई. ऋषि ने सुशीला से इसका कारण पूछा. तब सुशीला ने ऋषि को अनन्त डोरे की कुरा सम्झना दिलाई. कौडिन्य पश्चाताप से उद्विग्न हो गए और उस डोरे की तलाश में वन चले गए. वन में काफी दिन घूमते-घूमते त्यो एक दिन भूमि पर गिर पडे़. तब अनन्त भगवान ने उन्हें दर्शन दिए और कहा - हे कौडिन्य ऋषि तपाईंले मेरा तिरस्कार किया था. इसलिए तुम्हें इतना कष्ट भोगना पडा़. अब तुम अपने घर वपिस जाओ और अनन्त चतुर्दशी का व्रत 14 वर्षों तक निरन्तर करो. इससे तुम्हारा दु:ख - दारिद्रय मिट जाएंगें. तुम फिर से धन-धान्य से सम्पन्न हो जाओगे.
==स्रोत==
<references>