"उत्परिवर्तन" का संशोधनहरू बिचको अन्तर

जीन जीवनको एकाई कोशिका हो र कोशिकाहरुको समुच्चय जीवित शरीरी वा प्राणी भनिन्छ। कल्पना गरि हेरौं, यस सृष्टिमा यदि एउटै आकारका जीव हुन्थे, एउटै ऋतु हुन्थ्यो र रात अथवा दिनमा कुनै एउटा मात्र हुन्थ्यो भनें कस्तो हुन्थ्यो होला? एउटै प्रकारको भोजन, एउटै प्रकारको कार्य, एउटै प्रकारको परिवेशको निवास विरक्त लाग्दो हुन्थ्यो र हामी यसमा केही परिवर्तन गर्न अवश्य चाहन्थ्यौं। प्रकृतिले पनि एकरसताबाट विरक्तिएर परिवर्तन गरिरहन्छ। प्राणीजगत्को विविधतामाथि हामीले दृष्टिपात गर्दा पाउँछौं, उदाहरणको लागि, बिरालो जातिका प्राणीहरुमा कतिवटा भेद छन् : बिरालो, सिंह, चितुवा, बाघ, यी सबै बिरालो बर्गका प्राणीहरु हुन्। यस्तै प्रकारले, कुकुरहरुमा देशी, शिकारी, बुलडग, झबरा, आदि धेरै प्रजातिहरु छन्।

 

 

उत्परिवर्तनको परिभाषा अनेक प्रकारले दिइएकोछ, तर सबैको निष्कर्ष यही छ कि यो एक प्रकारकहरु आनुवंशिक परिवर्तन (hereditary change) हो। [[कोशिकाविज्ञान]] (cytology)को विद्धार्थी यो जान्दछन् कि कोशिकाहरुको केंद्रकमा [[गुणसूत्र]] (chromosomes) एक नियत युग्मसंख्या (no. of pairs)मा पाइन्छन्। यिनै सूत्रहरुमा निश्चित दूरीमा र स्थानहरुमा (loci)मा मटरको फलहरु कै भाँति जीन्स (genes) टाँसिएर बसेका हुन्छन्। जीवरासायनिक दृष्टिले जीन्स न्यूक्लीइक अम्ल (nucleic acids) हो। यसको एक उल्लेखनीय विशेषता यो छ कि कोशिका विभाजन (cell divisions)को समय, स्वत: आत्मप्रतिकृत (self replicated) हुन्छ।

२. एउटै समयमा सामान्य तौरले एक साथ एउटै धेरै प्रजाति उत्पन्न हुन्छन्।

 

 

४. उत्परिवर्तन बीच बीचमा धेरै पल्ट हुनसक्छ।

उत्परिवर्तनका घटनाहरु विरल अथवा यदा-कदा हुन्छन्। ड्रोसोफिला (drosophila) नामक कदली मक्खी (fruit fly)को अध्ययनद्धारा ज्ञात भएकोछ कि यस प्रकारकहरु उत्परिवर्तन धेरै लाख सामान्य प्रजातिमा कुनै एकमा अति नगण्य रूपमा परिलक्षित हुन्छ। आल्टेनवर्गले रेसका घोडाहरुको आधुनिक तीव्र गतिको कारण क्रमिक आरोपित उत्परिवर्तन भनेकाछन्। यो वा यस्तो परिवर्तन सदा लाभप्रद नैं हुन्छ (आल्टेन वर्गको मतानुसार) भन्न सकिंदैन । धेरै उदाहरणहरुमा, यस उत्परिवर्तनको कारण घोडाहरुको गतिमा न्यूनता पनि आउन सक्छ। अत: निष्कर्ष यही निस्कन्छ कि उत्परिवर्तन "मनमानी परिवर्तन" (random change)हुन्छ। यहाँ डार्विनको "प्राकृतिक वरणको सिद्धांत" (theory of natural selection) अथवा "योग्यतमको जीवन" (survival of the fittest) लागू हुन्छ, जसको अनुसार यस आकस्मिक परिवर्तनलाई सहन सक्ने जीव जीवित रहनसक्छन्, अन्यथा निर्बलहरुको मृत्यु हुन्छ। मैंडेलले मटरका फलहरुमा जुन प्रयोग गरे, तिनको परिणामहरुको कारण यही उत्परिवर्तन भनिएकोछ।

 

 

==उत्परिवर्तनका कारण==

 

===प्रतिलोम उत्परिवर्तन===

 

'''कायिक उत्परिवर्तन''' साधारणतया शरीरको ऊतकहरुमा नै दृष्टिगोचर हुन्छन्। कायिक उत्परिवर्तनहरुको प्रभाव दीर्घकालिक हुँदैन। भ्रौणिक अवस्थाको प्राथमिक दशाहरुमा हुनेवालाहरु उत्परिवर्तनहरुको कारण शरीरमा चकत्ते बन जान्छन्। वैज्ञानिकहरुको मत छ कि कैन्सर पनि एक प्रकारको कायिक उत्परिवर्तन नै छ। ड्रोसोफिला मक्खीको आँखे सामान्यतया रातो हुन्छं, तर श्वेत धब्बे या एक आँखामा पूरी तरिकाको सफेदी पनि दिखलाई पर्न सक्छ। यस्तो मक्खियहरुलाई मोजेक भनिन्छ। यस प्रकारको उत्परिवर्तनहरुको अनेक उदाहरण दिए जान सकिन्छं।

उत्परिवर्तनमा रासायनिक प्रभावको फलहरुको अध्ययन अनेक प्रकार देखि गरिएको छ। रासायनिक अभिकर्महरु द्धारा उत्परिवर्तन दरमा वृद्धिको प्रयास अनेक विधिहरु द्धारा गरिएको छ। यस प्रसंगमा ओवरबैश र राबसन (Auerbach and Robson) द्धारा अझै हालमा नै (1949 ¨Éå) गरियो प्रयोगहरु द्धारा ज्ञात भयो छ कि तोरीको धुआँ अत्यधिक प्रभावकारी उत्परिवर्तक माध्यम हो। वयस्क ड्रोसोफिलामा उचित मात्रामा दिए गए धुएँको प्रभावको देखनेमा ज्ञात भयो कि यसले उत्परिवर्तन दरमा 10 प्रतिशत भन्दा पनि अधिकको वृद्धि हुन्छ। तोरीको धुएँको अतिरिक्त अनेक पराक्साइडें (peroxides), फारमहरुलीन, पर्मेन्गनेट, यूरीथेन, कैफीन आदि पनि उत्परिवर्तन दरमा वृद्धि गर्न वालाहरु प्रमाणित भएका छन्। तोरी तथा पराक्साइडोंको अतिरिक्त दोश्रो रसायनहरुको प्रभाव अपेक्षाकृत कम नै देखे गए। दोश्रो कमी यिनीहरुमा यो पनि पाई गई कि यिनीहरुका प्रभाव सूत्रहरुविभाजन (mitosis)को विशेष चरणहरुमा या परिवर्तनको विशेष दिशाहरुमा नै दृष्टिगोचर हुन्छ। त्यहि प्रकार केही रसायन केवल नरको हरेक प्रभावित गरेर पाते छन्, पोथीको हैन। यसको कारण यो बतलाया गएको छ कि जब सम्म कुनै रसायन कोशिकाको केंद्रक आवरणको भेदकर भित्र सम्म हैन पहुँच जाता, तब सम्म उनको प्रभाव संदिग्ध नै हुनेछ; दोस्रो, बाहिरी रसायनको कोशिकाद्रव्य नै यदि निष्प्रभावित गरेर देगा, त उनको प्रभाव त हुनेछ नै हैन।

 

 

सी.एल.बी.को तात्पर्य छ : '''सी''' = cross-over suppressor. '''एल''' = recessive lethal तथा '''बी''' = bar eyes । पोथी ड्रासाफिलाको एक एक्स-गुणसूत्रमा उपर्युक्त तीन विशेषताहरु (एक विनिमयज निरोधक जीन, एक अप्रभावी घातक जीन र पल्ट आँखाहरुको प्रभावी जीन) छाँटकर अलग गर्‍यो जान्छं र दोश्रो एक्स-गुणसूत्रको सामान्य नै र खाउछ। नर मक्खियहरुमा एक्स-किरणें आरोपित गरेर उनिलाई सी.एल.बी. मक्खिहरु देखि मैथुनरत गरिन्छ। यिनिहरुबाट उत्पन्न पल्ट पोथी बच्चाहरुमा सी.एल.बी. गुणसूत्र रहछन, जुन माता देखि प्राप्त हुन्छन्। पिता देखि उनिलाई अभिकर्मित एक्स-गुणसूत्र मिलछन। यिनी पल्ट पोथीहरुको कुनै पनि नर देखि संयोग गराए पछि जुन संतानें उत्पन्न हुन्छं, उनिमा आधा पुत्रहरु (द्धितीय पीढी)मा सी.एल.बी. गुण सूत्र हुन्छन्; यदि यो एक्स-सूत्र घातक भएका त यो पनि सबै पुत्र मर जान्छन्। तर सबै पोथीसंततियाँ जीवित रहछ, किनकी उनिमा सामान्य एक्स-सूत्र रहन्छ। यस प्रकार, यस विधि द्धारा स्पष्ट र अस्पष्ट दुवै प्रकारको उत्परिवर्तनहरुको अध्ययन गरिन्छ।

 

 

[[अल्ट्रावायलेट प्रकश]]- अल्टेनवर्गले अल्ट्रावायलेट प्रकाशकिरणोंको उत्परिवर्तित प्रभावोंको ड्रोसोफिलामा प्रयोग गरे छन्। उनले वयस्क मक्खिहरु को स्थानमा उनको अंडोंमा किरणन गर्‍यो। यिनी किरणहरुको प्रभाव उच्चतर जन्तुहरु र मनुष्हरु मा न पर्एर केवल धेरै कोमल जन्तुहरु र जनन कोशिकाहरुमा नै पर्न सक्छ। यिनको शक्ति धेरै मंद तथा न्यून हुन्छ। जब सम्म यिनलाई विशेष रसायनहरु देखि संलग्न गरेन जाता, तब सम्म यिनको कार्यक्षमता हीन नै रहन्छ। यिनी किरणहरुको प्रभाव एक्स-किरणोंको नै भति हुन्छ र यो पनि जीन उत्परिवर्तन तथा गुणसूत्रीय विपथन (aberrations) दुवै उत्पन्न गर्छन। आयनकारक विकिरणको फलस्वरूप गुणसूत्रहरुमा यदि एकल भंग (single break) हुन्छ, त ऊतकहरुको सूक्ष्म अध्ययन आवश्यक हुनेछ। किंतु, जब दोहरा भंग हुन्छ, र त्यो पनि एक नै गुणसूत्र मा, जब उनसे हीनता (deficiency) र प्रतिलोमन (inversion) उत्पन्न हुनेछ। यही दोहरा भंग यदि असमजात (non-homologous) गुणसूत्रहरुमा हुन्छ त स्थानांतरण उत्पन्न हुनेछ।

'''उद्विकासीय महत्व''' - आरंभमा नै हामीले देखेको छ कि सृष्टिको जीवजगत्मा विविधता दृष्टिगोचर हुन्छ। उद्विकास सिद्धांत (evolution theory)को मान्यता छ कि यो सारा दृश्यजगत् अणु देखि नै महान् भयो छ। अर्थात् प्रत्येक महान्को एकाइ कुनै न कुनै अणु छ। यही अणु एक भन्दा दुइ, दुइ भन्दा चार, आठ, सोह्र र अनंत तथा अकथ्य र अकल्पनीय गुणनोंको दौर देखि गुजरता गुजरता दैत्याकार रूप धारण गरेर लिन्छ। जीवजगत्को विविधताको सम्बन्धमा कुनै व्यवस्थित व्याख्या उपलब्ध छैन, तथापि यस सम्बन्धमा अब सम्म जुन केही भन्यो सुना गएको छ, उनको सारांश यस प्रकार छ-

 

 

गुणसूत्रहरुमा परिवर्तनको फलस्वरूप जंतुकुलहरुमा नै हैन, स्पीशीज सम्ममा विविधता आ गई। यो विविधता आज सम्म वर्तमान छ र अब यसमा परिवर्तनको संभावना (कम देखि कम, प्राकृतिक रूप ले) कम नै छ। कारण यो हो कि आजको प्राकृतिक पर्यावरण पर्याप्त दूषित भएको छ र भाँति भाँतिको तकनीकी तथा वैज्ञानिकी आविष्कारों द्धारा मनुष्य प्रकृतिको आफ्नो चेरी बनाता जा रहेको छ । यही कारण हो कि अब उत्परिवर्तनको लागि कृत्रिम साधनहरुको प्रयोग गर्न पर्छ।

2. '''सामाजिक महत्व'''- कृत्रिम साधनहरु द्धारा उत्परिवर्तन गराएर जीव, चिकित्सा र कृषि वैज्ञानिक नस्लसुधार, रोगमार्जन, उत्पादनवृद्धि र मानवकल्याणको अनेक योजनाहरुलाई क्रियान्वित गर्दै छन्। कृषि क्षेत्रमा पशुहरु तथा अनाजहरुको नस्लसुधार र उत्पादनवृद्धि उत्परिवर्तनको एक महत्वपूर्ण पक्ष प्रमाणित भएको छ। आनुवंशिकीको एक नवीन शाखा सुजनन विज्ञान (eugenics)को वैज्ञानिक जोड देखि विकसित गर्नमा लागएको छन्।

 

 

[[नकारात्मक सुजनन विज्ञान]] त्यहि योजनाको दोश्रो पक्ष हो। यसको अतंर्गत यस्तो आनुवंशिक रोगहरु देखि ग्रस्त मनुष्यहरुको चुनाव गरिनेछ, जुन सामाजिक दृष्टिले अवांछनीय समझे जाएँगे। उनको दोषहरुलाई जीन उत्परिवर्तनको कृत्रिम विधिहरु द्धारा नष्ट गर्नको प्रयास गरिनेछ। अझै सम्म वैज्ञानिक यिनी योजनाहरुको सैद्धांतिक पक्षमा नै ध्यान देनेमा लगे छन्, यिनीहरुका व्यावहारिक प्रयोग अझै भविष्यको गर्भमा छन्। दोश्रो र औद्धोगिक र तकनीकी आविष्कारोंको प्रसारको कारण वातावरण नम एवं जलदूषित होता चला जा रहेको छ । अणु बमोंको परीक्षणहरु, अनावश्यक युद्धहरुमा घातक बमोंको प्रयोगहरुको कारण विकिरण प्रभाव विस्तारै विस्तारै फैलदै जाँदैछन्। यदि यिनीमा नियन्त्रण राखाइएन त त्यो दिन टाढा हैन जब जीव यस धरती देखि लुप्त हो जाएँगे र पृथ्वी पनि चंद्रमाको भति निर्जन हो जाएगी। चिकित्साको क्षेत्रमा एक्स-किरणों तथा अन्य किरणों र प्रकाशोंको प्रयोगको पनि घातक एवं मंद प्रभावों तिर मान्छेहरुको ध्यान जाने लागएको छ । चिकित्सकहरुको मनमा यो आशंका घर करती जा रही छ कि तात्कालिक लाभ गर्नवाली चिकित्साविधिहरु कहीं भयानक र घातक न हो जाएँ।

 

 

मनुष्यको कल्याणको लागि जनसंख्या आनुवंशिकी के केही गरेर पाएगी, यो अझै भन्दा केही भन्न सकिन्न। विश्वको जनसंख्या जस द्रुत गतिले बढती जा रही छ र भोजन तथा आवासको समस्याहरु जितनी गंभीर बनती जा रही छ, उनसे आशंका उत्पन्न हुन्छ कि कहीं डाइनोसोरों, उडनदैत्हरु (flving demons) आदिको भाँति मनुष्य पनि एक न एक दिन पृथ्वीले लुप्त (extinct) हो जाए। उत्परिवर्तन, जीन विनिमय, संकरण, र अंगहरुको प्रतिरोपण, कृत्रिम गर्भाधान, कृत्रिम उर्वरक द्धारा अन्नोत्पादनवृद्धि शुद्ध र असली घी, दूघ, तेल आदिको स्थानमा वनस्पति, दुग्धचूर्ण र कनजिकै, ऊन, रेशम, पाट आदिको वस्त्रोंको स्थानमा नाइलन, टेरिलोन पोलिएस्टर, काँच, प्लास्टिक आदिको प्रयोग जस द्रुत गतिले भइ रहेको छ उससे भाँति-भाँति आशंकाओंको उठन स्वाभाविक नै हुनेछ।