"उत्परिवर्तन" का संशोधनहरू बिचको अन्तर

अशुद्ध शव्दहरु सुधार्ने कार्य(correction work), replaced: पाए जान्छ → पाइन्छ, हैन होता → हुँदैन (3), प using AWB (7794)
अशुद्ध शव्दहरु सुधार्ने कार्य(correction work), replaced: केहि → केही (12) using AWB (7794)
पङ्क्ति ७:
 
==परिचय==
जीन जीवनको एकाई कोशिका हो र कोशिकाहरुको समुच्चय जीवित शरीरी वा प्राणी भनिन्छ। कल्पना गरि हेरौं, यस सृष्टिमा यदि एउटै आकारका जीव हुन्थे, एउटै ऋतु हुन्थ्यो र रात अथवा दिनमा कुनै एउटा मात्र हुन्थ्यो भनें कस्तो हुन्थ्यो होला? एउटै प्रकारको भोजन, एउटै प्रकारको कार्य, एउटै प्रकारको परिवेशको निवास विरक्त लाग्दो हुन्थ्यो र हामी यसमा केहिकेही परिवर्तन गर्न अवश्य चाहन्थ्यौं। प्रकृतिले पनि एकरसताबाट विरक्तिएर परिवर्तन गरिरहन्छ। प्राणीजगत्को विविधतामाथि हामीले दृष्टिपात गर्दा पाउँछौं, उदाहरणको लागि, बिरालो जातिका प्राणीहरुमा कतिवटा भेद छन् : बिरालो, सिंह, चितुवा, बाघ, यी सबै बिरालो बर्गका प्राणीहरु हुन्। यस्तै प्रकारले, कुकुरहरुमा देशी, शिकारी, बुलडग, झबरा, आदि धेरै प्रजातिहरु छन्।
 
यस विविधताको मूल कारणको ज्ञान सबैलाई छैन, र सबभन्दा ठूलो कुरा यो छ कि कौतूहलवश पनि कोहि पनि यो कुरा जान्न चाँहदैन। हामीलाई यो विभिन्नता यति सहज र सामान्य प्रतीत हुन्छ कि हाम्रो ध्यान यतापटि कहिल्यै जाँदैन। तर, यदि हामीले यस विभिन्नताका कारणको छानबिन गर्‍यौं भनें हामी साँच्चै नैं छक्क पर्नेछौं। यो विभिन्नताको मूल कारण नैं उत्परिवर्तन हो।
पङ्क्ति २९:
४. उत्परिवर्तन बीच बीचमा धेरै पल्ट हुनसक्छ।
 
यस प्रकारका प्रयोग बीडिल एवं टैटम नामक दुइजना अमरीकन जीव वैज्ञानिकहरुले न्यूरोस्पोरा (neurospora) नामक फफूँदी (mold)माथि गरेका थिए। उनीहरुले यस रोगका बीजाणु (spores)लाई एक्स अथवा अल्ट्रावायलेट किरणहरुद्धारा अभिकर्मित (treatment) गरेर तिनको बढन गतिको जाँच गरे। उनीहरुले थाह पाए कल्चर मीडियममा यस प्रकारका अभिकर्मित बीजाणु बढन पाएका छैनन्, अत: उनीहरुले केहिकेही एमिनोएसिडलाई मिस्सैइ दिए। यसको फलस्वरूप तिनै बिरुवा पुन: बढ्न थाले। अत: उनीहरुको मत थियो कि विकिरणको कारण बीजाणुहरुको सामान्य उत्पादन क्षमतामाथि आघात पुर्‍याउन सक्छ र यो दोष अर्का पीढिहरुमा पनि रहनसक्छ । यस प्रकारका आकस्मिक आनुवंशिक परिवर्तनहरुलाई उत्परिवर्तन भनिन्छ।
 
सजीव प्राण्णीहरुका सबै प्रकारका आकार, आकृति, रासायनिक संरचना, रोग आदि गुणहरु (characters)को उत्परिवर्तन हुनसक्छ। यसै आधारमा उत्परिवर्तनहरुका धेरै कोटिहरु बनाइएकाछन्, जस्तै जीन उत्परिवर्तन, गुणसूत्र उत्परिवर्तन आदि। उत्परिवर्तनलाई तात्कालिक अथवा आकस्मिक आनुवंशिक परिवर्तन भनिएकोछ। यो परिवर्तन दोषयुक्त नैं होस्, यो कुनै आवश्यक छैन। सबै उत्परिवर्तन दूषित अथवा हानिकारक हुदैनन्। यिनबाट लाभ पनि हुन्छ र यस प्राकृतिक दोषको लाभ उठाउन पनि सकिन्छ। यसको हामी यथास्थानमा पुन: विचार गर्नेछौं।
पङ्क्ति ३८:
 
==उत्परिवर्तनका कारण==
उत्परिवर्तन किन हुन्छन्, यसको संतोषजनक उतर जीव वैज्ञानिकोंको नजिकै उपलब्ध छैन। हाँ, यिनी मान्छेहरुले केहिकेही यस्तो विधिहरु निकाली छन्, जसको द्धारा कृत्रिम या आरोपित ढंग देखि उत्परिवर्तन गरे जान सकिन्छं। आरोपित उत्परिवर्तन सर्वदा बाहिरी कारणहरु देखि नै हुन सक्छ, जसलाई हामी तल दी गई कोटियहरुमा वर्गीकृत गरेर सकते हैं:--
 
1. तापक्रम-जननकोशिकाहरुमा सहनबिंदु सम्म तापक्रममा वृद्धि गरेर दी जाए त उत्परिवर्तनको गति बढ जाएगी।
पङ्क्ति ४७:
 
==उत्परिवर्तनका प्रकार==
जीन-विनिमयको समय केहिकेही दुर्घटनाएँ हुन सक्छं। यिनी दुर्घटनाहरुलाई हामी तीन समूहहरुमा विभाजित गरेर सकते हैं:--
 
*न्यूक्लीओटाइडको अतिरिक्त संयोग,
पङ्क्ति ७२:
 
===प्रतिलोम उत्परिवर्तन===
विरल उदाहरणहरुमा प्रतिलोमित उत्परिवर्तन पनि हो जान्छन्। कहिले काँही उत्परिवर्तित जीन अनेक पीढिहरु सम्म वर्तमान रह जाता र एक नै कुलको सहस्रों सदस्यहरुमा फैलयो हुन्छ। किंतु, जब सहसा कुनै सदस्यको जननकोशिकामा कुनै जीन सामान्य अप्रभावी युग्मविकल्पी (allele)को उत्परिवर्तित गर्छ त यस्तो स्थितिमा एउटा अझै अर्को उत्परिवर्तन हुन्छ। यस प्रकारको पुनरुत्परिवर्तनको प्रतिलोम उत्परिवर्तनको संज्ञा प्रदानको गई छ। यसले यो निष्कर्ष निकलता छ कि उत्परिवर्तनको रोगी दशा पुन: सामान्य तिर परिवर्तित हुन सक्छ। बैक्टीरियामा केहिकेही उत्परिवर्तित दशाएँ यस्तो पनि हुन्छं जसमा उनि विटामिन बनाउनको क्षमता खो बस्छन। तर केहिकेही काल पछि उनि पुन: विटामिन उत्पन्न गर्न लागछन। उनको सामान्य अवस्थामा पुन: लौट आउनलाई पूर्वकारी उत्परिवर्तन भन्छन्ं।
 
'''कायिक उत्परिवर्तन''' साधारणतया शरीरको ऊतकहरुमा नै दृष्टिगोचर हुन्छन्। कायिक उत्परिवर्तनहरुको प्रभाव दीर्घकालिक हुँदैन। भ्रौणिक अवस्थाको प्राथमिक दशाहरुमा हुनेवालाहरु उत्परिवर्तनहरुको कारण शरीरमा चकत्ते बन जान्छन्। वैज्ञानिकहरुको मत छ कि कैन्सर पनि एक प्रकारको कायिक उत्परिवर्तन नै छ। ड्रोसोफिला मक्खीको आँखे सामान्यतया रातो हुन्छं, तर श्वेत धब्बे या एक आँखामा पूरी तरिकाको सफेदी पनि दिखलाई पर्न सक्छ। यस्तो मक्खियहरुलाई मोजेक भनिन्छ। यस प्रकारको उत्परिवर्तनहरुको अनेक उदाहरण दिए जान सकिन्छं।
पङ्क्ति ८१:
'''तापक्रम'''- उत्परिवर्तनमा तापक्रमको के प्रभाव पर्दछ, इसपर अधिकतर प्रयोग कदली मक्खी, ड्रोसोफिला,को नै लेकर गरियो छन्। एक यस्तो नै प्रयोगमा जब लिंगसहलग्न अप्रभावी घातक जीनहरुको अध्ययन गरियो त थाहा भएको कि 14 डिग्री सें.ग्रे.मा 0.087 प्रतिशत, 22 डिग्री सें.ग्रे.मा 0.188 प्रतिशत र 28 डिग्री सें.ग्रे.मा 0.325 प्रतिशत घातक जीन उत्पन्न भए। यसले एक कुरा यो स्पष्ट हुन्छ कि तापक्रममा यदि 10 डिग्रीको पनि वृद्धि हुन्छ त उत्परिवर्तनको दरमा दूनी अथवा तिगुनी वृद्धि हुन्छ। यस प्रसंगमा एक मनोरंजक कुरा यो पनि ध्यान देने योग्य छ कि तापक्रममा वृद्धि द्धारा नै हैन, अपितु अतिशय न्यूनता द्धारा पनि उत्परिवर्तन प्रभाव पर्न सक्छ। ड्रोसोफिला मिलेनोगैस्टरको तीन दिनहरुको डिंभों (larvae)को -6 डिग्री ताप (शीताघात)मा राखए पछि देखिएको कि 25 देखि 40 मिनेटको भित्र यिनको एक्स तथा द्धितीय गुणसूत्रहरुमा घातक उत्परिवर्तनको दर तीनगुनी भयो। अस्तु, यो विचित्र कुरा हो कि शीत तथा तापमा अतिशय वृद्धिको लगभग एक समान नै प्रभाव पर्दछ। यस्तो किन हुन्छ, यसमा अझै अधिक प्रकाश परेको छैन।
 
उत्परिवर्तनमा रासायनिक प्रभावको फलहरुको अध्ययन अनेक प्रकार देखि गरिएको छ। रासायनिक अभिकर्महरु द्धारा उत्परिवर्तन दरमा वृद्धिको प्रयास अनेक विधिहरु द्धारा गरिएको छ। यस प्रसंगमा ओवरबैश र राबसन (Auerbach and Robson) द्धारा अझै हालमा नै (1949 ¨Éå) गरियो प्रयोगहरु द्धारा ज्ञात भयो छ कि तोरीको धुआँ अत्यधिक प्रभावकारी उत्परिवर्तक माध्यम हो। वयस्क ड्रोसोफिलामा उचित मात्रामा दिए गए धुएँको प्रभावको देखनेमा ज्ञात भयो कि यसले उत्परिवर्तन दरमा 10 प्रतिशत भन्दा पनि अधिकको वृद्धि हुन्छ। तोरीको धुएँको अतिरिक्त अनेक पराक्साइडें (peroxides), फारमहरुलीन, पर्मेन्गनेट, यूरीथेन, कैफीन आदि पनि उत्परिवर्तन दरमा वृद्धि गर्न वालाहरु प्रमाणित भएका छन्। तोरी तथा पराक्साइडोंको अतिरिक्त दोश्रो रसायनहरुको प्रभाव अपेक्षाकृत कम नै देखे गए। दोश्रो कमी यिनीहरुमा यो पनि पाई गई कि यिनीहरुका प्रभाव सूत्रहरुविभाजन (mitosis)को विशेष चरणहरुमा या परिवर्तनको विशेष दिशाहरुमा नै दृष्टिगोचर हुन्छ। त्यहि प्रकार केहिकेही रसायन केवल नरको हरेक प्रभावित गरेर पाते छन्, पोथीको हैन। यसको कारण यो बतलाया गएको छ कि जब सम्म कुनै रसायन कोशिकाको केंद्रक आवरणको भेदकर भित्र सम्म हैन पहुँच जाता, तब सम्म उनको प्रभाव संदिग्ध नै हुनेछ; दोस्रो, बाहिरी रसायनको कोशिकाद्रव्य नै यदि निष्प्रभावित गरेर देगा, त उनको प्रभाव त हुनेछ नै हैन।
 
'''किरणन''' या '''विकिरण''' (Irradiation)- द्धारा उत्परिवर्तनको संभावनामा एच. जे. मुलरले सन् 1927मा केहिकेही प्रयोग गरे थिए। उनले ड्रोसोफिलामा एक्स-किरणहरुको प्रक्षेपण गरेर अनेक प्रकारको उत्परिवर्तन उत्पन्न गर्नमा सफलता प्राप्त गर्‍यो। तब देखि अब सम्म मक्का, जौ, कनजिकै, चुहिया आदिमा पनि किरणनको प्रभावहरुको अध्ययन गर्नलाई जस विधिको निकाले, उनि सी.एल.बी (C.L.B.) विधि भन्छन्ं। यस विधि द्धारा ड्रोसोफिलाको एक्स-गुणसूत्रहरुमा नयाँ घातक (lethal) जोनोंको खोज गरिन्छ।
 
सी.एल.बी.को तात्पर्य छ : '''सी''' = cross-over suppressor. '''एल''' = recessive lethal तथा '''बी''' = bar eyes । पोथी ड्रासाफिलाको एक एक्स-गुणसूत्रमा उपर्युक्त तीन विशेषताहरु (एक विनिमयज निरोधक जीन, एक अप्रभावी घातक जीन र पल्ट आँखाहरुको प्रभावी जीन) छाँटकर अलग गर्‍यो जान्छं र दोश्रो एक्स-गुणसूत्रको सामान्य नै र खाउछ। नर मक्खियहरुमा एक्स-किरणें आरोपित गरेर उनिलाई सी.एल.बी. मक्खिहरु देखि मैथुनरत गरिन्छ। यिनिहरुबाट उत्पन्न पल्ट पोथी बच्चाहरुमा सी.एल.बी. गुणसूत्र रहछन, जुन माता देखि प्राप्त हुन्छन्। पिता देखि उनिलाई अभिकर्मित एक्स-गुणसूत्र मिलछन। यिनी पल्ट पोथीहरुको कुनै पनि नर देखि संयोग गराए पछि जुन संतानें उत्पन्न हुन्छं, उनिमा आधा पुत्रहरु (द्धितीय पीढी)मा सी.एल.बी. गुण सूत्र हुन्छन्; यदि यो एक्स-सूत्र घातक भएका त यो पनि सबै पुत्र मर जान्छन्। तर सबै पोथीसंततियाँ जीवित रहछ, किनकी उनिमा सामान्य एक्स-सूत्र रहन्छ। यस प्रकार, यस विधि द्धारा स्पष्ट र अस्पष्ट दुवै प्रकारको उत्परिवर्तनहरुको अध्ययन गरिन्छ।
पङ्क्ति ९४:
उत्परिवर्तनहरुको महत्वको निम्नलिखित पक्ष हुन सक्छन्-
 
'''उद्विकासीय महत्व''' - आरंभमा नै हामीले देखेको छ कि सृष्टिको जीवजगत्मा विविधता दृष्टिगोचर हुन्छ। उद्विकास सिद्धांत (evolution theory)को मान्यता छ कि यो सारा दृश्यजगत् अणु देखि नै महान् भयो छ। अर्थात् प्रत्येक महान्को एकाइ कुनै न कुनै अणु छ। यही अणु एक भन्दा दुइ, दुइ भन्दा चार, आठ, सोह्र र अनंत तथा अकथ्य र अकल्पनीय गुणनोंको दौर देखि गुजरता गुजरता दैत्याकार रूप धारण गरेर लिन्छ। जीवजगत्को विविधताको सम्बन्धमा कुनै व्यवस्थित व्याख्या उपलब्ध छैन, तथापि यस सम्बन्धमा अब सम्म जुन केहिकेही भन्यो सुना गएको छ, उनको सारांश यस प्रकार छ-
 
जीवहरुत्पत्तिको आदिम अवस्थाहरुमा पृथ्वीको वातावरण अनिश्चित र भौगोलिक परिवेश आज जस्तो थिएन। भौतिक र रासायनिक दृष्टिले तत्कालीन धरती विशेष प्रकारको संक्रमण काल देखि भएर गुजर रही थियो। वायुमंडलीय प्रभावों देखि जीव जन्तुहरुको आकृति, आकार, वर्ण, आदि पूर्णरूपहरुण प्रभावित थिए। प्रकृति जीवहरुलाई संरक्षण प्रदान गर्नको स्थितिमा थिएन। केवल उनि नै जीव जीवित रह पाते थिए, जुन सबल थिए। वायुमंडलीय प्रभाव शक्तिशाली होनेको कारण लाइमल जीवहरुको गुणसूत्रहरुमा परिवर्तन हो जाना सामान्य कुरा रही होगी। यसले नयाँ नए प्रकारको जीव जन्तुहरुको विकास जोड देखि भयो हुनेछ। यही कारण हो कि जस जोड देखि उनि फैले त्यसै गतिले समाप्त होते गए। उनको चिह्न, उनिलाई सत्ताको प्रमाण, जीवाश्मों (fossils)मा सिमटकर रहए।
पङ्क्ति १०६:
[[नकारात्मक सुजनन विज्ञान]] त्यहि योजनाको दोश्रो पक्ष हो। यसको अतंर्गत यस्तो आनुवंशिक रोगहरु देखि ग्रस्त मनुष्यहरुको चुनाव गरिनेछ, जुन सामाजिक दृष्टिले अवांछनीय समझे जाएँगे। उनको दोषहरुलाई जीन उत्परिवर्तनको कृत्रिम विधिहरु द्धारा नष्ट गर्नको प्रयास गरिनेछ। अझै सम्म वैज्ञानिक यिनी योजनाहरुको सैद्धांतिक पक्षमा नै ध्यान देनेमा लगे छन्, यिनीहरुका व्यावहारिक प्रयोग अझै भविष्यको गर्भमा छन्। दोश्रो र औद्धोगिक र तकनीकी आविष्कारोंको प्रसारको कारण वातावरण नम एवं जलदूषित होता चला जा रहेको छ । अणु बमोंको परीक्षणहरु, अनावश्यक युद्धहरुमा घातक बमोंको प्रयोगहरुको कारण विकिरण प्रभाव विस्तारै विस्तारै फैलदै जाँदैछन्। यदि यिनीमा नियन्त्रण राखाइएन त त्यो दिन टाढा हैन जब जीव यस धरती देखि लुप्त हो जाएँगे र पृथ्वी पनि चंद्रमाको भति निर्जन हो जाएगी। चिकित्साको क्षेत्रमा एक्स-किरणों तथा अन्य किरणों र प्रकाशोंको प्रयोगको पनि घातक एवं मंद प्रभावों तिर मान्छेहरुको ध्यान जाने लागएको छ । चिकित्सकहरुको मनमा यो आशंका घर करती जा रही छ कि तात्कालिक लाभ गर्नवाली चिकित्साविधिहरु कहीं भयानक र घातक न हो जाएँ।
 
[[जनसंख्या आनुवंशिकी]]को नामले विज्ञानको एक नयाँ शाखा जोड देखि विकसित हो रही छ। यसको अंतर्गत मानवकल्याणको अनेक समस्याहरुमा गंभीरतापूर्वक विचार गरे जा रहेको छ । आजको विश्व धेरै सीमित एवं संकुचित होता जा रहेको छ । एक महाद्धीपले दोश्रो महाद्धीप सम्म पहूँचनेमा अब केहिकेही घन्टाको नै समय लागइन्छ। अतंरराष्ट्रीय आवागमन, परिव्रजन, युद्ध, शरणार्थी जीवन आदिको कारण मनुष्य अत्यधिक घुलते मिलते जाँदैछन्। यस घालमेलको परिणामहरुको अध्ययन गर्न यस नयाँ शाखाको मुख्य लक्ष्य छ। उत्परिवर्तनको लागि संकरण (cross-breeding)को एक यस्तो विधि आज वैज्ञानिकहरुलाई सुलभ छ, जसको प्रयोग उनि धडल्ले देखि करते जाँदैछन्। यसको परिणाम अगाडी के हुनेछ, यो त अझै भविष्यको गर्भमा छ।
 
मनुष्यको कल्याणको लागि जनसंख्या आनुवंशिकी के केहिकेही गरेर पाएगी, यो अझै भन्दा केहिकेही भन्न सकिन्न। विश्वको जनसंख्या जस द्रुत गतिले बढती जा रही छ र भोजन तथा आवासको समस्याहरु जितनी गंभीर बनती जा रही छ, उनसे आशंका उत्पन्न हुन्छ कि कहीं डाइनोसोरों, उडनदैत्हरु (flving demons) आदिको भाँति मनुष्य पनि एक न एक दिन पृथ्वीले लुप्त (extinct) हो जाए। उत्परिवर्तन, जीन विनिमय, संकरण, र अंगहरुको प्रतिरोपण, कृत्रिम गर्भाधान, कृत्रिम उर्वरक द्धारा अन्नोत्पादनवृद्धि शुद्ध र असली घी, दूघ, तेल आदिको स्थानमा वनस्पति, दुग्धचूर्ण र कनजिकै, ऊन, रेशम, पाट आदिको वस्त्रोंको स्थानमा नाइलन, टेरिलोन पोलिएस्टर, काँच, प्लास्टिक आदिको प्रयोग जस द्रुत गतिले भइ रहेको छ उससे भाँति-भाँति आशंकाओंको उठन स्वाभाविक नै हुनेछ।
 
==बाहिरी सूत्र==
"https://ne.wikipedia.org/wiki/उत्परिवर्तन" बाट अनुप्रेषित